Демографик ўсиш Марказий Осиё иқтисодиётига қандай таъсир кўрсатди
Марказий Осиё аҳолиси 80 миллион кишидан ошди. Аҳолининг ўсиши Марказий Осиё иқтисодиётига қандай оқибатларга олиб келади. Батафсил Kazinform мухбирининг таҳлилий материалида ўқинг.
Қозоғистонда туғилиш даражаси юқори
ҚР Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, Қозоғистон аҳолиси сони 20 265 320 кишига етган. 2024 йил декабрь ҳолатига кўра, 2024 йил бошига нисбатан ўсиш суръати 1,2 фоизни ташкил этди. Аҳолининг умумий ўсиши 231 478 кишини ташкил этади.
Шу билан бирга, умумий ўсишнинг 94 фоизи табиий ўсиш ҳисобига тўғри келади. 14 345 кишига кўпайганлиги миграция сальдоси ҳисобланади.
Эксперт Аяулим Сағинбаева Қозоғистонда кўпдан бери рўй бермаган миграциянинг ижобий сальдосини қайд этади. Бироқ, баъзи минтақавий фарқлар мавжуд. Республика балансининг умумий ўсиши шуни кўрсатадики, мамлакатимизда иммигрантлар сони эмингрантлар сонидан кўп.
“Демографик кўрсаткичларимизни ривожланган давлатлар билан солиштириб бўлмайди, чунки у ерда туғилиш даражаси паст. Бутун туғилиш даражасини кўрсатувчи World Population Prospects ва бошқа халқаро рейтингларга кўра, Қозоғистон туғилиш даражаси бўйича юқори ўринни эгаллайди. 2023 йилда мамлакат аҳолиси 2,9 фоизга ўсди”, - дея шарҳлайди Аяулим Сағинбаева.
Туғилиш - мамлакатдаги табиий ўсишнинг таркибий қисмларидан биридир. Қозоғистонда бэби-буми 2020-2021 йилларда ташкил этилди. Бу йилларда туғилишнинг умумий даражаси репродуктив ёшдаги 1 аёлга 3,3 га етди.
Бироқ, мутахассис таъкидлаганидек, туғилиш даражаси аста-секин камайиб боряпти. Бу ҳам мамлакатимиз демографик ривожланишининг кўрсаткичларидан биридир.
Миллий статистика бошқармаси маълумотларига кўра, ўтган йили туғилган болалар сони 4,2 фоизга камайди. Шундай қилиб, 2024 йил январь-сентябрь ойлари натижаларига кўра, Қозоғистонда 278,7 минг бола туғилган. Туғилиш коэффициенти ҳар 1000 кишига 18,47 ни ташкил этган бўлса, бир йил аввал бу кўрсаткич 19,54 ни ташкил этган эди.
Аксарият болалар Туркистон ва Алмати вилоятларида, шунингдек, Алматида туғилади. Энг кам кўрсаткич Шимолий Қозоғистон, Шарқий Қозоғистон вилоятлари ва Улитау вилоятида.
Экспертнинг қўшимча қилишича, Қозоғистонда аҳоли миграцияси тўхтамайди, бу ҳам демографик кўринишга таъсир қилади. Кўпчилик қозоғистонликлар Европа, Жанубий Корея ва бошқа мамлакатларга меҳнат муҳожири сифатида ишлаш учун кетишда давом этяпти.
Марказий Осиё иқтисодиёти демографик кўрсаткичлар билан бирга ўсиб бормоқда
Марказий Осиё ранг-баранг минтақа бўлиб, иқтисодиёти ҳажми ва тузилиши жиҳатидан фарқ қилади. Евроосиё тараққиёт банкининг “2025-2027 йилларга мўлжалланган макроиқтисодий прогноз” ҳисоботида Марказий Осиёда 2022-2023 йилларда ялпи ички маҳсулотнинг ўртача ўсиши 4,8 фоизни ташкил этган, ривожланаётган бозорлар 4,2 фоизга, жаҳон иқтисодиёти эса 3,4 фоизга ўсгани ҳақида маълумотлар келтирилган.
ЕТБ прогнозларига кўра, 2024 йилда Марказий Осиёнинг номинал ялпи ички маҳсулоти 500 миллиард доллардан ошиб, 519 миллиард долларга етди.
Айни пайтда Марказий Осиё аҳолиси 80 миллиондан сал кўпроқни ташкил этиб, 2021 йилга нисбатан 3,7 фоизга, сўнгги 24 йилда эса 1,4 баробарга ошган. Бундай демографик тенденциялар Марказий Осиё давлатлари иқтисодиётининг ўсишига ёрдам беради.
“Аҳолининг ёш тоифаларининг тақсимланиши келгусида меҳнат ресурслари сони ортишидан далолат беради. Учинчи мамлакатлардан тўпланган хорижий инвестициялар ҳажми сўнгги икки йилда 4,2 фоизга ўсди ва 2023 йил охирига келиб 223 миллиард долларга баҳоланяпти. 2021 йилдан буён 34,6 фоизга ошган ташқи савдо айланмасида ҳам кучли динамика қайд этилди”, - дейилади Евроосиё тараққиёт банки ҳисоботида.
Қўшни Марказий Осиё давлатлари билан солиштирганда, Қозоғистонда туғилишнинг умумий даражаси у қадар юқори эмас. Ўзбекистон - минтақадаги аҳоли энг зич жойлашган давлат бўлиб, бутун Марказий Осиё аҳолисининг 45% истиқомат қилади. Қозоғистон эса ўз иқтисодиёти ҳажми бўйича етакчилик қилиб келяпти ва жами ялпи ички маҳсулотнинг 57 фоизини таъминлайди.
Таъкидлаш жоизки, учта йирик иқтисодиёт – Қозоғистон, Ўзбекистон ва Туркманистон Марказий Осиё ялпи ички маҳсулотининг 95 фоизини ташкил қилади ва углеводород хомашёсининг соф экспортчилари ҳисобланади. Қирғизистон ва Тожикистон экспортининг асосини металл ва металл рудалари ташкил этади. Минтақадаги барча мамлакатлар очиқ иқтисодларга эга, ташқи савдодаги иштироки бўйича Қирғизистон етакчилик қиляпти.
Айтиш жоизки, минтақанинг макроиқтисодий сиёсати сезиларли даражада мутаносиблашиб боряпти. Унинг натижаларидан бири инфляциянинг пасайиши (2000 йиллар бошида нархлар ўсиши 20 фоиздан ошди – таҳр.).
Охирги беш йил ичида ҳатто жаҳон бозорларидаги қийинчиликлар фонида ҳам Марказий Осиёда инфляция ўртача 10 фоиз атрофида бўлди.
АКРА агентлиги экспертлари бешта давлатга: Қозоғистон, Тожикистон, Ўзбекистон, Туркманистон ва Қирғизистонга бағишланган “Шарқ ва Ғарб ўртасида” тадқиқотида сўнгги ўттиз йилликдаги аҳоли сонининг ўртача ўсиш суръатини йилига 1–2 фоизни ташкил этганини таъкидладилар. Агар 1991 йилда минтақада 51 миллион киши истиқомат қилган бўлса, 2024 йил бошига келиб аҳоли сони 81 миллионга етди. Тадқиқотчилар минтақа аҳолисининг доимий ўсиши ва умр кўриш давомийлигининг ортиб бориши, натижада ишчи кучининг кўпайиши ва истеъмолнинг ортиб бораётгани унинг иқтисодий салоҳиятини мустаҳкамлашини таъкидлаяпти.
Айни пайтда Тожикистон ва Ўзбекистон энг жадал ривожланяпти. Қирғизистон ва Туркманистоннинг иқтисодий ўсиши юқори ўзгарувчанлик билан тавсифланади, Қозоғистон эса минтақадаги энг йирик иқтисодиёт сифатида бир текис ўсиш суръатларига эга, дейди АКРА таҳлилчилари.
Демографияга нима таъсир қилади
Демографик ривожланиш масалаларида туғилишдан ташқари ўлим даражаси ҳам муҳим роль ўйнайди. Миллий статистика бюросининг статистик тўпламида 2024 йилда 60 ва ундан катта ёшдаги аҳоли сони 2,7 миллион кишини ташкил этди. Шу билан бирга, мамлакатимизда кексалар сони йил сайин ортиб боряпти: 2023 йилда 60 ва ундан катта ёшдаги аҳоли сони 2,6 миллион кишини ташкил этди.
Шу билан бирга, Қозоғистон Республикасининг фаол узоқ умр кўриш индекси 2023 йилда иккала жинс учун 32,1 фоизни ташкил этди: эркаклар учун 32,9 фоиз ва аёллар учун 31,5 фоиз. Идеал максимал (100%) билан солиштирганда шуни айтишимиз мумкинки, Қозоғистонда ҳар икки жинс вакиллари учун фаол узоқ умр кўриш имкониятларидан 67,9% кам фойдаланилади.
Статистик ҳисоботда қайд этилганидек, 2019 йилдан 2023 йилгача бўлган 4 йил давомида энг юқори кўрсаткичлар индекснинг учинчи ва тўртинчи доменлари – “Мустақил, соғлом ва хавфсиз ҳаёт” ва “Фаол узоқ умр кўриш учун қулай муҳит” бўйича қайд этилди.
2023 йилда энг юқори кўрсаткичлар нисбий ўртача даромад (100%), қашшоқлик хавфининг йўқлиги (99,8%), расмий таълим даражаси (99,4%), АКТдан фойдаланиш (95,1%) каби кўрсаткичларда кузатилди. энг паст - кўнгиллилар фаолиятида иштирок этиш (0,2%), беморлар ва ногиронларни парвариш қилиш (1,6%), 70-74 ёшдаги бандлик даражаси (3,0%) каби кўрсаткичлар бўйича.
Аяулим Сағинбаева демографик ўсиш фойда ёки хавф эканлигини аниқлаш учун демографик барқарорликни демографик хавфсизлик билан боғлаш кераклигини таъкидлайди.
“2020–2021 йилларда мамлакатда деярли рекорд даражада — 2 йил ичида 900 мингга яқин бола туғилганидан одамлар хурсанд бўлди. Бироқ, бугунги кунда бизда боғчалар етарли эмас, деган хулосага келдик. Бундан ташқари, 1-2 йил ичида мактаб таълими масаласи пайдо бўлади. Қозоғистоннинг ғарбий ва жанубидаги, шунингдек, Астанадаги мактабларда ўринлар катта танқислиги сезиляпти. Шунинг учун демографик расмнинг ривожланишида минтақавий ўзига хосликлар мавжуд. Инфратузилмавий жиҳатдан биз бунчалик кўп аҳолига хизмат кўрсатишга тайёр эмасмиз”, - дейди эксперт.
Шу билан бирга, бугун туғилган авлод 10-15 йилдан сўнг мамлакатнинг меҳнаткаш аҳолисига айланади.
Шундай қилиб, Марказий Осиё мамлакатларида туғилишнинг юқори кўрсаткичлари иқтисодиётда ижобий ўзгаришларга олиб келди, деган хулосага келишимиз мумкин. Бироқ, айрим тадқиқотчилар 2030 йилга бориб Қозоғистонда ёшлар сони деярли икки баравар кўпайиши мумкинлигидан ҳайратда. Бу таълим олиш ва фойдаланилмаган ишчи кучининг ўсиши билан боғлиқ муаммоларга олиб келиши мумкин.
Муаллиф: Шолпан Жабаева
