Доллар курси ва Бразилиядаги қурғоқчилик: Қозоғистонни қандай кофе йили кутмоқда
ASTANA. Kazinform – Йил бошидан буён арабика қаҳвасининг нархи дунёда 80 фоиздан ортиқ қимматлашган. Бу қаҳва Қозоғистонда жуда машҳур, аммо мамлакатда қаҳва ишлаб чиқарилмагани учун унинг нархи импортга боғлиқ. Kazinform агентлигининг таҳлилий кузатувчиси жаҳон бозорида қаҳва нархи қандай ўзгариши ва бу 2025 йилда қозоғистонлик истеъмолчилар учун нархга қандай таъсир қилишини аниқлади.
Бразилиядаги қурғоқчилик бозорга қандай босим ўтказмоқда
Қаҳва ишлаб чиқариш жаҳон иқтисодиётининг муҳим қисмини ташкил қилади. Уларнинг ҳамма навларини санаб ўтиш қийин, юздан ортиқ тури мавжуд; Аммо бутун дунё бўйлаб қаҳва плантацияларида етиштириладиган уларнинг асосий учтаси – арабика, робуста ва либерика ҳисобланади. Халқаро савдо учун муҳим бўлган иккита нав – арабика (Coffea Arabica) ва робуста (Coffea canephora). Дунёда қаҳва ишлаб чиқариш 70% арабика ва 30% робустага бўлинган.
Дунёнинг 40 га яқин давлатида кофе етиштирилишига қарамай, унга бўлган жаҳон талабининг учдан бир қисми Бразилия ҳиссасига тўғри келади. Шу сабабли, мамлакатда содир бўлган қурғоқчилик ушбу бозорга босим ўтказмоқда. Шундай қилиб, 2024 йил бошидан буён арабика АҚШда тахминан 70 фоизга, Лондонда робуста 85 фоизга қимматлашди. Декабрь ойи бошида арабика фьючерс котировкалари Нью-Йорк савдоларида 3 фоиздан ошиб, бир фунт учун 3,22 долларни ташкил қилди. Trading Economics таҳлилчилари бу 1977 йилдан бери энг юқори кўрсаткич эканлигини таъкидламоқда.
Бундан ташқари, АҚШ Қишлоқ хўжалиги департаменти 2024-2025 йилда Бразилияда кофе ҳосили 66,4 миллион қопни (бир қоп ҳажми 60 килограммни ташкил этади – муҳаррир эслатмаси) ташкил этишини башорат қилган бўлса, аввалроқ 69,9 миллион қоп кутилганди. Бразилиядаги қаҳва захиралари қишлоқ хўжалиги йили охирида 1,2 миллион қопга баҳоланмоқда, бу аввалги мавсумга нисбатан 26 фоизга паст.
“2024/25 йилда Бразилияда жами кофе ишлаб чиқариш 66,4 миллион қоп бўлиши прогноз қилинмоқда, бу ўтган мавсумга нисбатан 0,2 фоизга кўп. Бу бироз ўсиш асосий ишлаб чиқариш ҳудудларида ноқулай об-ҳаво шароитларидан кейин содир бўлди, бу эса мавсум учун дастлабки ҳисоб-китобларнинг пасайишига олиб келди. Натижада, мамлакатда робуста ишлаб чиқаришнинг қисқариши кузатилди, бу кофе ҳосилининг кўп қисмини ташкил этувчи арабика ишлаб чиқаришнинг кутилаётган ҳажмининг бироз ошиши билан қопланди. Вазирликнинг таъкидлашича, Бразилия ўзининг глобал бозор улушини кенгайтириб, Вьетнам ва Индонезия каби бошқа йирик ишлаб чиқарувчилар томонидан қолдирилган бўшлиқни тўлдириб, 2024 йилда қаҳва экспорти рекорд даражага етди”, – дейилади хабарда.
Cemaden об-ҳаво хизмати маълумотларига кўра, Бразилиянинг жорий мавсуми 1981 йилдан бери энг қуруқ мавсумдир. ICAFE тадқиқот институти маълумотларига кўра, қаҳва ишлаб чиқарувчи Коста-Рикада кучли ёмғир миллий фавқулодда ҳолат эълон қилинишига олиб келди ва мамлакатдаги йиллик қаҳва ҳосилининг тахминан 15 фоизини йўқ қилди.
Bloomberg маълумотларига кўра, кофе савдогарлари ўзгарувчан ноябрь ойида маржа қўнғироқлари туфайли 7 миллиард доллар йўқотган. Бундан ташқари, Trading Economics прогнозларига кўра, Бразилияда арабика ишлаб чиқариш келгуси йилда 10,4 фоизга пасайиб, 40 миллион қопга тушади, бу эса робуста ишлаб чиқаришнинг юқорилиги билан қопланади. Бу мамлакатдаги умумий ҳосилни 0,5 фоизга қисқартиради. Шу билан бирга, Колумбия Миллий Қаҳва Федерацияси 2024 йил ноябрь ойида мамлакатда арабика ишлаб чиқариш ҳажми 37 фоизга ошиб, ўтган йилнинг шу ойига нисбатан 1,76 миллион 60 килограммлик қоп ювилган арабикага етганини маълум қилди.
Қозоғистон қаҳвани кимдан сотиб олади
Қозоғистонда қаҳва бизнеси 2000 йилларнинг охирида ривожлана бошлади. Бу вақтга қадар кофе асосан ресторан ва меҳмонхоналарда бўлган, аммо кенг талабга эга эмас эди. 2010 йиллардан кейин глобал қаҳва саноати франшизалари аста-секин очила бошлади.
Қозоғистон Республикаси Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, Қозоғистон учун қаҳванинг асосий импортчилари: Бразилия, Россия, Италия, Колумбия, Африканинг айрим мамлакатлари, Нидерландия ва бошқалар. Айни пайтда мамлакатга хомашё ва маҳсулотлар – яшил ва қовурилган дон импорти йил сайин ортиб бормоқда. 2022 йилда Қозоғистонга импорт қилинган қаҳва миқдори 2928 тоннани ташкил этган бўлса, 2023 йилда бу кўрсаткич 3100 тоннага етди. Бразилия кофе импорти бўйича етакчи бўлиб қолди – 823,1 тонна, шунингдек, МДҲга кофе етказиб берувчи асосий ҳисобланадиган Россия. Шу билан бирга, статистика кофенинг барча турларини – яшил ёки қовурилган, кофеин билан ёки кофеинсиз, қаҳва қобиғи, шунингдек, қаҳва ўрнини босувчи моддаларни акс эттиради.
Coffee to go тренди
Қозоғистондаги қаҳвахоналар тармоғидан бири ҳаммуассиси Аят Азимов мамлакатда қаҳва саноати ривожига гувоҳ бўлгани ҳақида гапириб берди. Унинг сўзларига кўра, бизда аввалига таклиф бўлган, шундан кейингина талаб бўлган. Унинг кузатишларига кўра, Қозоғистонда 8 йил ичида яшил дон (хом ашё) импорти 20 баробарга ошган. Ва рақамлар ўсишда давом этмоқда.
“Ҳудуд нисбатан янги, аммо шунга қарамай истеъмол йилдан йилга ошиб, янги ёш тоифаларини забт этмоқда. Биз 2016 йилда қаҳва бизнесини бошлаганимизда, мақсадли аудиториямиз 17 ёшдан 35 ёшгача бўлган бўлса, ҳозир мақсадли аудиториямиз аллақачон 15 ёшдан 60 ёшгача. Ёш тоифаси ўсиб бормоқда, аммо шунга қарамай, қаҳва истеъмолининг кенг тарқалган маданияти ҳали ҳам мавжуд эмас. Бироқ, тенденция шуки, биз ҳам эртами кечми, балки 10 ёки 20 йилдан кейин қаҳва мамлакатига айланамиз”, – дея шарҳлайди Аят Азимов.
Бироқ, экспертнинг фикрича, кўпчилик қозоғистонликлар қаҳвадан кўра чойни афзал кўради. Статистик маълумотларга кўра, ҳар бир қозоғистонлик йилига 410 грамм кофе истеъмол қилади. Айтганча, кофе истеъмоли бўйича мутлақ етакчи Финляндия аҳолисидир – ўртача бир фин йилига 12 кг қаҳва истеъмол қилади.
Бундан ташқари, Қозоғистонда қаҳва маданияти кофе қовуриш дўконлари пайдо бўлганда фаол ривожлана бошлади, улардан олдин маҳаллий тадбиркорларнинг хусусий қаҳвахоналари пайдо бўлди. Баъзи қаҳвахоналар эгалари яшил қаҳва ловияларига буюртма беришади ва Қозоғистонда қовурадилар.
Тадбиркорнинг сўзларига кўра, Қозоғистонда кўпчилик арабика қаҳвасини афзал кўради, чунки у юмшоқроқ, айниқса сут билан қўшилганда.
“Қаҳва биз Қозоғистон бозорига чиқмасдан олдин ҳам бор эди... Лекин кофеда ҳозиргидек форматга ўтадиган қаҳвахоналар йўқ эди. Чунки кофе фақат ресторан ва меҳмонхоналарда таклиф қилинган. Ва ўша пайтда қаҳвага бундай боғлиқлик йўқ эди, чунки у аччиқ нарса ҳисобланар эди. Марказий Осиё аҳолиси тарихдан сут қўшиб чой ичишга одатланган. Лекин биз бозорга юмшоқ, ўрта қовурилган қаҳвани бизнинг менталитетимизга мос таъмга кўра қилиб таклиф қилганимизда, одамлар қаҳвани ичимлик сифатида севиб қолишди. Чойнинг муқобилини тақдим қилдик, одамлар бунга кўника бошлади”, – деди тадбиркор.
Қозоғистонда турлари бўйича истеъмол қилинадиган қаҳва ҳақида аниқ статистик маълумотлар йўқ. Ваҳоланки, жаҳонда бўлгани каби мамлакатда арабика ва робуста навлари кенг тарқалган. Кўп одамлар маҳсулот нархини тежаш учун бир нечта навларни ҳам аралаштирадилар. Мисол учун, робуста нави одатда арабикадан арзонроқ.
“Дастлаб, робуста бозорда арзонроқ нархда пайдо бўлди ва кўпчилик пулни тежаш учун уни аралаштирди. Шартли равишда бозорда килограмми 10 доллар турадиган бразилиялик арабика билан бозорда килограмми 6 доллар турадиган Уганданинг робустаси аралаштирилса, кофе нархи 10 доллар эмас, балки 8,4 доллар бўлади”, – дея шарҳлайди Аят Азимов.
Қозоғистонда кофе нархи қандай ўзгаради
Қозоғистонда бир чашка қаҳва (350 мл) нархи 800 дан 1200 тенгегача ўзгариб туради. Нарх одатда минтақага, муассасага ва ҳоказоларга боғлиқ. Мутахассисларнинг фикрига кўра, 1 кг қаҳва доналарининг нархи 10 минг тенге. Маълум бўлишича, қаҳванинг ўзи 180 тенге туради. Шу билан бирга, сут қимматроқ - 200 тенге (300 мл). Бу 380 тенге қўшилади дегани. Ва кейин бунга ижара, бариста хизматлари, коммунал хизматлар, солиқлар, стакан нархи, логистика ва компаниянинг соф фойдаси қўшилади. Шундай қилиб, капучинонинг анъанавий нархи тахминан 1000 тенгени ташкил қилади.
Аммо доннинг нархи ошса, қаҳванинг нархи ҳам ошади. Мутахассислар ва қаҳва бизнеси эгалари нарх 30% га ошишини таклиф қилмоқдалар.
“Бир йил аввал 5 долларга сотиб олган қаҳванинг ҳозир килограмми 10 доллар атрофида. Қаҳва қимматлашиб, доллар кўтарилаётган вазиятдамиз. Бир томондан, Бразилияда қурғоқчилик ва Вьетнамда об-ҳаво билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Бундай об-ҳаво шароити ҳосил етишмаслигига олиб келди, бу эса танқисликни юзага келтирди. Шунга кўра, нархлар қимматлаша бошлади. Шунингдек, таъминот занжирлари бузилди – Бразилияда идишлар етарли эмас, қаҳва тўхтаб қолди. Буларнинг барчаси қаҳва нархининг ошишига таъсир қилди. Чунки буни бозордаги савдогарлар буюради. Ва буларнинг барчаси нархга таъсир қилади. Нархлар эса 20-30 фоизга ошади”, – дея хулоса қилди Аят Азимов.
Қўшни давлатлар ҳақида нима дейиш мумкин
Россиялик экспертлар 2025 йилнинг чорак қисмига кофе нархи ошишини башорат қилмоқда. АКРА корпоратив рейтинглар гуруҳи эксперти Антон Трениннинг қайд этишича, 2025 йилда вазият яхшиланиши даргумон, қаҳва нархи 20-25 фоизга ошиши мумкин;
Робустага келсак, унинг энг йирик ишлаб чиқарувчиси бўлган Вьетнамдаги об-ҳаво билан боғлиқ муаммолар тайфунлар ва камдан-кам ёмғирлар туфайли ҳосилнинг камайишини прогноз қилмоқда.
Мутахассис таъкидлаганидек, илгари ишлаб чиқарувчилар кофе қоришмаларининг нархини пасайтириш учун кўпинча робустадан фойдаланган бўлсалар, ҳозирда унинг нархи арабика билан деярли тенг.
Россия қаҳва бозорини бутунлай чет эл таъминлайди ва шунинг учун доллар-рубл курси таъсир кўрсатади. Бу глобал омиллардан ташқари, қаҳва нархига таъсир қилувчи салбий омилларни келтириб чиқаради. Шундай қилиб, рус истеъмолчилари қаҳва нархининг сезиларли ўсишига дуч келишади. Қозоқ харидорларининг бир қисми эса Россиядан кофе олиб келишади.
Қирғизистонда ҳам қаҳвага бўлган талаб ўсишда давом этмоқда. Шундай қилиб, у ерга кофе импорти 2023 йилда 2,2 бараварга ошган. Қирғизистон Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2024 йилнинг январь-сентябрь ойлари учун 263,3 тонна қаҳва импорти 2165,5 минг долларга тенг бўлган, Қозоғистонда бўлгани каби, Россия Қирғизистонга кофе етказиб берувчи асосий мамлакат ҳисобланади. Россиядан Қирғизистонга 1372 минг долларга 167,5 тонна маҳсулот экспорт қилинди. Бундан ташқари, Қозоғистон Қирғизистонга 244,8 минг доллар миқдорида 22,8 тонна маҳсулот экспорт қилди.
Шундай қилиб, кофе фючерс шартномалари учун глобал эталон бўлган арабика нархлари барқарор равишда ошади. Бундан ташқари, арабика қаҳваси жаҳон кофе ишлаб чиқаришнинг 70% ни ташкил қилади ва Қозоғистонда кенг тарқалган. Бу шуни англатадики, тадбиркорлар учун ҳам, ушбу тетиклантирувчи ва хушбўй ичимликни севувчилар учун ҳам кофе нархининг муқаррар равишда ошишига дуч келамиз.
