Доллар қандай қилиб дунёни забт этди
Кейинги ҳафталарда мамлакат иқтисодиётида беқарорликни келтириб чиқарган воқеа юз берди. Дунёда биринчи рақамли валюта ҳисобланган долларга нисбатан тенге курси 530 тенге атрофида ўзгариб турди. Натижада, жамоатчилик инфляция ва молиявий аҳволнинг пасайишидан хавотирга тушди ва Ҳукумат воқеаларга изоҳ беришга мажбур бўлди. Шу ўринда Kazinform мухбири тенге курсини барқарорлаштириш билан боғлиқ ҳаракатларнинг тўғри ва нотўғри томонларини ажратиб кўрсатди ва нима учун доллар дунёда биринчи рақамли валюта ҳисобланишига эътибор қаратди.
Қисқа муддатли самарали ечим
Биринчидан, тенге курсини барқарорлаштириш учун қандай чоралар кўрилганини кўриб чиқайлик. Доллар курси ошиб бормоқда Миллий банк раиси Тимур Сулейменов тенге курсини сақлаб қолиш учун 16 ноябрдан буён 1 миллиард долларлик интервенциялар амалга оширилганини маълум қилди.
Бундан ташқари, базавий ставка 15,25 фоизга оширилди. Маълумки, озиқ-овқат нархи ошмаган бўлса-да, бошқа товарлар нархи ошган. Аммо шуни эсда тутиш керакки, бу усуллар аввалги йилларда ҳам вақти-вақти билан қўлланилган. Яъни, доллар кўтарилганда амалга ошириладиган нормал ҳаракатлар.
Иқтисодчи Бауржан Исҳоқов фикрича, интервенция икки хил маъно беради. Шундай экан, Миллий банкнинг тўғри ва нотўғри ҳаракатларини фарқлашнинг ҳожати йўқ.
— Ҳозир Миллий банк интервенция йўли билан миллий валюта курсига таъсир қилишда бевосита иштирок этмоқда. Шундай қилиб, валюта курсининг беқарорлигини тўхтатишга ҳаракат қилинмоқда. Бироқ, интервенциянинг афзалликлари ва камчиликлари мавжуд. Аввал афзалликлар ҳақида гапирайлик.
Биринчидан, бу нарх барқарорлигига таъсир қилади. Биламизки, валюта курсининг кескин ўзгариши инфляцияни оширади. Кўпинча биз каби импортга қарам давлатлар инфляцияни олдини олиш учун шундай йўл тутадилар.
Иккинчидан, инвесторларнинг ишончи. Валюта курсини барқарорлаштиришга уриниш ҳам хорижий, ҳам маҳаллий инвесторлар учун қулай шароит яратади.
Учинчидан, бу ташқи қарзни бошқаришга тегишли. Давлат чет эл валютасидаги қарзини қайтарса, миллий валюта барқарорлиги молиявий юкламани камайтиради, - дейди эксперт.
Бироқ Б. Исҳоқов камчиликлар бўлишини яширмади. Аввало, узоқ муддатли интервенция захираларнинг тугашига олиб келади. Масалан, бу сафарги 1 миллиард долларлик интервенция Миллий жамғарма маблағларидир. Агар анъанавий тарзда давом этса, бу фондга салбий таъсир қилади. Шунинг учун интервенция фақат қисқа муддатли чора сифатида баҳоланади.
– Иккинчи камчилик сифатида шуни айтмоқчиманки, миллий валюта курсини барқарорлаштиришга ҳаддан ташқари аралашиш валюта курсининг табиий шаклланиш жараёнига халақит беради, талаб ва таклиф фарқини бузади. Охирги ва энг муҳим камчилик шундаки, интервенция валюта курсини вақтинча барқарорлаштиради, лекин муаммоларни тўлиқ ҳал этмайди, - дея қўшимча қилди иқтисодчи.
Бауржан Исҳоқовга кўра, базавий ставканинг 15,25 фоизга кўтарилиши қисқа муддатли чора ҳисобланади. Ваҳоланки, мамлакат узоқ муддатли барқарорлик ҳақида ўйлаётган бўлса, ички бозорга имконият бериши керак. Бунинг учун импортга қарамликдан қутулиб, одатдагидек иқтисодиётни нефтга таяниб режалаштиришдан қочиш лозим. Иқтисодий даромадни бошқа фойда манбаларидан изласак, барқарорлик йўлини топишимиз мумкин.
Нима учун доллар биринчи рақамли валюта ҳисобланади?
Мамлакат эътибори “кўк қоғоз”да эканлиги ва Афғонистонда турли саволлар кўтарилаётганига эътибор қаратамиз. Мисол учун, кўпчилик нима учун доллар дунёда биринчи рақамли валюта ҳисобланади, нега мамлакатлар иқтисодиёти долларга боғлиқ?
Дарҳақиқат, Иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг, XX аср ўрталарида доллар жаҳоннинг захира валютасига айланди. Ўшандан бери у жаҳон молия тизимида марказий ўринни эгаллади. Долларни жаҳон захира валютаси сифатида белгилашнинг асосий моменти 1944 йилда АҚШда бўлиб ўтган конференцияда имзоланган Бреттон-Вудс шартномасидир.
Bretton Woods Agreement халқаро шартномаси жаҳон валюта тизимини барқарорлаштириш, тўлов баланси мавжуд мамлакатларга ёрдам бериш ва халқаро савдога молиявий ёрдам кўрсатиш мақсадида Халқаро валюта жамғармаси, Халқаро тикланиш ва тараққиёт банки урушдан кейинги Европа ва бошқа ривожланаётган мамлакатларни қайта қуриш ва ривожлантиришни молиялаштиришни қамраб олади. Шунингдек, келишувга кўра, жаҳон валюталари ва АҚШ доллари ўртасида қатъий белгиланган курслар белгиланди. Доллар белгиланган нархда олтинга боғланган, бошқа валюталар эса долларга нисбатан ўз курсларини белгилайди. Олтин стандартининг қабул қилиниши билан ҳар бир давлат олтин захиралари орқали ўз валютасининг долларга нисбатан курсини сақлаб туриши керак.
Шундай қилиб, доллар жаҳоннинг захира валютасига айланди. У давлатларнинг марказий банклари ва ҳукуматлари томонидан халқаро захираларини сақлаш ва халқаро молиявий операцияларни амалга ошириш учун фойдаланилади. Жаҳон захира валютаси барқарор, жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олинган ва қийматни айирбошлаш ва сақлаш воситаси сифатида хизмат қила оладиган бўлиши керак. Ҳозирги вақтда жаҳон захира валюталари: АҚШ доллари, евро, япон иенаси ва фунт стерлинг ҳисобланади. Баъзан бу рўйхатга Швейцария франки, Канада доллари, Хитой юани ва Австралия доллари қўшилади. Тарихий жиҳатдан, 1999 йилгача немис маркаси ва француз франки евро ўрнига захира валюталари бўлган.
1960-йиллар охирида АҚШ ташқи савдо ва тўлов баланси инқирозига дуч келди. Бошқа мамлакатлар олтин захираларини фаол равишда тўплашди ва ўз долларларини олтин стандартида кўрсатилган курс бўйича олтинга оммавий равишда алмаштира бошладилар. Яъни АҚШдан бошқа мамлакатларда олтин заҳиралари кўпайди ва ниҳоят АҚШнинг олтин заҳиралари босим остида қолди. АҚШнинг Вьетнамдаги ҳарбий амалиётлари ва мамлакатдаги ижтимоий дастурларнинг кенгайиши давлат харажатлари ва қарзларининг сезиларли даражада ошишига олиб келди.
1971 йил 15 августда АҚШ президенти Ричард Никсон долларни олтинга алмаштиришни тўхтатиш тўғрисидаги қарорини эълон қилди. Бу воқеа жаҳон молия тизимининг ва умуман молия тарихининг асосий босқичи ҳисобланади. Олтин жаҳон молия тизимида марказий рол ўйнашни тўхтатди. Валюталар олтинга боғланмаган ва бозор қимматбаҳо металлар нархини аниқлай бошлади. Олтин стандарти олиб ташланганига қарамай, АҚШ доллари жаҳонда доминант захира валютаси бўлиб қолди ва шундай бўлиб қолмоқда.
Долларнинг келажаги қандай бўлиши мумкин?
2019 йилда Саудия Арабистони ўз нефтини долларда сотишдан бош тортишини эълон қилди ва гўё таҳдид қилгандек бўлди. Мамлакат расмийлари амалда бундай қилмади. Бироқ ўтган йили Саудия Арабистони молия вазири Муҳаммад Ал-Жадаан мамлакат АҚШ долларидан бошқа валюталар билан савдо қилиш учун очиқ эканлигини эълон қилган эди.
2023 йил бошида Аргентина ва Бразилия президентлари sur номли умумий валюта яратишга келишиб олдилар. Perfil газетасида чоп этилган қўшма мақолада ундан “молиявий ва савдо оқимлари, операцион харажатлар ва ташқи қарамликни камайтириш учун” фойдаланиш режалаштирилаётгани маълум қилинган.
Долларга нисбатан бундай эътирозлар вақтинчаликдир. Бироқ дунёда доллар ўрнини тўлиқ босадиган валюта йўқ, шунинг учун “кўк қоғоз”дан қутулиш ҳозирча мумкин эмас. Шу билан бирга, таҳлилчилар бир вақтнинг ўзида юан ва доллардан бошқа валюталарда амалга оширилган тўловларнинг ошишини башорат қилишди. Мавжуд доллар ва еврога муқобил валюталар камида 12 йилдан кейин – 2035-2040 йилларда пайдо бўлиши мумкин. Аммо бу оптимистик прогноздир. Акс ҳолда, бир евро яратиш учун 40 йил вақт кетганини эслаш мумкин.
Доллар гегемонлигининг тугаши ҳақидаги миш-мишлар сўнгги ярим асрдан бери сақланиб қолган. 1965 йилда Франция президенти Шарль де Голль нима учун ҳамма нарса долларда сотилишини тушунмаслигини айтди. Унинг молия вазири ва мамлакатнинг бўлажак президенти бўлган Валери Жискар д'Эстен эса долларни "ўлчаб бўлмас устунлик" деб баҳолади.
XX аср бошларида евро пул бирлиги кучайиб, ҳатто доллар ўрнини эгаллаши кутилган эди. Ўшандан бери 20 йилдан ортиқ вақт ўтди ва доллар ўз таъсирини йўқотгани йўқ. Аср бошида долларнинг жаҳон захирасидаги улуши 70 фоиз билан чекланган бўлса, ҳозир бу кўрсаткич 58,2 фоизни ташкил этади. У ўз улушининг атиги 10 фоизини йўқотди. Евронинг улуши эса 26,5 фоиздан ошмайди. Шунинг учун яқин келжакда долларнинг аҳволи мушкул бўлади деб айта олмаймиз.
