Британиялик эксперт АЭС қуриш бўйича халқаро консорциум ҳақида мисоллар келтирди
Қозоғистонда АЭС қуриш мавзуси аниқ шаклланмоқда: Президент Қасим-Жомарт Тоқаев дунёнинг етакчи компанияларини бирлаштирган халқаро консорциум яратишни таклиф қилди. Лондон Империал коллежи Атроф-муҳит сиёсати марказининг катта илмий ходими, ядро энергетикаси соҳасидаги мутахассис Малкольм Гримстон бундай консорциумни қандай ташкил қилиш мумкинлиги ҳақида ўз фикри билан ўртоқлашди, муваффақиятли лойиҳалардан мисоллар келтирди ва бу Қозоғистонга қандай фойда келтиришини изоҳлади Kazinform мухбири билан суҳбатда.
— Сизнингча, халқаро консорциум амалий нуқтаи назардан қандай бўлиши мумкин?
— Халқаро молиялаштириш консорциумларининг турли хил моделлари бор, лекин улар одатда завод ускуналари етказиб берувчиси, йирик халқаро энергетика компаниялари, йирик электр энергияси истеъмолчилари, “мунтазам” молия институтлари (банклар, эҳтимол хедж фондлари) ва баъзан пенсия жамғармаларини ўз ичига олади.
— Жаҳон амалиётида АЭС лойиҳалари бўйича шундай халқаро консорциумлар бўлганми?
— Бундай мисолларни жуда кўп келтириш мумкин. Буюк Британияда «Хинкли-Пойнт C» лойиҳаси асосий ҳамкор EDF (Франция) молиялаштирилади, 2023 йил декабригача эса CGN (Хитой) томонидан молиялаштирилди. Бир пайтлар Centrica (Буюк Британия) ҳам лойиҳанинг бир қисми бўлиши мумкинлиги таклиф қилинган эди, аммо шартномалар имзоланишидан олдин у ўз фаолиятини тўхтатди. Франция экспорт кредит агентлиги (Coface) Areva компаниясининг Хитой ва Финляндиядаги лойиҳалари учун кредитлар ажратди, шунингдек, Финляндиянинг TVO коммунал компанияси томонидан Финляндияда «Олкилуото-3» АЭС қурилишини молиялаштириш учун жалб қилинган 570 миллион евро миқдоридаги кредитларни кафолатлади. Канада экспорт агентлиги (EDC) Хитойда «Канду Циньшань III» лойиҳасини молиялаштирмоқда. Хитой Экспорт-импорт банки 2015 йилда Покистонга Карачида атом электр станциясини қуриш қийматининг 85 фоизи миқдорида кредит беришга келишиб олди. Ҳукуматнинг Иқтисодий тараққиёт ва ҳамкорлик жамғармасини бошқарувчи Корея экспорт-импорт банки Бирлашган Араб Амирликларида «Барака» лойиҳасини молиялаштириш учун 10 миллиард доллар ажратди, бу лойиҳа қийматининг қарийб 60 фоизини ташкил этади. АҚШ экспорт-импорт банки Westinghouse, CH2M Hill, Bechtel ва бошқа 20 та кичик етказиб берувчиларга «Барака» лойиҳасини молиялаштириш учун 2 миллиард доллар ажратди. Швеция экспорт-кредит корпорацияси Финляндиянинг TVO коммунал компаниясига «Олкилуото-3» атом электр станциясини қуриш учун кредит кафолатларини тақдим этди.
— Бундай консорциум муваффақиятини таъминловчи асосий элементлар нима бўлиши керак?
— Бугунги кунда атом энергетикасини молиялаштиришдаги асосий масала - бу бошланғич молиявий харажатлар ёки лойиҳани қуриш режасидан ошиб кетиш хавфини қандай бошқариш ва бундай ортиқча билан боғлиқ бўлган потенциал харажатлар инвесторлар (капитал, қарз ва бошқалар) ўртасида қандай тақсимланиши. БААнинг «Барака» лойиҳаси муваффақиятли деб топилди, бироқ «Олкилуото-3» лойиҳаси сотувчи TVO (йирик электр энергияси истеъмолчилари консорциуми) ва станцияни қурган Франко-Германия консорциуми ўртасидаги келишмовчилик туфайли судда якунланди. Муваффақиятли лойиҳа учун турли иштирокчиларнинг роли ва масъулияти ҳақидаги аниқлик муҳим кўринади.
— Сизнингча, Қозоғистон учун бу ёндашувнинг асосий афзалликлари нимада?
— АЭС қурилишини молиялаштириш соҳа учун энг катта муаммо бўлиб қолмоқда. Қозоғистон каби уран захиралари бўйича ўзига хос афзалликларга эга бўлган давлат учун молиялаштиришга халқаро ёндашувни ишлаб чиқиш бир қатор афзалликларга эга. Беш йил давомида Қозоғистон ялпи ички маҳсулотининг қарийб 2 фоизини ташкил этадиган 20 миллиард долларлик лойиҳани молиялаштириш биргина Қозоғистон учун жуда қийин вазифа бўлади. Бундан ташқари, бундай лойиҳаларни амалга оширишда ортиб бораётган халқаро тажрибадан фойдаланиш АЭС қурилишини бошқаришни такомиллаштиришга хизмат қилади.
Суҳбатдош: Тимур Дуйсекеев
