Бурч ва ўзгариш: ҳарбий хизматга мажбуран олиб кетиш қонунийми
ASTANА. Кazinform - Охирги ойларда мактаб битирувчилари мажбурий равишда ҳарбий хизматга жалб қилингани ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Бундай ҳодисалар университетда, мактабда ва ҳатто кўчада содир бўлади. Эндиликда ота-оналарнинг қаршилигига сабаб бўлган воқеа қизғин муҳокама қилиниб, депутатлар қонунга ўзгартириш киритишга ҳаракат қилмоқда. Ҳарбий хизматчиларнинг ҳаракатлари қанчалик қонуний? Ҳуқуқий ҳужжатга тузатиш киритиш вазиятни тўғирлайдими? Кazinform мухбири мавзу юзасидан эксперт фикрларини тўплаб, масалани таҳлил қилди.
Кўчадан олиб кетиш тўхтайдими
Мудофаа вазирлиги маълумотларига кўра, жорий йилда 42 мингдан ортиқ киши муддатли ҳарбий хизматга чақирилади. Улардан 21 минг нафари баҳорги, 21 минг нафари кузги чақирув кампаниясига жалб этилади. Биринчи кампания июнь ойи охирида тугаши ҳисобга олинса, ижтимоий тармоқларда тарқалаётган видеолар айнан шу даврда тайёрланди.
Аввало, ҳарбий хизматчиларнинг ҳаракатлари қанчалик қонуний эканлигини баҳолайлик. Чунки асосий муаммо ёшларда ҳарбий гувоҳнома олишга иштиёқ йўқлигида эмас, балки уларни кўчадан мажбуран олиб кетишда. Масаланинг мураккаблиги Мудофаа вазирлигига ўтказилган расмий суриштирув чоғида маълум бўлди. Вазирликнинг таъкидлашича, амалдаги қонунчиликда ҳарбий хизматга мажбурий чақириш кўзда тутилмаган. Ёшларни ҳарбий хизматга чақиришнинг ўзига хос алгоритми мавжуд бўлиб, бошқа вазият юзага келса, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органга мурожаат қилиш тавсия этилади.
“Ҳарбий хизмат ва ҳарбий хизматчиларнинг мақоми тўғрисида”ги қонунга мувофиқ, ҳарбий хизматни ўташи лозим бўлган фуқаро маҳаллий ҳарбий бошқарув органининг чақирувига биноан ҳарбий чақирув комиссиясига келиши шарт. Агар фуқарога чақирув қоғозини шахсан етказиш имкони бўлмаса, унинг келишини таъминлаш тегишли ички ишлар органи зиммасига юкланади”, — дейилади жавоб хатида.
Бироқ, мудофаа бўйича мутахассислар ҳар доим ҳам йўриқномаларга амал қилмайди. Демак, мажбурий олиб кетишни уюштирганларнинг аксарияти ички ишлар ходимлари эмас, балки ҳарбийларнинг ўзларидир. Буни Мудофаа вазирининг биринчи ўринбосари Султан Камалетдинов ҳам тан олди.
Шу боис яқинда Сенат депутатлари “Ҳарбий-ватанпарварлик тарбияси, ҳарбий хизмат ва айрим марказий давлат органларининг функцияларини қайта тақсимлаш тўғрисида”ги қонунга ўзгартириш ва қўшимчаларни маъқуллади. Эндиликда ҳарбий хизматга чақирув қоғозда эмас, балки 1414 рақамидан SМS орқали юборилади. Агар ёшлар чақирувни эътиборсиз қолдирса, жаримага тортилиши мумкин.
Жарима миқдори ҳозирча ҳар хил. Бироқ ҳуқуқшунос Қанат Алипбаевнинг айтишича, ҳарбий хизматдан бўйин товлаган фуқароларни жазолаш қонуний йўлга қўйилган. Чунки, Конституцияга кўра, юртни ҳимоя қилиш ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчи ва вазифасидир.
– Ҳарбий хизматдан бўшатиш учун қонуний асосларсиз бўйин товлаган шахс жавобгарликка тортилади. Ҳукм бошқача бўлиши мумкин. 1000 БҲМгача жарима, шу миқдорда ахлоқ тузатиш ишлари ёки тўрт юз соатгача бўлган муддатга жамоат ишлари билан жазоланиши мумкин. 1 йилгача озодликни чеклаш ёки худди шу муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши ҳам мумкин. Агар ҳарбий хизматга чақирилувчи ҳарбий хизматга чақирув пунктига ихтиёрий равишда иш судгача етиб боргунча келса, у жиноий жавобгарликдан озод қилинади, — деди адвокат.
Экспертнинг айтишича, конституциявий бурч билан бирга ҳуқуқ ҳам бор. Ёшлар ҳарбий хизматга мажбурланган тақдирда адвокатга қўнғироқ қилиш ва яқинлари билан боғланиш имконияти борлигини билишлари керак. Ҳуқуқий саводхонликнинг йўқлиги кейинги кескинликларга сабаб бўлмоқда.
ОТМга қабул қилиш ва ҳарбий хизматга чақирув санаси мос келмайди
Ушбу баҳсли мавзу узоқ вақтдан бери муҳокама қилинмоқда. Мактабни эндигина тамомлаб, ОТМга ўқишга ҳужжат топширган абитуриентларнинг ҳарбий хизматга чақирилиши ҳолатлари кўп. Ҳарбий эксперт Жанат Ережепов фикрича, бунга иккала вазирлик ҳам айбдор. Фан ва олий таълим вазирлиги ҳужжатларни кечикиб топширган абитуриентни ўқишга қабул қилиш/рад этиш тўғрисида қарор чиқаради – бу ҳарбий хизматга чақирув кампаниясидан сўнг эълон қилинади. Мудофаа вазирлигида баҳорги муддатли ҳарбий хизматга чақирув кампанияси 1 мартдан 30 июнга қадар давом этади.Ушбу даврда ўқишга расман қабул қилинмаган ҳар қандай фуқарони йигитлик бурчини ўташ учун олиб кетиши мумкин.
- Тизимда хатолик бор ва ташкилий ишларни қайта кўриб чиқиш керак. Масалан, битирувчилар май ойида мактабни тугатадилар. Август ойида ОТМларга ўқишга қабул қилиш бўйича Фан ва олий таълим вазирлигининг буйруғи чиқиши барчамизга маълум. Бу дегани, икки ойлик танаффус бўлади, бу вақт ичида ҳали талабалик мақомига эга бўлмаган абитуриентларни ҳарбий хизматга олиб кетмоқда, - дейди Жанат Ережепов.
Мутахассис муаммони ҳал қилиш учун бир нечта вариантни таклиф қилади. Биринчидан, икки вазирлик маълумотларини ўзаро солиштириш зарур. Махсус маълумотлар базаларига қўшимча маълумот устунини киритиш орқали ўрганиш учун кимларнинг ўқишга ҳужжат топширганлигини аниқлаш керак. Ўйлайманки, бугунги ривожланган рақамлаштириш даврида бу қадам унчалик қийинчилик туғдирмайди. Бундан ташқари, Мудофаа вазирлиги узоқ вақтдан бери ҳарбий хизматга чақириш учун Миллий таълим маълумотлар базаси каби маълумотлар базаларидан фойдаланади. Фақат статистик маълумотларни мослаштириш керак.
Иккинчи ҳаракат - ҳуқуқий ўзгартириш. Эндиликда ўқишга ҳужжат топширган абитуриентлар армияга чақирилмаслик учун махсус ариза ёзиши керак, яъни комиссия жавобини кутаётганини маълум қилади. Буни кимлардир билади, бошқалари билмайди, ариза ёзиш, ҳужжатларни масъул ҳарбий комиссарликка топшириш жараёни вақт талаб этади. Шу сабабли, Жанат Ережеповнинг фикрича, ўқишга ариза берган абитуриентнинг маълумотлар базасида маълумотлар топилса, ҳарбий хизматдан автоматик равишда кечиктириладиган механизм зарур.
Петиция: ҳарбий хизматга чақирув ёшини ўзгартириш керакми?
Ўтган йили ҳам худди шундай воқеа содир бўлган эди. Эсингизда бўлса, бир гуруҳ муаллифлар ёшларни 20 ёшдан бошлаб армияга чақириш таклифи билан петиция эълон қилган эди. Биламизки, у бир қанча сабабларни асослаб берган эди. Бу ёшларнинг психологик ва жисмонан ривожланишини таъминлаш ва уларнинг таълимини давом эттириш имкониятини таъминлаш; бу вазиятни қўллаб-қувватлади, дизертирлик (армиядан қочиш) ва жиноятчилик даражасини пасайтириш. Мурожаат муаллифларига кўра, агар у қўллаб-қувватланса ва қонун доирасида тегишли ўзгартириш қабул қилинса, мактаб битирувчиларини армияга мажбурий жалб этиш кескин тўхтаган бўларди.
Бироқ масъул вазирлик, депутатлар, жамоатчилик фаоллари бу таклифга қарши чиқишди. Биринчидан, Маданият ва ахборот вазирлиги Маъмурий процессуал кодексига асосланиб, мудофаа масалалари петиция учун асос бўла олмаслигини айтди. Шундай қилиб, петиция рад этилди. Мудофаа вазирлиги эса бу талаб ўта бирёқлама эканлигини айтиб, амалдаги тизимни энг самарали вариант деб атади.
Ҳатто жаҳон тажрибаси ҳам петицияга сабаб бўла олмади. Депутатлар Австрия, Германия, Швеция ва Швейцарияда 19-20 ёшдан бошлаб ҳарбий хизматга чақирилиши мисолида ўз қаршилигини билдирди. Парламент депутати Константин Авершин нега 18 ёш танланганини илмий асослаб берганини унутганимиз йўқ.
“Нима учун одамлар 18 ёшда ҳарбий хизматга чақирилади? Совет даврида бу мавзуда чуқур изланишлар олиб борилди. Умуман олганда, бу ёшда йигитларда гормонал ўзгаришлар бошланади. Руҳий ўзгаришлар физиологик ўзгаришлардан кейин содир бўлади, шунинг учун бу вақт йигитларни эркакликка тарбиялаш учун танланган. Ҳаммаси физиологик хусусиятларга боғлиқ, шунинг учун улар 18 ёшдан чақирилади”, — деди депутат.
Баҳорги муддатли ҳарбий хизматга чақирилган 18-19 ёшли фуқароларнинг статистик маълумотлари маълум. Келинг, куч тузилмаси бўйича таҳлил қилайлик:
· Миллий хавфсизлик қўмитаси чегара хизмати – 2500 нафар;
· Қуролли кучлар - тахминан 10 минг киши;
· Давлат хавфсизлик хизмати – 290 нафар;
· Фавқулодда вазиятлар вазирлиги – 391 нафар;
· Ички ишлар вазирлиги Миллий гвардияси сафига 7054 нафар фуқаро чақирилади.
Ҳозирча жавоб кутмасдан туриб, ўқишга ҳужжат топширган, аммо ҳарбий хизматга чақирилган қозоғистонликларнинг аниқ сонини билишнинг иложи йўқ. Мудофаа вазирлиги бу саволни жавобсиз қолдирди.
Кечиктиришда чеклов бор ёки "40 кунлик армия" нинг сири
Ҳозирда “Ҳарбий хизмат ва ҳарбий хизматчиларнинг мақоми тўғрисида”ги қонун амалда. Ҳужжатда ҳарбий хизматни кечиктириш йўллари аниқ кўрсатилган: сабаблардан бири - талабалик мақоми. Айрим фуқаролар буни найрангга айлантирганини яшира олмаймиз. Кўпчилик ҳарбий хизматга чақирилиш ёшига етганида ўқишга киради. Ўқишни тугатгандан сўнг у таълим йўналиши бўйича иккинчи университетга ўқишга ҳужжат топширади, сўнгра магистратура босқичига ўқишга киришади. Магистратурани тамомлаб, докторантурага ҳужжат топшираётганлар ҳам бор. Шу тариқа у 27 ёшга тўлгунга қадар “захира”га чақириладиган кунни кутади.
Энди янги қонун лойиҳасида бундай мослашувчанлик бўлмайди. Ҳар бир таълим босқичида ҳарбий хизматдан 1 мартагина озод қилишга рухсат берувчи ўзгартириш киритилди. Оддий қилиб айтганда, агар ёшлар бакалавриатдан сўнг магистратурага ўқишга кирмаса, ҳарбий хизматга чақирилади.
Эксперт Жанат Ережеповнинг фикрича, йигитлик бурчини ўташдан қочиш схемаси бу билан чекланмайди. Баъзилар ҳарбий кафедрадаги имкониятдан манипуляция воситаси сифатида фойдаланишга интилишади. Яъни, талабалар таълим муассасасининг махсус кафедрасига ўқишга киради ва 1 йилдан кейин кетади. Амалдаги қонунчиликка кўра, улар ўқишни тамомламаган тақдирда ҳам ҳарбий хизматни ўтаб бўлган ҳисобланади, шунинг учун армияга чақирилмайди. Бу бўшлиқни бартараф этиш учун ҳарбий эксперт таълим муассасаларидан ҳайдалган курсантлар ва кадетларнинг маълумотларини умумий маълумотлар базасига киритиш ва уларни қайта ҳарбий рўйхатдан ўтказишни таклиф қилади.
– Ҳозир ОТМларда ҳарбий кафедралар мавжуд. У ерда захирадаги офицерлар ва сержантлар тайёрланади. Маълумки, қонунга кўра кафедра битирувчилари ҳарбий хизматга чақирилмайди. Шуни инобатга олган ҳолда қонунни ўзгартириш керак. Захирадаги сержантлар бўлмаса ҳам, офицерларни муддатли ҳарбий хизматга чақириш тўғри, – деди спикер.
Бутун республика бўйлаб “40 кунлик армия” номи билан машҳур бўлган ҳарбий-техника мактаблари ҳақида гапирмай бўлмайди. Мутахассислар у ердаги аскарларнинг тайёргарлиги ва амалий самарадорлиги борасида турлича фикр билдирган. Бири оилавий шароити туфайли бир йил давомида ҳарбий хизматга бора олмаганлар учун яхши имконият деб ҳисобласа, иккинчиси тузилмадан сабабсиз фойдаланаётганлар борлигидан афсусда.
– 40 кунлик ҳарбий тайёргарликни якунлаш имконияти ҳали ҳам бор. Кўпчилик буни 1 йиллик ҳарбий хизматни ўташга муқобил сифатида ишлатишади. Бу нотўғри тушунча, ташаббуснинг асл функциясидан четга чиқиш. Негаки, юқорида тилга олинган қонунга киритилган ўзгартиришлар (ҳарбий-техника мактабларида аскар тайёрлаш — таҳр.) муҳокамасида қатнашиб, ваколатли вазирлик вакилларидан иборат ишчи гуруҳ таркибида бўлганман. Ўша пайтда ҳарбий-техника мактабининг дастлабки вазифаси оилавий аҳволи, ижтимоий аҳволи, соғлиғи ўз мажбуриятларини бажаришга имкон бермаган фуқароларга йўл бериш эди. Ҳозир ёшлар ҳам жиддий сабабсиз 24 ёшгача ҳарбий хизматдан қочиб, кейин мана шу “40 кунлик мактаб”га ўқишга кирмоқда, – дейди мутахассис.
Жанат Ережеповнинг сўзларига кўра, ҳарбий-техник мактаблар сони кам ва оммавий таълимни таъминлаш учун етарли эмас. Шу боис ёшлар ўртасида ҳарбий хизматни тарғиб қилишни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблайди. Хусусан, Қуролли Кучлар сафига қабул қилишда мафкура бўлиши керак. Улар оила ва жамият ичидаги тушунчалар бир-бирига яқинлашгандагина вазият яхшиланади, деб ҳисоблайдилар.
– Ота-оналар фарзандлари онгига ўз юрти, ери қадрини сингдирсалар эди. Давлат ватан ҳимоясига муносиб шароит яратиб берса, армиядаги зўравонликка чек қўйса, ҳеч қандай тўсиқ бўлмайди, деб ўйлайман. Бу икки устун ҳарбий тизимни ислоҳ қилади ва ёшларни рағбатлантиради.
Ҳозирда ҳарбий хизматдан қайтган фуқароларга турли ижтимоий ёрдамлар берилмоқда, бу ўринли, албатта. Бироқ, одамларни армияга қўшилишга ундайдиган қадам керак. Мисол учун, номзоднинг расмий лавозимни эгаллаши учун ҳарбий хизматни ўташи талаб қилинса яхши бўларди. Сайлов комиссияси бу талабни турли даражадаги депутатлар сайловида сўраши керак. Бундай тажриба дунё мамлакатларида муваффақиятли жорий этилмоқда, – дейди Жанат Ережепов.
Биз бутун дунёда турли тўқнашувларга гувоҳ бўламиз. Тинчлик даврида ёшларда армиянинг сифатли ва машаққатли меҳнатини талаб қилишга бўлган иштиёқини ошириш муҳим аҳамиятга эга. Бундай ҳолда, уларнинг қочиб кетишининг усули эмас, сабабини баҳолаш мақсадга мувофиқ кўринади. Сабаби, армиядан қочиш имкониятининг йўқлиги ва йигитлик бурчини ўташ учун рағбатнинг йўқлиги. Жамият энди бу йўналишда ислоҳотлар кутмоқда.
