Биз Қозоғистон билан дўстликдан манфаатдормиз – Арманистон Президенти Ваагн Хачатурян билан суҳбат
Арманистон Республикаси Президенти Ваагн Хачатурян расмий ташриф билан Қозоғистонга келди. Қозоғистон ва Арманистон давлат раҳбарларининг учрашуви бўлиб ўтди: музокаралар чоғида суҳбатдошлар савдо-иқтисодий, транспорт-логистика, қишлоқ хўжалиги, молия, маданий-гуманитар ва бошқа соҳалардаги ҳамкорликни мустаҳкамлаш истиқболларини муҳокама қилдилар. 15 ва 16 октябрь кунлари Астана шаҳрида Қозоғистонда Арманистон маданияти кунлари ҳам бўлиб ўтди. Ваагн Хачатурян Kazinform агентлигига берган интервьюсида Қозоғистон билан икки томонлама муносабатларни ривожлантириш ва ҳамкорликнинг истиқболли имкониятлари ҳақида батафсил тўхталиб ўтди, шунингдек, мамлакатлар олдида турган замонавий вазифалар ҳақида ўз фикри билан ўртоқлашди.
– Жаноб Президент, жорий йилнинг сентябрь ойида Қозоғистон ва Арманистон ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик шартномаси тузилганига 25 йил тўлди. Мамлакатлар ўртасидаги муносабатларни қандай баҳолайсиз, уларнинг истиқболлари қандай?
– 25 йил аввал Қозоғистон ва Арманистон ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома имзоланган бўлиб, унда ҳамкорлигимизнинг асосий устувор йўналишлари белгилаб берилган эди. Айтишим мумкинки, бу ўз самарасини берди, ҳозир Қозоғистон ва Арманистон узоқ йиллик дўстона муносабатларга эга бўлган ва ҳозирда мамлакатларимиз ва халқларимиз ҳаётининг барча жабҳаларида ҳамкорликни давом эттираётган дўст давлатлардир. Бу икки томонлама ва кўп томонлама муносабатлардаги иқтисодиёт, маданият, янги технологиялар ва сиёсатга тааллуқлидир. Давлат раҳбарлари кўп асрлик дўстона муносабатларимизни давом эттириши ва ундан мамлакатларимиз равнақи йўлида фойдаланиши, бир-бирларига ёрдам беришлари, ҳозир бошдан кечираётган қийинчиликларни, айниқса, Арманистонни ҳисобга олишлари жуда муҳим. Бизга бу дўстлик керак ва биз жаноб Президент, муҳтарам Қасим-Жомарт Тоқаев ва Қозоғистон Ҳукуматидан бу вазиятда бизга кўрсатаётган ёрдами учун миннатдормиз. Мен нафақат иқтисодий, балки сиёсий муносабатларни ҳам назарда тутяпман. Масалан, бу йил бизга Алматида Озарбайжон ва Арманистон ташқи ишлар вазирларининг учрашувини ташкил қилиш имконияти берилди, улар Тинчлик шартномасининг ҳалигача ҳал этилмаган масалаларини муҳокама қилишди. Жаноб Тоқаев билан расмий учрашув чоғида биз ушбу вазиятни муҳокама қилдик.
– Жорий йилнинг апрель ойида Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев илк бор Арманистонга расмий ташриф билан борди. Ҳозир қандай келишувлар ва режалар амалга оширилмоқда?
– Бу ташрифни тарихий деб аташ мумкин, чунки Қозоғистон Президенти охирги марта 2001 йилда расмий ташриф билан бўлган эди. Ва шу маънода, икки давлат раҳбарларининг Ереванда турли форматларда учрашиши учун кўплаб имкониятлар мавжуд бўлса-да, 23 йил давомида расмий ташриф бўлмагани маълум бўлди. Аммо 2001 йилдан буён биринчи марта бу учрашув бўлиб ўтди. Кўплаб ҳужжатлар имзоланди, улар ҳозир иш бошлади, чунки шундан сўнг тегишли комиссиялар, Арманистон ва Қозоғистон ўртасидаги ҳукуматлараро комиссия ва ҳукумат тузилмалари жадал ишлай бошладилар, уларнинг мақсади муносабатларимизни янада чуқурлаштириш, бизнесимизга бир-бирингиз ҳақида кўпроқ билиш. Бу йил Қозоғистонда ҳам, Арманистонда ҳам иккита бизнес-форум бўлиб ўтди. Биз бир-биримизни янада яқинроқ билишимиз ва бизнесимизга бир-биримизнинг имкониятларини кўрсатишимиз, юртимизни фуқароларга кўрсатишимиз керак. Ишончим комилки, Қозоғистоннинг имкониятлар захираси жуда катта ва биз, Арманистон, мамлакат сифатида улардан ҳали тасаввур қиладиган даражада фойдаланмаганмиз. Худди шу нарса Арманистонга ҳам тегишли – гарчи бизнинг иқтисодиётимиз Қозоғистон иқтисодиётидан анча кичик бўлса-да, Қозоғистон иқтисодиётини ривожлантиришда биз ҳам иштирок этишимиз мумкин бўлган соҳалар мавжуд. Бу ҳақда ҳурматли жаноб Тоқаев билан суҳбатлашдик ва ҳал қилиниши керак бўлган бир қанча аниқ масалаларга ойдинлик киритдик. Масалан, логистика муаммоси – Ўрта коридорни Арманистон Республикаси билан, тўғрироғи, бизнинг минтақамиз билан боғлаш. Бу янги имкониятлар бўлади: товарлар Грузия, Арманистон, Эрон, Туркманистон, Қозоғистон орқали қуруқлик орқали, сўнгра шарқдан Хитойга ва орқага қайтади. Ҳукумат вакилларига тегишли топшириқлар берилди ва бу борадаги ишлар ҳозирда давом этмоқда.
– Айтганингиздек, бу йил Қозоғистон-Арманистон бизнес-форуми бўлиб ўтди. Шунингдек, Арманистонда Қозоғистон капитали иштирокидаги 100 дан ортиқ компания рўйхатдан ўтгани маълум. Ўтган йил якунларига кўра, мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш 2022 йилга нисбатан 23 фоизга ошган. Буларнинг барчаси мамлакатлар ўртасидаги ўзаро манфаатли иқтисодий алоқаларнинг ривожланишига қандай таъсир кўрсатиши мумкин? Сизнингча, келажакда товар айирбошлаш қандай кўрсаткичлар бўйича ўсиши мумкин?
– Қанча бўлишини сон жиҳатдан айта олмайман, лекин ҳақиқатда бу кўрсаткич ошади, деб айта оламан, чунки имкониятлар жуда катта. Энди биз бу имкониятлардан фойдаланишнинг янги усулларини излашимиз керак, масалан, логистикадан, Қозоғистоннинг денгиз портларидан фойдаланиш ва бу ҳолда биз иқтисодий алоқаларни ривожлантириш учун янги имкониятларга эга бўламиз. Албатта, биз аввало бизнесга ёрдам беришимиз керак, шундан сўнг, ишончим комилки, бизнес вакилларимизнинг ўзлари иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳар икки томонни ҳам қаноатлантирадиган йўлларини топишлари мумкин. Мамлакатлар ва ҳукуматлар раҳбарларининг вазифаси бизнес ва бошқа соҳаларни ривожлантириш учун имконият ва шарт-шароит яратишдан иборат. Биз буни ҳозир қиляпмиз.
Жаноб Тоқаевнинг шу йил 2 сентябрдаги Мурожаатномасини, мамлакат ва ҳукумат олдига қўйган вазифаларини диққат билан ўқиб чиқдим. Маълум бўлишича, бизда бир хил вазифалар ва бир хил муаммолар бор. Бу ҳақда ҳам гаплашдик. Биз ҳозир деярли бир хил вазиятдамиз – бу мамлакатларимиз сиёсий ва иқтисодий тизимининг ўзгариши. Бу ўзгаришларда эса биз демократик, эркин, мустақил давлат эканлигимиздан келиб чиқамиз. Бундан келиб чиқиб, иқтисодиётни ривожлантириш, халқларимиз, фуқароларимиз фаровонлигини оширишнинг энг мақбул йўлини топишимиз керак. Масалан, Қозоғистон янги Солиқ кодексини ёзмоқчи, биз ҳам ёзмоқчимиз. Қозоғистон янги Сув кодексини ёзмоқчи, биз ҳам. Қозоғистонда яширин иқтисодиёт билан боғлиқ муаммолар бор, бизда ҳам шундай муаммолар бор, яъни шунга ўхшаш ҳолатлар кўп.
Мажилисда биз қонунчилик соҳасида бир-биримизга ёрдам бериш ҳақида гаплашдик, чунки ҳозир парламентарийларимиз жуда яқин ҳамкорлик қилмоқда, Арманистон Парламенти ва Миллий мажлисида дўстона гуруҳлар ташкил этилган. Делегациямиз таркибида Арманистон-Қозоғистон дўстлик гуруҳи раҳбари вакил бор эди. Бу қўшма иш, чунки қонун ижодкорлигида маълум бир мамлакатда яхши қонунлар бўлса, бирор нарсани ихтиро қилишнинг ҳожати йўқ. Балки биз қилмоқчи бўлган нарса Қозоғистонда аллақачон мавжуддир. Балки улар Қозоғистонда қилмоқчи бўлган ишларини Арманистонда ҳам қилиш мумкин. Яъни, бу қандайдир маънода кундалик ижодий иш. Ишончим комилки, менинг ушбу ташрифим ҳам, Бош вазиримиз Н.Пашинян ва жаноб Тоқаев ўртасидаги учрашув ҳам икки давлат ва мамлакатларимиз ўртасидаги муносабатлар ривожига кўмаклашиш мақсадида куч тузилмаларининг эркин ҳаракат қилиши учун шароит яратиш имконини беради.
– Қозоғистон ва Арманистон ўртасида Евроосиё интеграцияси доирасидаги ҳамкорлик қандай ривожланмоқда?
– Бу алоҳида муносабатлар, чунки бу йил Евроосиё иқтисодий иттифоқи ташкил топганига 10 йил тўлди. Ва қандайдир тарзда биз ушбу тузилмадаги ютуқ ва муваффақиятсизликларни умумлаштиришимиз ва таҳлил қилишимиз керак. Биз барча ЕВРАЗЭС давлатлари вакиллари, айниқса қозоғистонлик ҳамкасбларимиз билан яқиндан ҳамкорлик қиламиз, чунки бир ўзи ҳал қилиб бўлмайдиган масалалар мавжуд. Шунинг учун биз жуда яқин ҳамкорлик қиламиз ва мавжуд иқтисодий кўрсаткичлардан келиб чиқиб айтишим мумкинки, Евроосиё иқтисодий иттифоқи ҳақиқатан ҳам ишлаяпти. Аммо Евроосиё Иқтисодий Иттифоқини яратишда қарор қилингани, тўғрироғи, башорат қилинганидек, асосий эътибор иқтисодий муносабатларга қаратилган. Биламан, Қозоғистон фақат шу вазиятдан келиб чиқиб, Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамияти доирасидаги муносабатларни чуқурлаштиришга тайёр, чунки баъзида сиёсий масалалар юзага келгани сабабли айрим иқтисодий муаммолар ҳал этилмаяпти. Биз Евроосиё иқтисодий иттифоқида сиёсат бўлмаслиги керак, фақат иқтисод бўлиши керак, деб ҳисоблаймиз. Гарчи ҳаётда бундай бўлмаса-да, иқтисодиёт ва сиёсат бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва ҳеч ким бир-бирига кўпроқ нима таъсир қилишини билмайди: сиёсат иқтисодиётга ёки аксинча. Лекин барибир биз мустақил давлат эканлигимиздан, сиёсий масалаларни, сиёсий мафкурамизни ўзимиз ҳал қилаётганимиздан келиб чиқамиз. Шунинг учун биз бу масалада бир-биримизга аралашмасликка, аксинча, Евроосиё иқтисодий иттифоқи тузилмалари доирасида ҳамкорликда ишлашга, иқтисодий соҳани ривожлантиришда бир-биримизга ёрдам беришга ҳаракат қиляпмиз.
– Умуман олганда, Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги муносабатларнинг қайси соҳаси сиз учун устувор ҳисобланади?
– Биз учун иқтисодиётнинг юқори технологияли томони устувор ҳисобланади. Ҳозир Қозоғистон IT ва юқори технологияларга катта сармоя киритмоқда. Арманистон ҳам жуда тез суръатлар билан ривожланмоқда – бу соҳада йилига 20-25% ривожланиш. Ўйлайманки, бу мамлакатларимиз иқтисодиётини ривожлантириш учун жуда муҳим йўналиш ва биз бу борада ҳамкорлик қилишимиз мумкин. Мен бугун шу ерда қолдим, чунки мен сизнинг янги имкониятларингиз ва янги технологияларингизни Astana HUB ва Финтехни кўришни истайман. Биз бу соҳада янги тузилмаларни яратишдан манфаатдормиз, айниқса бу йилдан бошлаб биз ютуқларга эришдик, масалан, суперкомпьютер, янги маълумотлар маркази очилган. Муҳандислик шаҳри қурилмоқда ва у ерда биринчи компания очилган. Инфратузилма ҳам ишламоқда. Яъни, биз ҳам ривожланяпмиз, бу соҳага сармоя киритяпмиз ва Қозоғистон бу соҳада жиддий иш олиб бораётганини биламан.
Муҳим соҳалардан бири бу таълимдир. Сиз эришган ютуқлар эса бизни жуда қизиқтиради. Вазиримиз шу ерда ва бугун у бир нечта мактабларни бориб кўради ва бу ерда ҳамма нарса қандай ташкил этилганини кўради, чунки биз таълимга катта маблағ сарфлашимиз кераклигини тушунамиз. Мамлакатларимизнинг келажаги таълим ривожига боғлиқ, бу ҳам Қозоғистон сиёсати, ҳам Арманистон сиёсати. Мен сизнинг бу соҳада муваффақиятга эришганингизни кўрмоқдаман ва биз буларнинг барчасини қандай қилганингизни кўришни хоҳлаймиз. 2018 йилга нисбатан таълим тизимига бюджетимиз харажатлари икки баравар кўпайди. Бу биз учун катта пул, бундан ҳам кўпроқ сармоя киритишга ҳаракат қиляпмиз. Асосан, бу янги мактаблар қуриш ёки барча эски мактабларни 100% реконструкция қилиш билан боғлиқ. Кеча мен ҳурматли жаноб Тоқаев билан гаплашдим, у сизнинг тажрибангиз ҳақида гапирди ва бизда ҳам шундай фикр бор, яъни мактаблар учун қурилган нарса энг илғор, энг янги бўлиши керак. Мактабда ҳеч қандай эски нарса қолмаслиги керак, стуллардан тортиб, ушбу тизимдаги телевизор имкониятларигача.
Энергетика соҳасида ҳам янги имкониятлар пайдо бўлади, чунки референдумдан сўнг Қозоғистон янги АЭС қуришга қарор қилди, Арманистонда эса атом электр станцияси 70-йиллардан бери ишлайди ва ҳозир ҳам давом этмоқда, биз ҳам янги атом электр станциясини қурмоқчимиз. Шундай қилиб, бу соҳада биз ҳам муҳокама қилиш ва қараш учун янги имкониятга эгамиз. Атом энергетикаси юқори технологияли саноат бўлиб, биз, кичик давлат ва Қозоғистон каби давлатлар керак. Келажак учун энергетика муаммоларини ҳал қилишда атом энергетикаси жуда муҳимдир. Президент Тоқаевни референдум натижалари билан табрикладим. Қозоғистонда бу нозик масала, тушунаман, бу Семипалатинск. Ереванда эса бироз сезгирлик бор: зилзила бўлди, шундан кейин атом станцияси тўхтаб қолди, кейин 1995 йилда қайта ишга туширилди. Халққа атом электр станцияси керакми ёки йўқлигини баҳолаш имкониятини берган Президент, бутун Ҳукумат, депутатлар қилган ишларини юқори баҳоладим. Ва маълум бўлдики, халқ қурилишга мандат берган ва бу иқтисодий ривожланиш учун жуда муҳим.
– Астанага ташрифингизнинг асосий натижалари қандай? Қандай келишувларга эришилди?
– Биз апрель ойида имзоланган келишувларни бажаришга тайёрлигимизни яна бир бор тасдиқладик. Биз биргаликда ўтказган маданий тадбирлар, Қозоғистондаги Арманистон маданияти кунлари жуда муҳим. Келгуси йил Арманистонда қозоқ маданиятининг ўн кунлиги бўлиб ўтиши ҳақида келишиб олдик ва бу ҳам жуда муҳим. Баъзан энг муҳими аҳолининг иқтисодий ва долзарб муаммоларидек туюлади, аммо ишончим комилки, маданий тадбирлар ва бизда мавжуд бўлган умумий нарсалар, урф-одатлар ва маданият муҳим. Биз эса халқларимизга бу маданият ва урф-одатлар билан танишиш имкониятини беришимиз керак. Чунки муносабатларимиз даражаси бир-биримизни қанчалик билишимизга боғлиқ. Ишончим комилки, кечаги шу ерда, Астанада бўлиб ўтган концерт (Қ.Қуанишбаев номидаги Қозоқ миллий мусиқали драма театрида Арманистон маданияти кунларининг очилиши муносабати билан бўлиб ўтган концерт – таҳр.) ҳам қозоқ халқи учун Арманистон билан танишишда катта имконият яратди. Қозоғистонда театр буми борлигини биламан, бизда ҳам бор. Мен бу ерда жуда чиройли театрни кўрдим, биз ҳам яқинда замонавий театр қурдик, эртага шу театр вакиллари ўз асарларини намойиш этадилар, бу маданий алоқаларимизни ривожлантиришга хизмат қилади. Шунингдек, маданиятларимиз вазирлари ўртасида ҳамкорликни янада ривожлантириш тўғрисида тегишли ҳужжат имзоланди.
– Жаноб Президент, суҳбатингиз учун раҳмат.
– Раҳмат, яна бир бор айтмоқчиманки, халқларимиз ўртасида кўп асрлик дўстона муносабатлар мавжуд. Яна такрор айтаманки, Қозоғистон биз учун дўстона, муҳим ва ишончли ҳамкор ва биз буни ҳеч қачон унутмаймиз.
