Чет элда Қозоғистон манфаатларини ҳимоя қилиш учун юристлар корпуси шакллантирилади
ASTANА. Кazinform – Яқин келажакда Қозоғистоннинг хорижда давлат манфаатларини ҳимоя қилишга қодир миллий малакали кадрлар корпусини шакллантириш, қонунларни бевосита қозоқ тилида ишлаб чиқиш амалиётини жорий этиш бўйича аниқ чора-тадбирлар кўрилади. Адлия вазири Ерлан Сарсембаев Кazinform агентлигига берган интервьюсида вазирликнинг иш йўналишлари ва жорий этилаётган янгиликлар ҳақида гапирди.
— Ерлан Жақсилиқули, вазир этиб тайинланганингизга кўп бўлгани йўқ. Бироқ, вазирлик фаолиятини янада такомиллаштириш учун қандай аниқ чора-тадбирларни режалаштиряпсиз?
- Саволингиз учун раҳмат. Маълумки, адлия органлариининг асосий вазифаси — қонун устуворлигини таъминлаш, фуқаролар ва ташкилотларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, давлат ҳуқуқий сиёсатини шакллантиришдан иборат.
Умуман олганда, барча ташаббус ва ислоҳотлар биринчи навбатда фуқаролар манфаати учун амалга оширилмоқда. Бизнинг асосий мақсадимиз – адлия хизматларини тушунарли, шаффоф ва қулай қилишдир. Шу муносабат билан кўплаб жараёнларни рақамлаштириш ва хизматларни онлайн форматга ўтказиш ишлари олиб борилмоқда ва бу борада режаларимиз кўп.
Биринчидан, замонавий воситалар ёрдамида қонунчилик жараёнини рақамлаштириш. Бу ўзгартириш қонунларни сифатли ишлаб чиқиш, ҳуқуқий нормалардаги зиддиятларни бартараф этиш, фуқаролар ҳуқуқларини тўғри ва адолатли ҳимоя қилиш имконини беради.
Бу йўналишда сунъий интеллект асосида «Әділет» юридик маслаҳатчиси ишлаб чиқилди. Ҳозирда у синовдан ўтмоқда. Маслаҳатчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш ва фуқароларга қулай ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш учун мўлжалланган. Унинг асосий хусусияти шундаки, у ҳуқуқий саволларга жавоб беришда нафақат очиқ интернет манбаларидан, балки амалдаги амалдаги қонун ҳужжатлари ва расмий меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлардан ҳам маълумотларни излайди ва қонунга асосланган ҳолда аниқ ва ишончли жавоб беради. Тўлиқ ишга туширилгандан кейинги босқич - бу норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш, ҳуқуқий техникага мувофиқлигини текшириш, прогнозлаш ва бошқа функцияларни амалга ошириш орқали қарама-қаршиликларни излаш.
Иккинчидан, адлия органлари томонидан кўрсатилаётган хизматларнинг шаффофлиги ва улардан фойдаланиш қулайлигини таъминлаш мақсадида уларни рақамлаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Хусусан, «Е-notariat» орқали аҳоли кўчмас мулкни онлайн рўйхатдан ўтказиши, «Zan-komegi» платформаси орқали фуқаролар бир зумда юридик маслаҳат олишлари мумкин.
Бундан ташқари, рақамли ислоҳотлар муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш соҳасига ҳам ижобий ўзгаришлар кирита бошлади. Илгари муаллифлар ва ҳуқуқ эгалари ўз асарларидан фойдаланиш ва муаллифлик ҳақини тўлашни тўлиқ назорат қила олмас эди. Жамоа бошқаруви ташкилотлари ўртасидаги шартномалар қоғозда тузилган, тартиб-қоидалар шаффоф ва самарасиз бўлган. Бу муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилишда ишончсизлик ва тушунмовчиликни келтириб чиқарди.
Ушбу муаммоларни ҳал этиш мақсадида Адлия вазирлиги муаллифларнинг меҳнатга ҳақ олиш ҳуқуқини таъминлаш мақсадида жамоавий ҳуқуқларни бошқариш тизимини рақамлаштириш мажбуриятини олди. Қазпатент негизида муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларни бошқариш учун рақамли платформа яратилади. Ушбу платформада ҳуқуқ эгалари ва жамоавий бошқарувнинг бошқа томонлари “шахсий кабинет” орқали онлайн шартномалар тузишлари мумкин. Рақамли шартномалар асосида платформа барча ҳуқуқ эгалари ва фойдаланувчиларнинг очиқ регистрларини яратади. Ушбу ташаббус ижодкор шахсларга ўз ҳуқуқларини самарали бошқариш ва меҳнати учун адолатли товон тўлашни таъминлаш имконини беради. Шунингдек, у муаллифлик ҳуқуқи соҳасида шаффофликни оширади ва ҳуқуқ эгалари ва фойдаланувчилар ўртасидаги ўзаро ишончни мустаҳкамлайди.
Учинчидан, суд ҳужжатлари ижроси сифатини ошириш, фуқароларнинг бу жараёнга ишончини оширишни режалаштирганмиз.
Айни пайтда фуқаролардан суд ижрочилари фаолияти юзасидан суд қарорларини ўз вақтида ижро этмаслик, маълумотларнинг етишмаслиги (масалан, фуқаролар ўз иши қайси босқичда эканлигини аниқлай олмаслик), қонунга хилоф чекловлар ва ортиқча ҳаракатлар (масалан, мулкни музлатиш) юзасидан кўплаб ариза ва шикоятлар келиб тушмоқда.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш ва суд ҳужжатлари ижроси жараёнини мониторинг қилиш учун шаффоф ва қулай бўлишини таъминлаш мақсадида “Томонлар кабинети” номли янги рақамли ечимни таклиф этамиз. Тизим орқали ундирувчи ҳам, қарздор ҳам суд ижрочисининг ҳаракатларини онлайн режимида кузатиб бориши ва кўрилган чоралар ҳақида аниқ маълумот олиши мумкин. Бундан ташқари, тизим сўров ва шикоятларни юбориш ва жавобларни олиш имкониятини беради. Бу суд ижрочилари ишини назорат қилиш ва жараёнларни янада шаффоф қилиш мақсадида жорий этилган муҳим янгиликдир.
Бундан ташқари, бугунги кунда ижро процесслари соҳасида ижобий кўрсаткичларга эга бўлган “Робот суд ижрочиси”нинг ваколатларини кенгайтириш режалаштирилган. Илгари хабарнома ўз вақтида етиб келмагани учун жисмоний шахслар жарима олганини билмай қолиш ҳолатлари тез-тез учраб турарди. Бундан ташқари, агар қарз ўз вақтида тўланмаган бўлса, қарздор жариманинг 25 фоизини қўшимча равишда хусусий ижрочига тўлашга мажбур бўлган. "Робот суд ижрочиси" бундай қўшимча тўловни талаб қилмайди. Бундан ташқари, авваллари фуқаролар қарзни тўлагандан сўнг квитанцияни хусусий суд ижрочисига олиб боришлари ва чеклов олиб ташланишини кутишлари керак эди. Эндиликда бу жараён автоматлаштирилган бўлиб, фуқаро тўловни амалга оширгандан сўнг, чеклов автоматик тарзда олиб ташланади, яъни фуқаролар соддалаштирилган иш юритиш тартибида 80 минг (20 БҲМ)тенгегача бўлган суммаларни ундиришда хусусий суд ижрочиси хизмати учун қўшимча тўлов тўлаш мажбуриятидан озод этилади. Кейинги қадам бу кўрсаткични 20 БҲМдан 40 БҲМга оширишдир. Бу қарзи бор фуқароларнинг пул ва вақтини тежаш мақсадида қилинган.
Бундай ўзгаришлар, биринчи навбатда, фуқароларнинг ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ишончини оширишга қаратилган. Бу соҳани нафақат техник, балки ҳуқуқий маданият жиҳатидан ҳам модернизация қилишимиз керак.
- Кейинги саволим суд экспертизаси хизматига тегишли. Ушбу соҳада ўзгаришлар борми?
– Суд экспертизаси — адолатли суд ҳукмининг асоси ҳисобланган муҳим соҳа. Ҳар қандай ишнинг холис ва тўғри ҳал этилиши бевосита экспертиза сифатига боғлиқ. Бинобарин, мазкур йўналишда олиб борилаётган ишлардан асосий мақсад илмий-тадқиқот ишларининг тўғри ва холислигини таъминлаш, энг муҳими, фуқароларнинг тўлиқ ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан иборат.
Биринчидан, биз суд экспертизаси жараёнини рақамлаштиришни ўз зиммамизга олдик. Ҳозирда амалга оширилаётган «Е-saraptama» лойиҳаси ўзида сунъий интеллект ва мантиқий бошқарув элементларини ўз ичига олади. Бу имтиҳоннинг қонун ҳужжатларига мувофиқлигини текшириш, муддатларни назорат қилиш, инсон омили таъсирини камайтириш имконини беради.
Коррупцияга қарши кураш чора-тадбирлари элементи сифатида суд экспертизасини рақамлаштириш, яъни соғлиқни сақлаш ташкилотларининг ахборот тизимлари билан интеграциялашувига оид нормаларни ҳуқуқий жиҳатдан тасдиқлаш масаласига асосий эътибор қаратилмоқда. Бу суд экспертизаси тезлиги ва сифатига сезиларли таъсир қилади.
Умуман олганда, суд экспертизаси соҳаси шунчаки техник хизмат эмас, у инсон тақдирига таъсир қиладиган жуда муҳим механизмдир. Шундай экан, бу тизимда сифат ва фуқаролик ишончи устун бўлиши керак. Буни таъминлаш учун биз барча даражадаги ислоҳотларни амалга оширмоқдамиз.
— Яқинда қонун ижодкорлиги жараёнига бир қатор янги ўзгартиришлар киритиш режангиз ҳақида гапирдингиз. Ҳукуматнинг жорий йилги қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш режаси 19 та ҳужжатни ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Давлат тилида, яни қозоқ тилида тайёрланаётганлари борми?
- Бу — жуда муҳим ва ўринли савол. Дарҳақиқат, қонун ҳужжатларини дастлаб қозоқ тилида ёзиш амалиёти мустақил давлатнинг маънавий-ҳуқуқий мустақиллиги рамзи бўлган муҳим қадамдир. Айни пайтда вазирлик томонидан қонун лойиҳаларини бевосита қозоқ тилида тайёрлаш амалиётини жорий этиш бўйича аниқ чора-тадбирлар кўрилмоқда. Бу йўналишда ҳам дастлабки натижалар мавжуд.
Қонун ижодкорлиги амалиётида матн дарҳол қозоқ тилида ёзилган ва қабул қилинган мисоллар мавжуд: “Аҳолининг миграцияси тўғрисида”ги ва “Болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунлар. Улар қўлланилмоқда ва қонунчиликни тартибга солиш соҳасида ижобий шарҳларларга эга бўлди.
Ҳозирда амалга оширилаётган ишларга назар ташлайдиган бўлсак, 2024 йилда учта қонун лойиҳаси қозоқ тилига сўзма-сўз таржима қилинмасдан, ўз мазмунига мос равишда ёзилган гибрид форматда муҳокама қилинди. Улар: “Туркистон шаҳрининг алоҳида мақоми тўғрисида”, “Нормалар яратишни такомиллаштириш тўғрисида”ги ва “Архив иши тўғрисида”ги қонун лойиҳалари.
Шу билан бирга, Адлия вазирлиги томонидан депутатлар билан биргаликда 7 та қонун лойиҳасининг қозоқ ва рус тилидаги матнларининг маъно мувофиқлигини таъминлаш бўйича таҳлилий ишлар олиб борилди. Таҳлил натижаларига кўра, айни пайтда 4 та янги қонун лойиҳасининг қозоқ тилидаги таҳририни таҳрирлаш ишлари олиб борилмоқда.
2025 йилги режадаги қонун лойиҳаларида ҳам тегишли масалалар муҳокама қилинади. Ўз навбатида, қозоқ тилидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқишда қонунчилик терминологиясидан фойдаланиш муҳим ўрин тутади. Бу таржималар сифатини ошириш билан бирга, қонун ижодкорлиги жараёнида қозоқ тилидан фойдаланиш кўламини кенгайтиришга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Шу муносабат билан юридик атамаларнинг ягона луғатини тасдиқлаш ишлари олиб борилмоқда. Ҳозирги йўналиш қонунларни таржима йўли билан эмас, балки давлат тилида тайёрлаш. Бу нафақат тил сиёсати, балки ҳуқуқий маданиятни юксалтиришда ҳам катта аҳамиятга эга. Биз буни босқичма-босқич, лекин тизимли равишда амалга оширамиз.
— Охирги саволим давлатнинг мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ. Адлия вазирлиги мамлакатимиз манфаатларини хорижий судларда ҳимоя қилиш билан шуғулланаётганини биламиз. Келинг, бу борада амалга оширилаётган ишларга назар ташласак.
– Бу — жуда масъулиятли ва стратегик йўналиш. Қозоғистон — халқаро майдонда ўзининг сармоявий жозибадорлигини сақлаб қолишдан манфаатдор давлат. Шундай экан, ҳар қандай баҳс-мунозаралар юзага келган тақдирда биз миллий манфаатларимизни профессионал ва далиллар билан ҳимоя қилишимиз керак.
Адлия вазирлиги Ҳукумат маслаҳатчилари билан биргаликда хорижий арбитраж ва судларда мамлакатимиз манфаатларини ҳимоя қилиш, низо томонлари билан музокаралар олиб бориш ва Қозоғистон позициясини энг самарали ҳимоя қилиш бўйича ҳуқуқий стратегияни ишлаб чиқади, шунингдек, низоларни судгача ҳал этиш бўйича ишларни мувофиқлаштиради.
Айни пайтда Адлия вазирлиги Европа Иттифоқи мамлакатлари ва АҚШ, Россия Федерацияси, Швейцария ва бошқа мамлакатлар юрисдикцияларида 20 га яқин иш бўйича давлат манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича иш олиб бормоқда. Ушбу баҳсларнинг учдан бир қисми якунланиш арафасида. Масалан, «World Wide Minerals» компанияси билан бўлган баҳсда арбитраж қарори Қозоғистон фойдасига бўлган. Натижада, республика компанияга 65 миллион доллар тўлашдан озод этилди, аммо бунинг ўрнига суд харажатларининг 75 фоизини қоплашни талаб қилиш имконияти пайдо бўлди.
Бундан ташқари, Давлат раҳбарининг 2024 йил 7 февралда бўлиб ўтган Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида берган топшириқлари ижроси доирасида мамлакат юридик фирмаларини давлат мулки ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасига эксперт сифатида жалб этиш бўйича ишлар олиб борилмоқда.
Ишончимиз комилки, бу ишлар натижасида хорижда давлат манфаатларини ҳимоя қила оладиган миллий малакали кадрлар корпуси шакллантирилади. Бундан ташқари, маҳаллий адвокатлик фирмаларини жалб қилиш солиқ тўловчилар пулларини мамлакат иқтисодиётида сақлашга ёрдам беради. Бундан ташқари, қозоғистонлик экспертларни жалб қилиш йирик глобал юридик фирмаларнинг ўхшаш таклифларига қараганда анча самаралироқ бўлади. Шундай қилиб, биз Қозоғистоннинг қонуний манфаатларини профессионал, тежамкор ва обрўли ҳимоя қилишни таъминлаймиз. Бу нафақат низони ҳал қилиш, балки мамлакат обрўси ва сармоявий обрўсини ҳимоя қилишдир.
Умуман олганда, Адлия вазирлиги фуқароларга йўналтирилган хизматларни ривожлантириш орқали ҳуқуқий ишончни мустаҳкамлашни мақсад қилган. Адолат шунчаки тизим эмас, у ҳар бир фуқаронинг тақдири ва ишончига бевосита дахлдор устундир. Ҳар бир ўзгариш, амалга ошираётган ҳар бир қадамимиз халққа яқин, адолатли ва шаффоф адолат тизимини яратишга қаратилган. Келгусида ҳам адлия тизимини такомиллаштириш, фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, аҳолига кўрсатилаётган хизматлар сифатини ошириш борасидаги ишларимизни изчил давом эттирамиз.
