Бугун - Абай куни
Абай Қунанбайули — қозоқ шоири, бастакор, педагог, мутафаккир, жамоат арбоби, қозоқ ёзма адабиётининг асосчиси ва унинг биринчи классикаси, маърифий исломга асосланган Европа маданияти билан яқинлашув руҳидаги маданий ислоҳотчиси.
Абай 1845 йил 10 августда Семипалатинск вилоятидаги Шинғистау этагида Тобиқти уруғи ҳукмдори Қунанбай Ўскенбаев оиласида туғилган.
ХХ аср бошларида қозоқ пассионарлиги Абай таълимотидан бошланган деб ишонилади. Алихан Букейханов ва Ахмет Байтурсинов каби миллат етакчиларининг Абай ҳақида мақола ёзиб, унинг маърифат намунасидан эргашгани, бу гап ҳақиқатдан узоқ эмаслигини кўрсатади.
Кўриниб турибдики, йигирманчи аср бошларида қозоқларнинг уйғонишига Абай мероси замин яратган. Худди шу асрнинг иккинчи ярмида миллатнинг тарихий хотирасини жонлантирган ёзма адабиёт ҳам Абай мавзусидан четда қолмади. Мухтор Ауезов Алаш зиёлиларининг йўлини бошқа сўқмоқларга улаб, бугунги кунгача етказа олди.
Абай қозоқ шоири сифатида дунёга қизиқ. Қозоқ бутун дунёга Абай мероси орқали танилган.
Қозоқ адабиётининг расмий назариясида Абай ёзма адабиётнинг асосчиси ҳисобланади. Ҳеч шубҳа йўқки, Култегин давридаги тош мерос ва Абу Наср ал-Форобий ва Юсуф Баласағун қолдирган олтин нурни қайта давом этдирган киши айнан Абай эди.
Абайшунослик - қозоқ адабиётининг энг ҳаяжонли, машҳур ва жозибали соҳаларидан бири. Бугунги кунда у дарахт каби турли новдаларга бўлинади.
Абай ва унинг шогирдлари Дулат Бобатайули билан якунланадиган Жировлар оҳанглари ва ХХ аср маърифий адабиёти ўртасидаги алоқани унинг шогирдлари давом этдирдилар. Қозоқ олимлари қозоқ руҳини ўйчан шеърга айлантирган «бош шоир» меросини ҳали тўлиқ ўргана олишмаган.
Хитойликлар Конфуций ҳақида гапирганидек, руслар Толстой ҳақида, инглизлар Шекспирни улуғлашади, немислар Гётени қандай юксакларга кўтарса, қозоқ халқи Абайни унутмайди. Абайнинг айтишича, қозоқлар инқироз пайтида бир -бирларига мурожаат қилишади, баҳслашганда эса улар ўз сўзларига таянишади.
Шоирнинг асл исми Иброҳим. Унинг сўзларига кўра, Иброҳим Кунанбайнинг рафиқаси Улжондан туғилган тўрт фарзанднинг иккинчиси эди. Унинг Ақилбай, Ҳакимбай, Абдрахмон, Магауия, Кулбадан, Райхон, Турагул, Мекаил, Изкаил, Кенже каби болалари бўлган. Йигирманчи асрдаги сиёсий қатағонлар ва Иккинчи жаҳон уруши Абай сулоласини парчалаб ташлади.
Қозоқлар насл-насабни ўғли билан тарқатганлигини ҳисобга олсак, очиқ манбаларга кўра, мутафаккирнинг биринчи ўғли Ақилбайнинг бешинчи авлоди Дониёр Оқилбоев ҳозир Алматида яшайди. Аммо унинг ўғиллари йўқ, Дана, Камила ва Меруерт каби қиз фарзандлари бор.
Тарихдан маълумки, Абай 1875-78 йилларда, етук ва обрўси яхши бўлган пайтда ҳокимият тепасига келган.
Абай асарлари дунёнинг 116 тилига таржима қилинган. Дунёнинг турли тилларида Абай асарлари акс эттирилган китобларнинг аксарияти шоирнинг 150 йиллиги ЮНЕСКО шафелигида жаҳон миқёсида нишонланган 1995 йилда нашр этилган. Кейин Эронда «Абай асарлари ва фикрлари», Покистонда эса «Абай Қунанбаевнинг сайланган шеърлари» китоблари нашр этилди. «Абай асарлари ва тафаккури» китобининг форс тилида пайдо бўлиши Эрон ва Қозоғистон маданий ҳаётида муҳим воқеа бўлди, чунки бунгача Абай асарлари Эронда нашр этилмаган эди.
2020 йилда, Абай таваллудининг 175 йиллиги муносабати билан унинг асарлари 10 та тилга: инглиз, араб, хитой, испан, италян, немис, рус, турк, француз, япон тилларига таржима қилинди ва алоҳида китоб ҳолида нашр этилди.
