“Болашақ” дастурининг 30 йиллик натижалари қандай
Президент Қасим-Жомарт Тоқаев Қозоғистон халқига Мурожаатида мамлакатнинг кадрлар салоҳиятини ошириш зарурлигини таъкидлади. “Хориждаги академик стажировкани қандайдир “академик туризм”га айлантириш мумкин эмас. Малакали кадрлар нафақат олий ўқув муассасаларида, балки техник ва касб-ҳунар таълими ташкилотларида ҳам тайёрланиши керак. Ҳукумат юқори натижаларга эришган коллеж битирувчиларини соҳа давлат органларига ўқишга қабул қилиш имкониятларини кўриб чиқиши керак”, — деди Давлат раҳбари. Қозоғистонлик ёшлар солиқ тўловчилар ҳисобидан хорижда касб-ҳунар олаётган энг машҳур дастурлардан бири бу “Болашақ” дастуридир. Бироқ, унинг самарадорлигига шубҳа бор. Kazinform агентлиги мухбири ушбу дастурнинг 30 йиллик фаолияти давомиди қандай ҳақиқий фойда келтирганини ўрганиб чиқди.
“Болашақ” халқаро стипендияси 1993 йил 5 ноябрда таъсис этилган бўлиб, бир йилдан сўнг илк қозоғистонлик талабалар ўқишга жўнаб кетишган. 30 йил давомида 12 731 киши диплом олди, яъни йилига ўртача 425 нафар талаба. Сўнгги бир неча йил ичида 2607 нафари ўқишни тамомлаган.
Ҳозирда 939 нафар қозоғистонлик “Болашақ” дастури бўйича таълим олмоқда. Уларнинг аксарияти магистратура йўналишида – 704 нафар. 133 нафар докторант, яна 102 нафари амалиёт ўтамоқда.
Улар қаерда ўқишади?
“Халқаро дастурлар маркази” АЖ (марказ) қозоғистонлик талабалар “QS, THE, Academic Ranking of World Universities академик рейтингининг энг яхши 250 та рейтингига киритилган дунёнинг етакчи университетларида” таҳсил олаётгани ҳақида хабар берди. Грант олувчилар орасида энг машҳур мамлакатлар АҚШ ва Буюк Британиядир. Америка университетлари орасида University of Illinois, Columbia University, New York University и University of Southern California каби нуфузли таълим муассасаларига талаб катта. Буюк Британия университетлари орасида стипендия эгалари кўпинча University of Warwick, University of Sussex, и Queen Mary University of Londonуни танлайдилар, улар ҳам ўзининг юқори таълим сифати билан машҳур.
Қозоғистон стипендияларга қанча пул сарфлайди?
Ўқув тўловлари дастур, мамлакат ва танланган мутахассисликка қараб фарқланади. Маблағларни ҳисоблашда университетнинг рейтинги, унинг жойлашган жойи ва дастурнинг давомийлиги ҳам муҳим рол ўйнайди. Ҳар бир стипендияга магистратурага ўртача 10-15 миллион тенге, докторантурага эса 20-25 миллион тенге сарфланади, жумладан, ўқиш тўловлари, стипендиялар, ҳаво йўллари ва бошқа тегишли харажатлар.
Қанча “Болашақ” битирувчилари Қозоғистонга қайтмади?
Маълумки, талабалар ўқишни тамомлаб, Қозоғистонда меҳнат таълимидан ўтадилар. Бироқ, уларнинг ҳаммаси ҳам ўз ватанларига қайтишга қарор қилишмади. Шундай қилиб, бугунги кунга қадар 235 киши (умумий битирувчиларнинг 1,9 фоизи) Қозоғистонга қайтиб келмагани учун стипендиядан маҳрум қилинган. Агар стипендия эгаси қайтиб келмаса, стипендияни йўқотиш ва ўқиш учун қилинган барча харажатларни қоплашни талаб қилиш жараёни бошланади. Агар стипендия эгаси пулни қайтаришдан бош тортса, Марказ масалани суд тартибида кўриб чиқишни бошлайди. Харажатлар миқдори миллиарддан ошади.
— 2024 йилнинг январь-июль ойларида стипендия олишдан бош тортган ва маҳрум этилганлардан 1 миллиард 151,5 миллион тенге бюджетга муваффақиятли қайтарилди, 2023 йилда жами қайтарилган маблағлар миқдори 1,9 миллиард тенгени ташкил этди. Айни пайтда бюджетга ҳар ойда 200 миллион тенге тўлов қайтарилмоқда, - дея хабар беради марказ.
Дастур битирувчилари қаерда ишлайди?
Агар фоиз ставкаларига эътибор қаратадиган бўлсангиз, “Болашақ” битирувчиларининг аксарияти ҳозир хусусий секторда ишлайди.
Марказ маълумотларига кўра, битирувчилар иш билан таъминланган: давлат органларида – 31%; квазидавлат сектори - 16,2%; Қозоғистондаги хорижий ташкилотлар - 5,8%; халқаро ташкилотлар - 1,7%; дипломатик ваколатхона - 0,5%; миллий компаниялар - 1,1%; жамоат бирлашмалари - 1%; хусусий компаниялар - 42,8%.
Дастур ўзини оқладими?
Дастурнинг иқтисодий таъсирини ҳисоблаш қийин бўлса-да, Марказ "унинг мамлакат ривожига таъсири аниқ" деб ҳисоблайди.
— Кўпгина битирувчиларнинг касбий маҳорат даражасини ошириш, инновацияларни жорий этиш ва фаолиятнинг янги йўналишларини ривожлантиришда сифат характеридаги ҳиссаси ифодаланади. Масалан, битирувчиларнинг таълим, фан ёки маданият соҳаларида иш билан таъминланган ҳиссасини пул кўринишида баҳолаш қийин. Шунга қарамай, уларнинг мамлакат инсон салоҳиятини юксалтиришга қўшган ҳиссаси беқиёс. “Болашақ” дастурига киритилган сармоялар ўзини оқлади, чунки у иқтисодиётнинг турли тармоқлари ва ижтимоий соҳани модернизация қилишга хизмат қилди, - деб ҳисоблайди дастур маъмурлари.
Агар реал секторга назар ташлайдиган бўлсак, соғлиқни сақлаш соҳасида 905 нафар мутахассис, жумладан, 470 нафар амалиётчи шифокор ишлайди. Таълим соҳасида 1380 нафар мутахассис фаолият кўрсатиб, улардан 913 нафари таълим муассасаларида, жумладан, бошланғич, ўрта, олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълим ҳамда ўқув марказларида фаолият юритмоқда. Кўплаб битирувчилар қишлоқ жойларда меҳнат қилмоқда.
Иқтисодиётга келсак, ушбу соҳада 4 мингга яқин битирувчи, жумладан, 2,2 минг муҳандис, 1,3 минг IТ-мутахассис, табиий фанлар бўйича 400 га яқин олим, қишлоқ хўжалигида 156 нафар мутахассис фаолият юритмоқда.
- Ушбу битирувчиларнинг аксарияти технологик стартаплар ва инновацион лойиҳалар асосчиларига айланишди. Бундан ташқари, дастур битирувчилари Nazarbayev University, Л. Гумилёв номидаги ЕМУ, SDU ва бошқа мамлакатнинг етакчи университетларини ишга тушириш ва модернизация қилишда иштирок этадилар, - дейди “Болашақ” маъмурлари.
Муваффақият қозониш ҳолатлари
Барча битирувчиларнинг қанчаси ўз касбларида муваффақиятга эриша олгани номаълум, аммо маълум қилинишича, улардан бири тиббиёт фанлари доктори, профессор Азат Шпеков энг мураккаб нейрохирургик операцияларни, жумладан Паркинсон касаллигини даволашни жорий қилган. "Унинг ютуқлари 1200 дан ортиқ беморга тўлиқ ҳаёт кечириш имкониятини берди", деб ишонтирди Марказ. Яна бир битирувчи, кардиожарроҳ Арман Байдеуов 800 дан ортиқ очиқ юрак операцияларини амалга оширди.
Яна бир битирувчи, Дастурлаш мактаби директори Арман Сулейменов 500 дан ортиқ талабаларга кодлашни ўргатган.
— MedTech стартапи Cerebra асосчиси Досжан Жусупов инсультни ўз вақтида аниқлаш учун сунъий интеллектни ишлаб чиқди. Ушбу стартап нафақат халқаро эътиборни тортди, балки Қозоғистонда инсульт бўйича ўлим ҳолатларини камайтиришда муҳим рол ўйнади. Қозоғистонда стартап маҳсулоти аллақачон 130 минг беморнинг компьютер томографиясини таҳлил қилган. Лойиҳа Стэнфорд университетида StartX акселерация дастурига қабул қилинди ва Global Startup Awards танлови Best VerTech Startup 2023 номинациясида ғолиб чиқди.
Санжар Кенжеханули Bilimland.kz платформасини ишга туширди, у ҳар куни 2 миллиондан ортиқ фойдаланувчиларга ўқув материалларини, жумладан, алоҳида эҳтиёжли болалар учун инклюзив курсларни тақдим этади. Ушбу лойиҳа Қозоғистонда сифатли таълим имкониятларини сезиларли даражада оширди.
Улан Қаирбеков Naimi.kz бозорини яратди, у одамларни маиший хизмат кўрсатувчи провайдерлар билан боғлайди, ҳаётни соддалаштиради ва янги иш ўринлари яратади.
Дастурларнинг бошқа муваффақиятли битирувчилари қаторида Медет Маханбет (отоларингология соҳасида мутахассис, қулоқ пардасини тиклаш учун жарроҳликнинг янги усулини ишлаб чиқди), Алмас Кебекбаев (унинг компанияси 600 миллион тенге хорижий инвестиция жалб қилган ва 500 дан ортиқ иш ўрни яратган), Адат Адилхан (ModeX илк замонавий модул заводи қурилишида иштирок этган), Даурен Аубакиров (табиий офатларнинг олдини олиш бўйича ечимлар ишлаб чиқувчи стартап ҳаммуассиси), Нурбек Енсебаев (жамоа ҳаммуассиси, кўзи ожиз ва кўзи ожиз одамларга ёрдам бериш учун овозли маёқлар ва биолокаторлар ишлаб чиққан), Минжилқи Бердиқожаев (нейрохирург), Сураған Дурвудхан (математик, илмий ишлар муаллифи), Павел Тарлико (протеомика ва масса спектрометрия лабораторияси мудири, илмий ишлар муаллифи) , Дагар Давлетов (Қозоғистондаги илк дастурлаш мактаби директори), Салтанат Кушалиева (Астана марказий масжидининг бош меъморларидан бири), Бауржан Айтуов (биология ва генетика бўйича мутахассис), Сезим Мустапаева (Satbayev University геология кафедраси ассоциялаштирилган профессори), Рауан Қаиржанов (ирсий касалликлар, шунингдек Паркинсон ва Альцгеймер касалликлари диагностикаси ва даволаш бўйича олим-шифокор).
Дастурни танқид қилиш
Бундай муваффақиятларга қарамай, қозоғистонлик депутатлар “Болашақ”га бюджет маблағларини сарфлаш самарадорлиги масаласини бир неча бор кўтариб чиқдилар. 2022 йилда собиқ Мажилис депутати Айгул Жумабаева дастур ўзини оқламаганини айтди:
— Кадрлар масаласи ҳамиша кун тартибида, доимо долзарб. “Болашақ” дастури эса айнан шу масалани ҳал қилиш учун яратилган. Ҳамма нарсани четлаб ўтишнинг иложи йўқ - дастурнинг кўплаб битирувчилари мамлакат манфаати учун муваффақиятли ишлайди. Аммо умуман олганда, бу ўзини оқламади. Бу менинг фикрим.
Унинг эслатишича, 2022 йил декабрь ойида “ҳукумат соати”да Ижтимоий кодекс лойиҳаси тақдимотида камёб касблар бўйича 200 нафар хорижлик мутахассисларни жалб этиш режаси кўрсатилган.
— Ўшанда “Болашақ” дастури 29 йилдан бери мавжуд бўлиб, унга солиқ тўловчиларнинг катта маблағлари сарфланган. Аммо мутахассислар ҳали ҳам етарли эмас эди. Агар минглаб “Болашақ”и битирувчила орасидан 200 нафар зарур мутахассислар топилмаса ва давлат яна чет элликларни жалб қилишга мажбур бўлса, уларнинг маоши қозоғистонликларникидан бир неча баравар юқори бўлса, бунинг самарадорлиги ва бу дастурнинг мақсадга мувофиқлиги ҳақида савол қўйилиши керак. Ва, албатта, ўшанда мен шундай масалани айтганман, — деди Жумабаева.
Унинг сўзларига кўра, бугунги кунда Ҳукумат олий таълимни халқаро миқёсда йўлга қўймоқда ва таниқли хорижий университетларни мамлакатга жалб қилмоқда. Грантлар мавжуд.
- Биз солиқ тўловчиларнинг пули билан мутахассислар тайёрлаймиз, аммо улар ўзлари иш топишлари керак. Мутахассислик бўйича иш топмаса, сарфланган маблағни бюджетга қайтариш керак. Бу давлат буюртмасидир! Кимдир иловалар яратмоқда. Кимдир иш учун жавобгар бўлиши керак. Баъзилар ўзлари иш топадилар, аммо бошқалар бу борада ёрдамга муҳтож. Энди Президент топшириқлари доирасида давлат органларининг аризаларни шакллантириш ва битирувчиларни эълон қилинган мутахассисликлари бўйича ишга жойлаштириш бўйича масъулияти кучайтирилади, деган умид бор, - дея хулоса қилди депутат.
