Биз Қозоғистондан нефть ва газ минералларини ҳам олиш ниятидамиз – Индонезия Элчиси
2024 йилда Жануби-Шарқий Осиё ва мусулмон дунёсининг энг йирик давлатларидан бири бўлган Индонезия ўз пойтахтини Жакартадан расман Нусантара номли янги шаҳарга кўчиради. Индонезия раҳбарияти пойтахтни кўчириш бўйича Қозоғистон тажрибасини ўрганиш учун бир неча бор делегация юборган. Очиқ денгизга чиқа олмайдиган қуруқликдаги Қозоғистон “Астана”си Денгиз ўртасида жойлашган Индонезиянинг янги пойтахти учун қайси тарафдан намуна бўла олади? Келажакда Алматидан ушбу мамлакатдаги машҳур Бали оролига тўғридан-тўғри рейс амалга оширилиши мумкин. Бунинг учун Қозоғистон авиакомпаниялари олисга тўхтовсиз уча оладиган самолёт сотиб олишлари керак. Украинадаги уруш Жануби-Шарқий Осиё ва Қозоғистон ўртасидаги узоқ масофали транспортни Россиянинг Владивосток шаҳридан Хитой ва Эрон орқали ўтадиган йўналишларга ўтказди. «G-20»га аъзо Индонезия Қозоғистон билан савдо ҳажмини 1 миллиард долларга етказмоқчи. Индонезия Республикаси Элчиси жаноб Моҳамад Фажрул Раҳмон Kazinform агентлиги мухбирига берган интервьюсида шу масалаларга тўхталиб ўтди.
"Астана алмаштиришнинг илғор модели"
– Жаноб Элчи, Индонезия пойтахтни Жакартадан Нусантарага кўчирмоқда. 78 йиллик мустақилликдан кейин давлат марказини ўзгартиришга нима сабаб бўлди?
– Саволингизга жавоб жуда оддий. Жакартада 15 миллионга яқин аҳоли истиқомат қилади. Буни Қозоғистон аҳолисининг умумий сонига ўхшаш дейиш мумкин. Иккинчидан, Индонезиядаги умумий аҳоли сони 290 миллион кишига яқинлашмоқда. Бу 290 миллион аҳолининг 60 фоизга яқини Ява оролида яшайди. Замонавий пойтахт Жакарта ҳам шу оролда. Индонезияда жами 17 700 та орол ва кичик ороллар мавжуд. Агар сизнинг собиқ пойтахтингиз Алмати мамлакат жанубида бўлса, бизнинг Жакарта мамлакат ғарбий қисмида жойлашган. Мамлакатнинг 40 фоизи мамлакат марказида, қолган 60 фоизи эса ғарбий минтақада жойлашган. Пойтахтни кўчиришнинг биринчи сабаби аҳоли зичлиги. Биз ушбу марказий ҳудудга кўпроқ одамларни жойлаштирмоқчимиз. Бу қисмга дунёдаги иккинчи энг катта орол ҳисобланган Калимантан ороли киради. Нусантара шаҳри Калимантан оролининг шарқий қисмида жойлашган. У ерда 5 миллионга яқин аҳоли истиқомат қилади. Кейин Қозоғистон пойтахти сингари Индонезиянинг янги пойтахти ҳам мамлакатнинг марказий қисмига кўчирилмоқда. Мамлакатнинг узоқ шарқи ва олис ғарбидан янги пойтахтга 3 соатда учиб бориш мумкин. Яъни, мамлакатимизнинг барча бурчакларидан мамлакат пойтахтига бориш осонроқ бўлади. Бу ерда биз иқтисодиётимизнинг ривожланиш йўналишини ўзгартирмоқчимиз. Ява ороли мамлакат иқтисодиётининг 60 фоизини эгаллайди. Унинг 70 фоизи Жакартага тегишли. Шунга кўра, бу пул миқдори жорий капиталга кетади. Ява оролининг шарқида Суматра ороли жойлашган. Унинг мамлакат иқтисодиётидаги улуши 20 фоизни ташкил этади. Дунёдаги иккинчи йирик орол Калимантаннинг улуши эса атиги 8 фоизни ташкил этади. Кейин пойтахтни Нусантарага кўчиришнинг учта сабаби бор. Биринчиси, Алмати каби ҳозирги пойтахтнинг зич аҳолиси. Иккинчиси, мамлакат пойтахтини марказга кўчириш. Учинчиси, иқтисодий ривожланиш йўналишини тўғри белгилаш.
– Нусантара архитектураси Астанани ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилаётгани ростми? Агар шундай бўлса, ўзингиз учун қандай афзалликларни кўчирмоқчисиз? Бироқ, биз денгизга чиқа олмайдиган давлатмиз. Сиз океан билан ўралган мамлакатсиз. Океан ўртасида жойлашган Индонезия пойтахтини қуруқлик ўртасидаги Астана билан солиштириш қанчалик мантиқий?
– Қозоғистон пойтахтини Алматидан Ақмолага кўчириш дунёдаги энг муваффақиятли лойиҳадир. Сиздан бошқа ўз пойтахтларини кўчирган давлатлар ҳам бор. Лекин улар буни Қозоғистондек муваффақиятли бажара олмадилар. Улар қайси давлатлар эканлигини бу ерда айта олмайман.
Мамлакат президенти Жоко Видодо менга Қозоғистон пойтахтининг жанубдан марказга муваффақиятли кўчирилишини батафсил ўрганишни топширди. Мен қандай муаммолар борлигини билишим керак эди.
Нусантара шаҳри раҳбари Ван Пенг Астанага келди ва жаноб Женис Қасимбек билан меморандумлар имзолади. Ушбу меморандум доирасида 15 та ҳамкорлик лойиҳаси кўзда тутилган.
Бу ҳамкорликнинг биринчи вазифаси пойтахтнинг ўз сув таъминоти тизимини ўрганиш эди. Биз транспорт муаммосини қандай ҳал қилишни ҳам ўргандик. Биз аҳоли учун таълим ва соғлиқни сақлаш тармоғи қандай ташкил этилганини билиб олдик. Шу билан бирга, давлат хизматчиларини Алматидан Астанага кўчиб ўтишга қандай туртки берганингиз биз учун муҳим. Улар нимага асосланиб кўчиб ўтдилар, кўчириш тўловини қандай қилиб субсидия қилдингиз? Буларнинг барчасини билиш қизиқ эди. Шунинг учун, биз уй-рўзғор табиатидаги барча майда нарсалар қандай тартибга солинганлигини аниқлашимиз керак эди.
Албатта, биз ҳам сиз каби нафақат бир шаҳардан иккинчисига, балки бир оролдан иккинчисига кўчиб ўтмоқдамиз. Айни пайтда биз сизга амалга оширилиши керак бўлган дастлабки 15 иш йўналишига мисол келтирамиз. Шу тариқа биз катта хатоларнинг олдини олмоқчимиз. 2023 йил 3 июнь куни биз Астана ва Нусантара биродар шаҳарларга айланиши тўғрисида меморандум имзолаган эдик. Бу Нусантара шаҳрининг хорижий давлат билан имзолаган биринчи меморандумидир. 2024 йил 17 августда Нусантара шаҳрини Астанадан ҳам янги пойтахт деб эълон қиламиз. Шундай қилиб, биз сиздан “Энг янги пойтахт” мақомини олиб қўйямиз.
Индонезиянинг энг тажрибали ва машҳур архитекторларидан бири Бамбансу Сантано Астана тарихининг бошида турган Аманжол Чиканаев билан шахсан учрашди. Уларда шаҳарнинг бош режасидан тортиб, канализация тизимигача бўлган барча масалалар кенг муҳокама қилинди. Бу икки пойтахт архитекторларининг шахсий учрашуви эди.
"Биз LRT қурмаслигимиз мумкин, аммо Sergek лойиҳаси жозибали"
– Бизга маълумки, Кисё Куракава бу шаҳарнинг барпо этилишига катта ҳисса қўшган. Унинг асосий вазифаси кичик шаҳарча негизида бироз каттароқ шаҳарчани режалаштириш эди. Биламизки, бундан 25 йил аввал Ақмола 250 минг кишилик кичик шаҳарча эди. Бу даврда унинг аҳолиси 1,4 миллион кишига етди. Шаҳар лойиҳаси ва бош режаси шу пайтгача уч марта ўзгартирилган. Бизда ўзига хос нарса бор. Нусантара билан биргаликда 1 миллиондан ортиқ аҳолига эга Баликпапан ва деярли 1 миллион аҳолига эга Самаринга учта шаҳарни ташкил қилади. Нусантарада ҳозирча ҳеч ким яшамайди. Чунки муҳандислик инфратузилмаси тугалланмаган. Делегациямиз Астана шаҳридаги “Байтерек”, “Нур-Алем”, “Хан Шатир” каби объектларда бўлди. Қозоғистоннинг янги пойтахти қурилганда 60 фоизи давлат иштирокида бўлган. Бизда давлатимиз иштироки эса атиги 20 фоизни ташкил қилади. Қандай қилиб сиз шаҳарсозликда кўплаб инвесторларни жалб қилганингиз қизиқ. Бундан ташқари, нима учун пойтахтларингизнинг 25 йиллигидан кейин LRT қуришни бошлаганингиз қизиқ. Биз эса янги пойтахтимизда LRT қуриш масаласини муҳокама қилмаяпмиз. Биз бу ҳақда ўйламаган эдик. Астанага қараб, менимча, биз янги пойтахтни қандай қилиб барқарор, “ақлли” ва ривожланган шаҳарга айлантириш мумкинлигини яхшироқ тушуна оламиз.
– LRT лойиҳаси нега керак бўлганига ҳайрон бўлганингизни айтасиз. Биз тарафдаги одамлар Астананинг қандай хатоларини такрорламасликни маслаҳат бердилар?
– Аввалига Астана кичик шаҳар бўлишини режалаштирганингиздан ҳайратда қолдик. Шундан сўнг бош режа уч марта ўзгартирилди. Бу ердаги аҳоли сони 1,4 миллион кишига етишини у хаёлига ҳам келтирмаган эди. Шаҳар дизайнерлари 2060 йилга келиб бу ердаги аҳоли сони 1,4 миллион кишига етишини тахмин қилишган. Аммо у аллақачон 1,4 миллион кишига етди. Янги Астана одамларни магнит каби ўзига жалб қилиши табиий. Худди шундай, LRT қуриш ғояси кейинроқ пайдо бўлди. Унинг тушунтиришича, бу ғоя автомобиллар сонининг кўпайиши билан боғлиқ. Ҳақиқатан ҳам, тушлик ва кечки пайт кўча машиналар билан гавжум.
Астана шаҳрини 100 минг гектар ўрмон билан ўраб олганингизни биламиз. Агар сиз текисликда сунъий ўрмон қураётган бўлсангиз, биз яшил ўрмоннинг ўртасида шаҳар қурмоқдамиз. Кейин Нусантара яшил, ўрмонли шаҳарга айланади. Сиз ҳали ҳам Астана яшил камарини барпо этишда давом этаётганингиз бизни қизиқтиради.
– Охирги қабулингизда бу йил Қозоғистоннинг учта компанияси Нусантара шаҳрига сармоя киритиш бўйича меморандум имзолаганини айтдингиз. Улар қандай компаниялар? Қайси соҳага, қанча, қандай шароитда сармоя киритади?
– Сизга октябрь ойидаги вазиятни айтиб бераман. Делегация билан 25 киши келди. Улардан беш нафари маъмурият вакиллари эди. Делегацияга Нусантара шаҳри раҳбари ўринбосари бошчилик қилди. Тадбиркорлар, оммавий ахборот воситалари вакиллари ҳам иштирок этди. Ўшанда Нусантара шаҳри маъмуриятига ният меморандуми юборилган эди. Улар орасида Қозоғистоннинг икки компаниясининг Нусантара инфратузилмасини ривожлантириш ва транспорт тармоғини қуришдаги иштироки бўйича меморандумлар мавжуд. Шунингдек, “Sergek” ва «Pakqour» компаниялари томонидан имзоланган иккита меморандум мавжуд. Sergek билан кузатув камералари бўйича ҳамкорликни йўлга қўймоқчи бўлсак, «Pakqour» компанияси билан “ақлли шаҳар” лойиҳаси бўйича тажриба алмашмоқчимиз.
Шунингдек, Қозоғистон компанияси Индонезия билан қўшма қурилиш корхонаси очмоқчи.
– Сиз BI Group компанияси ҳақида гапиряпсизми?
– Йўқ. Мен Asia Constructions деган қурилиш компанияси ҳақида гапиряпман. BI Group билан ҳамкорлик бўйича алоҳида иш олиб борилмоқда. Улар бизнинг шартларимизга ҳали рози бўлишмаган. BI Groupнинг Вьетнам ва Малайзияда ваколатхоналари мавжуд. Кейинги қадам Индонезияга ўхшайди.
Келгусида Астана билан яна учта меморандум ва 7 та ҳамкорлик шартномаси тасдиқланишига ишонамиз. Индонезия давлат компаниялари Қозоғистон корхоналари билан нефть ва газ соҳасида ҳамкорликни йўлга қўймоқчи.
Мамлакатимиздаги энг йирик давлат нефть-газ компанияси Pertamina ва «Май Ай Ди» нефть компанияси Қозоғистонга расмий ташриф билан келди ва сармоя киритиш истагини билдирди.
– Дунёда, жумладан, Осиёда Sergek каби технологияларни таклиф этувчи компаниялар кўп. Нега Sergekни танлайсиз?
– Sergekга келсак, Нусантарада синов лойиҳасини амалга оширмоқчимиз. Кейинчалик, у Индонезиянинг бошқа йирик шаҳарларига тарқатилиши мумкин. У фақат Қозоғистоннинг 9 та шаҳрида ўрнатилган. Одатда Жануби-Шарқий Осиёда яхши ривожланган технология сифатида танилган. Бу ердагилар бизга келиб, мутахассислар тайёрлайди.
"Бали оролига тўғридан-тўғри рейс очилиши мумкин"
– Қозоғистонга сайёҳ сифатида келган индонезияликларга 30 кунгача визасиз режим таклиф этилади. Нега қозоқлар Индонезияга визасиз бора олмайди? Йил сайин фуқароларимиз Бали каби машҳур жойларга қизиқиши ортиб бораётганини билсангиз керак?
– Ўйлайманки, пандемиядан олдин Қозоғистон фуқаролари учун визасиз режим мавжуд эди. Пандемиядан кейин ҳукуматимиз ҳозирда Сингапур, Малайзия, Бруней ва Мянма каби Жануби-Шарқий Осиё давлатлари ассоциациясига кирувчи атиги 20 та давлатга визасиз режим таклиф қилмоқда. Бошқа давлатларнинг фуқаролари фақат виза билан қабул қилинади. Қозоғистон ҳам худди шу қаторда. Энди биз пандемиядан олдин визасиз режимга эга бўлган давлатлар билан муносабатларни тиклаш устида ишлаяпмиз. Улар орасида Қозоғистон ҳам бор. Визасиз режим йўқлигига қарамай, Бали оролига 7000 га яқин қозоғистонлик сайёҳ борган. Менимча, бу катта салоҳият.
– Қандай қилиб Қозоғистондан Балига тўғридан-тўғри рейс очиш мумкин?
– Шахсан мен Қозоғистон ташқи ишлар вазири ўринбосари Алибек Бақаев билан учрашдим ва Air Astana бош директори билан суҳбатлашдим. Уларнинг барчаси визасиз режим ҳақида сўрашди. Қозоғистон сайёҳлик ассоциацияси бош директори Рашида Шайкенова хоним ҳам визасиз режим муаммосини тезроқ ҳал қилишни таклиф қилди. Мен бу сўровларнинг барчасини Индонезия томонига юбордим. Бу масала икки томонлама муносабатларга қандай таъсир қилаётганини тушунаман. Air Astana раҳбарияти Таиланд фуқаролари учун визасиз режим жорий этилиши туфайли тўғридан-тўғри рейслар сони ҳафтасига 11 тадан 18 тага кўпайганини маълум қилди.
Икки ҳафта олдин мен Air Astana ижрочи директори билан учрашдим. Таиланд ва Алмати ўртасидаги тўғридан-тўғри рейсларнинг парвоз вақти 8-9 соатдан бошланади. Бали ва Алмати ўртасида тўғридан-тўғри рейс очсак, учиш учун 9-10 соат вақт кетади. Ҳозирда Air Astanaда унга мос келадиган самолёт йўқ. Улар 2025 йил охиригача янги бортлар олмоқчи. Балки ўшанда бу мумкин бўлади. Бу жуда мумкин бўлган дунё, яъни ҳеч қандай сиёсий муаммолар йўқ, фақат техник жиҳатларгина. Буни тартибга солиш мумкин.
Шунингдек, биз Air Astana компанияси ва Қозоғистон туризм ассоциацияси билан индонезияликларнинг Туркистонга келиши учун шароит яратиш ҳақида гаплашдик. Туркистондан Тошкентга, Тошкентдан Самарқандга бориш каби маршрутни ташкил қилиш мумкин. Умра ҳажига борадиганлар сони чекланган. Шунинг учун кўплаб мусулмонлар Туркия ва Дубайдаги Айя София масжидига тўпланишади. Туркистон-Тошкент-Самарқанд йўналишини ҳам таклиф қилмоқчимиз. Бу диний туризмда янги йўналиш бўларди.
– Таржимаи ҳолингизга назар ташлайдиган бўлсак, журналистлик фаолияти билан шуғулланиб, дипломатияга мурожаат қилгансиз. Бу Индонезияда дипломатларни танлашнинг махсус тизими борлигини англатадими? Ўртада касбингизни ўзгартиришингизга нима мажбур қилди?
– Тўғри, журналистикага талабалик даврида келганман. Ўзим ўқиган техника университети журналининг муҳаррири ҳам эдим. Кейинчалик иқтисодий журналда журналист бўлдим. Айни пайтда миллий ва хусусий телеканалларда бошловчилик қилганман. Мен бир вақтнинг ўзида бир нечта ишда бўлдим. Менинг асосий мутахассислигим техник эди. Кейинчалик диктор бўлиш мен учун қўшимча иш бўлди. Аммо кейин PhD докторлик диссертациясини ҳимоя қилдим. Мавзу “Халқаро сиёсат ва коммуникация” эди. Бир пайтлар хусусий корхонада қурилиш соҳасида ишлаганман. Ушбу компания Индонезия Президенти қўмитаси билан яқиндан ҳамкорлик қиларди. Эҳтимол, номзодлик диссертациясининг мавзуси ёрдам бергандир, Президент менга матбуот котиби лавозимини таклиф қилди. Икки йил матбуот котиби бўлиб ишлаганимдан сўнг, мени Қозоғистонга элчи этиб юборишди. Кейин Индонезияда элчи бўлишнинг икки йўли бор. Бири дипломатик йўл бўлса, иккинчиси мен каби алоҳида ҳолатлардир.
"Уруш логистикани ўзгартирди"
– Машҳур америкалик сиёсатчи Збигнев Бжезинский ўзининг “Буюк шахмат тахтаси” китобида Евроосиё қитъасининг иқтисодий маркази бўладиган давлатлардан бири Индонезияни тилга олган. Сиёсатшуноснинг башоратларини бажариш учун Индонезияга нима етишмаяпти деб ўйлайсиз?
– Менимча, Индонезия китобда тилга олинган майдонда муҳим ўйинчига айланди. 2020 йилда 20 та ривожланган давлатнинг «G20» ташкилотига аъзо бўлди. Иқтисодиёти яхши ривожланган 15 та давлат қаторига киради. 2045 йилда биз дунёнинг бешинчи ёки олтинчи иқтисодиётига айланишни режалаштирмоқдамиз. Бу борада Индонезия иқтисодиёт вазири Бахала Мансури билан гаплашдим. Шунингдек, у 2045 йилда Индонезия Хитой, АҚШ, Германия ва Япониядан кейин иқтисодиётга айланишни мақсад қилганини айтди. Шунинг учун Индонезия нафақат минтақанинг муҳим иқтисодиётига, балки дунёнинг муҳим иқтисодиётига айланишга интилмоқда. Бунинг учун иқтисодиётнинг ички имкониятларидан фойдаланамиз.
– Икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 700 миллион долларга етди. Улар орасида энг яхши 5 та экспорт товарлари ва энг яхши 5 та импорт товарларини номланг.
– 2021 йилда икки давлат ўртасидаги товар айланмаси 291 миллион долларни ташкил этди. 2022 йилда у 700 миллион долларни ташкил этди. 2024 йилда 1 миллиард доллар бўлишини кутмоқдамиз. Қозоғистон бозоридан бизга керак бўлган энг яхши 5 та товарларнинг юқори қисмида минераллар ва машинасозлик маҳсулотлари туради. Ферроқотишма Қозоғистондан энг кўп экспорт қилинадиган маҳсулотдир. Биз темирни мустаҳкамлаш учун фойдаланамиз. Бу мамлакатимиз инфратузилмасини яхшилаш учун зарур. Бундан ташқари, биз сиздан жуда кўп асбест оламиз. Шунингдек, кўплаб электр жиҳозларини импорт қиламиз. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, биз сиздан электр энергияси соҳасидаги хавфсизлик тизимлари ва ҳисоблаш воситаларини оламиз. Қозоғистон бизга спорт парашютларини ҳам экспорт қилади.
Яқин 3-4 йил ичида Қозоғистондан нефть ва газ фойдали қазилмаларини олиш ниятидамиз. Минераллар орасида литий ва кобальтнинг улуши устун эканлигини айтишим мумкин. Албатта, бундан кейин буғдойни импорт қиламиз.
– Нефть ва газ импортини оширсак, дедингиз. Логистика муаммосини қандай ҳал қиласиз?
– Хитойнинг Шанхай яқинида Ляньюньган порти бор. Ўша порт орқали Алматидан чиқиб кетишингиз мумкин. Биз Эроннинг Бандер-Аббас портидан ҳам фойдаланамиз. Биз унга Каспий денгизи ва Туркманистон орқали етиб оламиз. Ташқи ишлар вазирлиги, шунингдек, Алматидан Покистон ҳудуди орқали ўтадиган Ўрта коридор йўналишини таклиф қилмоқда. Украинадаги урушдан олдин кўпчилик товарлар Россиянинг Владивосток шаҳридан ўтарди. Энди биз уни ушбу икки йўналишда ишлатамиз. Аслида, энг қулай йўл Россия орқали эди.
Индонезиядан Қозоғистонга палма ёғи, экран маҳсулотлари, проекторлар, компьютерлар, қоғоз, тўқимачилик маҳсулотлари, турли турдаги макарон маҳсулотлари, кокос сути ва ёғларини олиб келамиз.
2024 йилда Индонезия Эркин савдо ҳудудига кирмоқчи. Улар орасида Қозоғистон ҳам бор. Бу платформа орқали товар айирбошлаш ҳажмини 1 миллиард долларга етказишимиз мумкин.
Қозоғистон Марказий Осиёдаги энг бой ва йирик давлат, Индонезия эса Жануби-Шарқий Осиёдаги энг бой ва йирик давлатдир. Бу икки давлатга ушбу ҳудудлар ўртасида мустаҳкам иқтисодий кўприк ўрнатиш имконини беради.
Бу логистикадан келиб чиқадики, ҳозирги вақтда иқтисодий телекоммуникацияда ижодий-рақамли саноат маҳсулотининг улуши ортиб бормоқда. Фильмлар, кинематография, ўйин саноати ва стартап бизнес жадал ривожланмоқда. Шу нуқтаи назардан қараганда, Астана очиқ денгизга чиқиш имкони бўлмаган давлатнинг маркази эканлиги биз учун у қадар жиддий муаммо эмас. Эътибор билан боғлиқ маҳсулотларга нефть ва газ каби чегаралар ва логистика тўсқинлик қила олмайди. Бундан ташқари, жозибали ва самарали. Асосий эътиборимиз шу соҳаларга қаратилган.
Келгуси йилда жаноб Қасим-Жомарт Тоқаевнинг Индонезияга ташрифини ташкил этиш режалаштирилган. Бунга ҳисса сифатида жаноб Жоко Видодонинг Қозоғистонга ташрифи режалаштирилган.
– Суҳбатга вақт ажратганингиз учун ташаккур!
Муаллиф: Есимжан Нақтибай
