Дунёда нефть ташиш учун мўлжалланган логистика коридорлари қай тахлит ўзгариши мумкин
Сўнгги йиллардаги геосиёсий воқеалар нафақат савдо йўллари, балки жаҳон энергетика бозорлари харитасини ҳам ўзгартирди ва қайтадан чизишда давом этмоқда. Шундай қилиб, Украинани четлаб ўтиб, Россия нефтини Европага етказиб бериш истиқболлари долзарб бўлиб қолди. Бундай силжиш хомашё етказиб бериш занжирига қандай таъсир қилишини Кazinform мухбири ўрганиб чиқди.
Европага нефть ташиш йўллари
Россия Европа бозорларига нефть етказиб берувчи йирик давлатлардан бири ҳисобланади. Бугунги кунда Европага нефтни ташиш учун бир нечта асосий логистика коридорлари мавжуд.
"Дўстлик" қувур линияси. Тарихан Россия нефти Украина орқали "Дўстлик" қувури орқали Европага нефть конларини Марказий ва Шарқий Европа билан боғлаган. Нефть қувурининг йўналиши Алметьевск орқали Самара, Брянск ва Мозирга ўтади, сўнгра икки қисмга бўлинади: шимолий (Беларусь, Польша, Германия, Латвия ва Литва ҳудуди орқали) ва жанубий (Украина, Чехия, Словакия ва Венгрия ҳудуди орқали).
Шу билан бирга, Россия нефти Европага Болтиқ қувурлари тизими (БҚТ) орқали етказиб берилади. Тиман-Печерск, Ғарбий Сибир ва Урал-Волгабўйи минтақаларидаги нефть конларини Приморск денгиз порти билан боғлайдиган магистрал нефть қувурлари тизими. У ердан нефть Европадаги нефть савдоси ва қайта ишлашнинг асосий маркази Роттердамга боради.
Каспий қувурлари консорциуми (КҚК) Ғарбий Қозоғистон конларини (Тенгиз, Қарашиғанақ) Россия Қора денгизи соҳиллари (Новороссийск яқинидаги Южная Озереевка терминали) билан боғлайди. У ердан Қозоғистон нефти танкерларда Босфор ва Дарданел бўғозлари орқали ташилади.
Шимолий йўналиш. Болтиқ денгизи орқали Россия нефти кейинги жўнатиш учун Приморск ва Уст-Луга каби Европа портларига ташилади.
Жанубий коридор. Қора денгиздаги маршрутлар, шу жумладан Новороссийск, Кулеви, Супса, Одесса, Констанца, Сулина, Бурсадаги терминаллар денгиз ҳудудида ишлайди ва Босфор бўғози орқали ҳам кириш имкониятига эга.
Ўрта коридор ёки ТХТЙ. Каспий денгизи орқали Бокуга юк ташиш, Озарбайжон орқали темир йўл ёки қувур транзити ҳамда Грузия, Туркия ёки Ўрта ер денгизи орқали кейинги ташишларни ўз ичига олади.
Европага нефть ташиш нархи
Қувурлар орқали ташиш харажатлари одатда пастроқ бўлиб, масофа ва фойдаланилган инфратузилмага қараб бир баррель учун 2-4 доллар атрофида. Таққослаш учун, денгиз юклари юқори харажатларга эга.
Шундай қилиб, Болтиқбўйи ёки Қора денгиз орқали танкер орқали ташиш бир баррель учун 5-10 долларга тушиши мумкин, бу транспорт тарифлари ва суғурта бадалларига боғлиқ.
Темир йўл линиялари муқобил йўналишлар, жумладан, Ўрта йўлак (Транскаспий халқаро транспорт йўналиши) ёки бошқа темир йўл йўналишлари сифатида кўриб чиқилмоқда. Аммо бу вариантлар сезиларли даражада қимматроқ, мультимодал юк ташиш туфайли баррель учун 10 доллардан 15 долларгача туради.
Логистикадаги мумкин бўлган ўзгаришлар
Агар Россия Украина йўлларидан фойдалана олмаса, глобал нефть логистикаси манзараси сезиларли даражада ўзгариши мумкин.
Хусусан, мавжуд Боку-Тбилиси-Жайҳон (БТЖ) қувур линияси йўналтирилган ҳажмларнинг бир қисмини ўзлаштириши мумкин, гарчи сиғим чекловлари ва нархлар муаммога айланиши мумкин бўлса ҳам. Босфор ва Дарданел бўғозлари мисолида, бу йўналишлар орқали танкерлар оқимининг ортиши тирбандлик ва экологик хавфларга олиб келиши мумкин, бу эса қатъий қоидаларни талаб қилади.
Бундай шароитда Ўрта коридор муҳим логистика аҳамиятига эга бўлади. Транскаспий йўналишидаги инвестицияларнинг кўпайиши уни ҳаётга татбиқ этиши мумкин, аммо катта ҳажмлар инфратузилмани янгилашни талаб қилади.
Муқобил йўналиш сифатида шимолий йўналишлар ҳам кўриб чиқилмоқда. Болтиқ денгизи портлари ва муз тоифасидаги танкерлар паркларини кенгайтириш ҳажмларни оширишга ёрдам бериши мумкин.
Яна шуни таъкидлаш жоизки, бир қатор янги йўналишларнинг пайдо бўлиши мазкур лойиҳалар ҳамкорлари учун кафолатлар беради. Шундай қилиб, Европа мамлакатлари етказиб берувчиларни диверсификация қилишлари мумкин, бу эса уларнинг Яқин Шарқ, АҚШ ва Африка мамлакатларига қарамлигини оширади.
Ҳозирда Россия Европага кунига тахминан 4,5 миллион баррель экспорт қилмоқда. Таҳлилчиларнинг фикрига кўра, агар Украина четлаб ўтилса, унда:
— Шимолий ва Болтиқбўйи йўллари кунига 1–2 миллион баррель нефтни ўзлаштира олади.
— Қора денгиз ва Босфор йўллари кунига 1 миллион баррель нефтни ўтказиши мумкин, бу эса танкерларнинг мавжудлиги ва порт сиғими билан чекланган.
— Ўрта йўлак инфратузилмага киритилаётган сармояга қараб, кунига қўшимча 500–700 минг баррель нефтни таъминлаши мумкин.
Иқтисодий оқибатлар
Россия учун асосий афзаллик Украина инфратузилмасига боғлиқликнинг камайиши ва таъминот йўлларининг хавфсизлигини оширишдир. Бироқ, юқори логистика харажатлари, қиммат юк ташиш йўналишларига боғлиқлик ва Европанинг диверсификация қилиш ҳаракатлари туфайли бозор улушини йўқотиши мумкин.
Озарбайжон учун бу ҳолат транзит даромадларининг ошишини ва логистика маркази сифатида стратегик аҳамиятни ваъда қилмоқда. Шунга қарамай, бу мавжуд инфратузилмага қийинчилик туғдириши мумкин.
Туркия учун бу сценарийнинг ижобий ва салбий томонлари бор. Биринчиси, Босфор бўғози орқали транзит ташишдан тушадиган даромадларни ва Ўрта коридорга инвестицияларни оширишни ўз ичига олади. Иккинчиси эса, танкерлар оқимининг кўпайиши туфайли атроф-муҳит ва хавфсизлик хавфини ўз ичига олади.
Қозоғистон учун Боку-Тбилиси-Жайҳон нефть қувури асосий муқобил бўлиши мумкин, чунки мамлакат ушбу йўналиш орқали нефть етказиб беришни йилига 20 миллион тоннагача оширишни режалаштирмоқда.
Нефть тадқиқотлари маркази раҳбари Илҳом Шабан (Озарбайжон)нинг фикрича, минтақавий энергия транспорти тармоғининг асосий иштирокчиси сифатида Озарбайжон Боку-Тбилиси-Жайҳон қувури ёки бошқа мавжуд йўналишлардан кўпроқ фойдаланиши мумкин.
- Бу транзит даромадларининг ошишига ва энергия бозорларида катта геосиёсий аҳамиятга эга бўлишига олиб келиши мумкин. Озарбайжоннинг Туркия билан муқобил йўлларни илгари суриш бўйича ҳамкорлиги ҳам минтақавий иттифоқларини мустаҳкамлаши ва иқтисодий ўсишни рағбатлантириши мумкин. Туркия иқтисодий ва стратегик жиҳатдан фойда кўради. Унинг энергия транзит маркази сифатидаги мавқеи янада мустаҳкамланганлиги сабабли, Туркия портлари ва қувурлари орқали нефть оқимининг кўпайиши катта транзит тўловларига олиб келади. Бундан ташқари, Туркиянинг Европа, Кавказ ва Яқин Шарқ ўртасидаги энергия музокараларида геосиёсий таъсири кучайиши мумкин, бу эса унинг минтақавий куч мақомини мустаҳкамлайди, - дейди таҳлилчи.
Мутахассиснинг фикрича, Россия нефтини истеъмол қиладиган мамлакатлар турли хил натижаларга дуч келиши мумкин.
- Муқобил йўналишлар логистика қийинчиликлари туфайли бироз юқорироқ харажатларга олиб келиши мумкин, бу эса нефть нархининг бироз ошишига сабаб бўлади. Бироқ барқарорроқ таъминот, можаро зоналарини четлаб ўтиб, энергия хавфсизлигига олиб келади, - дейди Илҳом Шабан.
Қозоғистон иқтисодиёти учун фойда ва хавфлар
2022 йил июль ойида Ғарбий Қозоғистон конларини (Тенгиз, Қарашиғанақ) Россия Қора денгизи соҳиллари (Жанубий Озереевка терминали) билан боғловчи Каспий қувурлари консорциуми (КҚК) фаолияти бир ойга тўхтатилганидан сўнг Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев нефть етказиб беришни диверсификация қилишни муҳим вазифа деб атади.
Бу мақсадлар учун Қозоғистон ўтган йили Боку-Тбилиси-Жайҳон қувури орқали нефть етказиб беришни бошлаган. “ҚазМунайГаз” ва Озарбайжон давлат нефт компанияси (SOCAR)бу магистрал бўйлаб йилига 1,5 миллион тонна Қозоғистон нефтини ташиш бўйича шартнома имзолади. Экспорт 2023 йил апрель ойида бошланган.
Куни кеча Энергетика вазири Алмасадам Сатқалиев Қозоғистон Боку-Тбилиси-Жайҳон йўналиши бўйича нефть етказиб беришни ҳозирги 1,5 миллион тоннадан йилига 20 миллион тоннагача оширишни режалаштираётганини айтди(Нефть Қозоғистондан Каспий денгизи орқали танкерларда Бокуга етказилади – муҳаррир эслатмаси). Вазир, шунингдек, Қозоғистон Боку-Супса йўналиши бўйича йилига 3 миллион тоннага баҳоланган нефть етказиб бериш имкониятларини муҳокама қилишда давом этаётганини маълум қилди.
Нефть ва газ бўйича таҳлилчи Абзал Наримбетовга кўра, Боку-Тбилиси-Жайҳон нефть қувури Россияни бутунлай четлаб ўтгани учун асосий муқобилга айланиб бормоқда. У юқори қувватга эга - йилига 60 миллион тоннагача, унинг ярмидан камроғи ишлатилади.
— Экспортимизнинг 98 фоизи Россия ҳудуди орқали ўтади. Агар бу йўналишлар бўйлаб транзит тўхтатилса, Қозоғистон иқтисодиёти оғир аҳволда қолади. Мамлакат бюджети ярми нефть ва газ даромадларига боғлиқ бўлиб, экспорт даромадларининг 60 фоизи нефть сотиш билан боғлиқ. БТЖ орқали маршрутни ишлаб чиқиш - бу хавфларни камайтириш ва иқтисодиётни мумкин бўлган зарбалардан ҳимоя қилишнинг бир усули, - дейди Абзал Наримбетов.
Унинг сўзларига кўра, Озарбайжонда нефть қазиб олиш камайиб, ички истеъмол ўсмоқда. Қозоғистонда бўш ўринларни эгаллаш имконияти мавжуд. БТЖ орқали етказиб бериш Россия йўналишларига қарамликни камайтиради.
Шу билан бирга, таҳлилчи БТЖ қувурининг юқори нархини таъкидлайди, чунки у орқали нефтни ташиш уч баравар қимматга тушади - бир тонна учун тахминан 120 доллар, КҚК орқали 38 доллар. Унинг фикрича, асосий муаммо нефтни танкерларда конлардан Ақтауга ташиш ва уни Каспий денгизи орқали танкерларда Бокуга етказиш бўлиб, бу вақт ва сақлаш ҳамда кутиш харажатларини талаб қилади. Эксперт, шунингдек, етказиб беришни 20 миллион тоннагача кенгайтириш инфратузилмани модернизация қилишни талаб қилади, деб ҳисоблайди.
Айтиш керакки, экспертларнинг фикрича, Боку-Тбилиси-Жайҳон орқали ўтадиган янги йўналиш Қозоғистон иқтисодиёти учун маълум иқтисодий хавфлар билан боғлиқ. Бироқ, уларга қарамай, нефть нархи кўтарилган тақдирда бу йўналиш фойдали бўлиб қолмоқда.
Дарвоқе, бу йил Қозоғистон 68,8 миллион тонна нефть экспорт қилади, шундан 55,4 миллион тоннаси Атирау вилоятидан Новороссийскгача бўлган Каспий қувури консорциуми (КҚК) орқали, 8,6 миллион тоннаси Атирау-Самара қувури орқали. Каспий денгизи бўйлаб - 3,6 миллион тонна, Хитойга - 1,1 миллион тонна.
Мутахассисларнинг қайд этишича, транзит йўналишларидаги ўзгаришлар, айниқса, энергия бозорига таъсир қилади. Қозоғистон, Озарбайжон ва Туркия каби давлатлар эса бу сегментда муҳим ўйинчиларга айланиши мумкин.
