Чегараларни кесиб ўтмасдан "чет элда" ўқиш: ҳудудларда университет филиаллари кўпаймоқда
Маълумки, Президент топшириқ берганидан сўнг Қозоғистонда хорижий олий таълим муассасаларининг филиалларини очиш кенг тус олди. Ҳозирга қадар 20 дан ортиқ ваколатхоналар ташкил этилган бўлса, жорий йилда 11 та филиал очилиши режалаштирилган. Таълимдаги бу тенденция саноатга қандай таъсир қилади ва меҳнат бозорида қандай ўзгаришлар бўлиши мумкин? Кazinform мухбири мавзуни ўрганди.
14 та филиал фаолият юритмоқда
Биринчидан, мамлакатдаги хорижий университетлар ваколатхоналарини санаб ўтамиз. Гарчи ҳозиргидек фаол бўлмаса-да, жараён узоқ вақтдан бери мавжуд. 2021 йилга келиб вазирлик Қозоғистонга 4 та университетни олиб келганини биламиз. Улар орасида Москва авиация институти, Челябинск давлат университети, М. Ломоносов номидаги Москва давлат университети ва Сорбонна-Қозоғистон институти.
Кейинроқ Давлат раҳбари 2025 йилгача етакчи хорижий университетларнинг камида бешта филиалини очиш кераклигини айтди. Вазирлик ўз олдига қўйилган вазифаларни ортиғи билан бажариб, шу кунгача 20 дан ортиқ лойиҳани амалга оширди. ОТМлар ваколатхонасидан ташқари, икки диплом дастурини ҳам амалга оширмоқда.
2021 йилдан бери очилган филиалларни таснифлайдиган бўлсак, рўйхат қуйидагича:
- Астанада – Пекин тил ва маданият университети филиали;
- Алматида – «МИФИ» Миллий ядро тадқиқот университети, Шимолий-Ғарбий политехника университети, Лотарингия университети, Анхальт университети ва Гонконг шаҳар университети ҳамда Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти филиаллари;
- Атирауда - И. Губкин номидаги Россия нефть ва газ университети филиали;
- Ақтўбеда - Хериот-Уотт университети филиали;
- Таразда – Д. Менделеев номидаги Россия кимё ва технология университети филиали;
- Ақтау шаҳрида – Берлин техника университетининг филиали;
- De Montfort университети (Алмати);
- Ковентри университети (Астана).
Жаҳон олий таълим амалиётида қўлланилаётган икки диплом (Double Degree)дастури ҳам такомиллаштирилди. Қозоғистон олий таълим муассасалари Квинс университети (Алмати), Марке политехника университети (Жетису), Миннесота университети (Қостанай), Аризона университети (Шимолий Қозоғистон), Бидгошч иқтисодиёт университети (Семей) билан икки томонлама шартномалар тузган.
Ядро, биотехнология, логистика: қайси бири устувор?
Шу муносабат билан хорижий университетлар қозоғистонлик талабаларга қайси йўналишларда таълим бераётганини билиш муҳим. Фан ва олий таълим вазирлиги Жамоатчилик билан алоқалар бошқармаси бошлиғи Қарлиғаш Қалибекқизининг айтишича, хорижий олий таълим муассасалари сув хўжалиги, сунъий интеллект, атом энергетикаси бўйича мутахассислар тайёрлайди.
– Халқаро шартномалар мамлакатдаги университетларни ўзгартириш ва таълим сифатини оширишга қаратилган. Филиалларнинг аксарияти Қозоғистон университетлари негизида очилмоқда, яъни мезбон маҳаллий университет ҳисобланади. Улар мулоқот қиладилар, тажриба алмашадилар ва лаборатория ресурсларини алмашадилар. Ҳар бир ҳудуднинг ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олинади. Масалан, М. Дулатий номидаги Тараз ҳудудий университети базасида Д. Менделеев номидаги Россия кимё ва технология университети сув соҳасида тадқиқотлар билан шуғулланади. Қ.Жубанов номидаги Ақтўбе ҳудудий университети негизида Хериот-Уотт университети нефть ва газ технологияларини ривожлантириш бўйича фаолият юритмоқда. Шунингдек, биотехнология, электротехника, энергетика, мехатроника, логистика, кимё технологияси, робототехника каби мутахассисликларга ҳам эътибор қаратилади, — деди вазирлик вакили.
Қарлиғаш Қалибекқизи таълим муассасаларининг аксарияти ҳудудларда очилишини алоҳида таъкидлади. Бу ҳудудлардаги кадрлар тақчиллигини камайтириш ва ҳудуд тараққиётига ёрдам беради, деб ишонилади. Дастлаб, Президент топшириғига мувофиқ, ғарбий ҳудудда иккита хорижий университет филиали очилган бўлса, кейинчалик шимолда Аризона университети иш бошлади. Чимкент, Талдиқорған, Ақтау шаҳарларида ҳам техник мутахассисликлар бўйича кадрлар тайёрлаш давом этмоқда.
Ҳудудлар билан алоқалар
2023 йилда Қўрқут ота номидаги Қизилўрда университетида Сунъий интеллект институти очилди. Сеул Миллий Фан ва Технология Университети билан қўшма лойиҳа доирасида 4 та таълим дастури йўлга қўйилди: “Информатика”, “Киберхавфсизлик”, “Компьютер дастурлаш ва дастурий таъминотни ишлаб чиқиш”, “Ахборот тизимлари”. Маълумки, вазирлик томонидан 2024-2025 ўқув йили учун 100 та таълим гранти ажратилган. Бу йил эса СеулТех қизилўрдалик талабалар учун «AI architect» ва «Data management» бўйича икки диплом дастурини жорий қилди.
Қизиғи шундаки, Жанубий Корея университети сунъий интеллектга йўналтирилган ташаббусни йирик мегаполисда эмас, балки Қизилўрда шаҳрида бошлаган. Сеул миллий фан ва технология университети профессори Жесу Ким бу ҳаракатни ҳудудларо тарихий алоқалар билан изоҳлади.
– Қозоғистонда йирик мегаполислар борлигини биламиз. Лекин айтиш мумкинки, Қизилўрдани корейс халқининг шонли ботири, миллий қаҳрамон, генерал Хонг Бом До танлаган дейиш мумкин. У умрининг сўнггида Қизилўрдада яшаб, вафот этди. Бир неча йил аввал Корея миллий қаҳрамонининг жасади катта дабдаба ва тантана билан ватанига қайтарилган эди. Ишонасизми, Қизилўрда генерал Хонг Бом Донинг руҳига ҳурмат юзасидан учун танланган.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу лойиҳа генерал Хонг Бом До жасадининг Кореяга қайтарилишини хотирлаш учун яратилган. Шу билан бирга, ушбу университетнинг илдизлари Корё жамоаси билан чамбарчас боғлиқлигини унутмаслик керак. Яна бир нарсани эътиборга олиш керакки, дунёда асосий технологияларни яратувчи ва бошқараётган университетларга назар ташласак, асосий технологияларни яратувчи ва ривожлантирувчи йирик мегаполислар эмаслигини унутмаслик керак, — деди профессор.
Икки университет бир-бирига содиқдир. Икки томонлама келишув доирасида ўқув режаси такомиллаштирилди. 2+2 тизими бўйича талабалар дастлабки икки йил Қозоғистонда, кейинги икки йил Кореяда ўқиш имкониятига эга. Ўқишни тугатгандан сўнг улар икки давлатнинг дипломларига эга бўладилар. Корея томонининг ягона талаби - инглиз тилидан IELTS 6 даражасига эга бўлиш.
Бундай лойиҳа Ақтўбе шаҳрида ҳам мавжуд. Қ. Жубанов номидаги Ақтўбе минтақавий университети негизида Хериот-Уотт университети филиали фаолият юритади. Heriot-Watt Universityнинг Ақтўбе кампуси лойиҳа менежери Дамира Мусинанинг сўзларига кўра, филиал “нефт муҳандислиги ва энергетика менежменти”, “электр энергетикаси”, “компьютер инжиниринги” мутахассисликлари бўйича кадрлар тайёрлашни таклиф этади. Талабалар Heriot-Wattнинг таълим ресурслари ва электрон кутубхонасидан фойдаланишлари мумкин ва баҳолаш ва модерация тизими тўғридан-тўғри Heriot-Watt университети томонидан бошқарилади.
– Ҳозирда Ақтўбе Heriot-Watt кампусида 426 нафар талаба таҳсил олмоқда, улардан 177 нафари иккинчи курсда, 249 нафари биринчи курсда. Муҳими, 400 нафардан ортиқ талаба давлат таълим гранти асосида ўқишга қабул қилинди. Асосий контингент - Ақтўбе вилояти мактаб битирувчилари. Таълим олаётган талабалар орасида Россия ва Ўзбекистон фуқаролари ҳам бор.
Кампуснинг биринчи қалдирғочлари 2027 йилда битиради. Умуман олганда, Heriot-Watt университети битирувчиларини иш билан таъминланиш даражаси юқори. Битирувчилар дунёнинг етакчи компаниялари орасида талабга эга. Битирувчиларнинг натижалари бўйича сўров натижаларига кўра, бакалавриат битирувчиларининг 83,7 фоизи ўқишни тамомлагандан кейин 15 ой ичида иш топади, – дейди Дамира Тағабекқизи.
Кампус раҳбарининг фикрича, қозоғистонлик битирувчилар учун иш топиш муаммо бўлмайди. Чунки университет билан ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйган компаниялар орасида Schlumberger, “Тенгизшевройл”, “Қарашиғанақ Петролеум Оперейтинг”, KEGOC каби гигантлар бор.
Келинг, мавзунинг иқтисодий йўналишни ҳам баҳолайлик. Масъул вазирликка “Хорижий олий таълим муассасалари филиалларини очиш харажатларини ким ўз зиммасига олади?. Давлат махсус чегирмалар берадими?” қабилида саволлар йўлланди. Вазирликнинг таъкидлашича, филиални ташкил этиш билан боғлиқ харажатлар ҳам шериклик ёрдами, ҳам давлат ғазнаси ҳисобидан қопланади.
– Олий таълим муассасаларининг филиаллари ҳам бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобидан, ҳам бюджет маблағлари ҳисобидан очилади. 11 та хорижий олий таълим муассасалари билан ҳамкорлик алоқалари республика бюджети ҳисобидан молиялаштирилади. Қолган лойиҳа Қозоғистон қонунчилигида тақиқланмаган ўз ва бошқа бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобидан молиялаштирилади, — дейилади мактубда.
2000 дан ортиқ грантлар ажратилади
Айтиш жоизки, айни пайтда мамлакатдаги хорижий олий таълим муассасаларида 34 та мутахассислик бўйича кадрлар тайёрланмоқда. Жорий йилда мазкур олий таълим муассасалари учун 2090 та давлат таълим гранти ажратилди. Вазирлик маълумотларига кўра, хорижий олий таълим муассасаларига ўқишга кириш учун талаблар қатъий. Биринчидан, Миллий ягона тест натижалари керак, кейин хорижий университетлар профил тести ва чет тили имтиҳонини топширишни талаб қилади. Демак, агар номзод тест синовларидан муваффақиятли ўтса, бепул таълим олиш имкониятига эга бўлади.
Бироқ, давлатнинг ҳам мажбурияти бор. Қарлиғаш Қалибекқизининг айтишича, давлат таълим гранти асосида ўқиган талабалар учун ўқиш тўловини қоплаш бўйича талаблар тасдиқланган. Битирувчиларнинг Қозоғистон ҳудудларида ишлашига эътибор қаратилади. Ҳозирча бу талаб қандай амалга оширилишини кўриш керак. Чунки бу йил Де Монтфорт университетини талабаларнинг биринчи гуруҳи тамомлайди.
