Берик Уали: Масъулиятнинг юки енгил бўлмайди
ASTANA. Kazinform – «Айқин» газетаси Қозоғистон Республикаси Президенти маслаҳатчиси – матбуот котиби Берик Уали билан суҳбатни эълон қилди.
– Берик Уалиули, яқинда ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев раислигида Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилиши бўлиб ўтди. Мазкур йиғилишда Давлат раҳбари ўз олдига мамлакат тараққиёти мақсадларига мос келадиган кўплаб мақсадларни қўйди. Қайси муҳим ташаббусларни таъкидлаган бўлардингиз?
– Бу ҳар йили анъанавий тарзда ўтказиладиган жуда кенг форматдаги учрашув. Йиғилишда Ҳукумат аъзоларининг келгуси йилда фаолиятининг асосий йўналишларига устувор аҳамият берилади. Бинобарин, Президентимизнинг кенгайтирилган йиғилишдаги ҳар қандай топшириғи ва ташаббуси мамлакатимиз тараққиётида ғоят муҳим аҳамиятга эга.
Қасим-Жомарт Кемелович сиёсий ҳаракатчанликни ижтимоий-иқтисодий ривожланишдаги аниқ қадамлар билан уйғунлаштириш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблайди. Яъни, туб ўзгаришларга йўл очган ислоҳотларнинг амалга оширилиши юрт фаровонлигида ҳам ўз ифодасини топиши керак.
Шу билан бирга, бир йил аввал тузилган Ҳукумат зиммасига ҳам улкан масъулият юкланган. Чунки, Президентимиз таъкидлаганидек, бугунги вазият жаҳон ҳамжамиятига осон эмас. Йирик давлатлар ўртасидаги турли қарама-қаршиликлар, жумладан, иқтисодий санкция сиёсатининг кучайиши, кенг кўламли можаролар, тинч аҳолининг азоб-уқубатларига сабаб бўлаётган қуролли тўқнашувлар бугунги кунда дунё давлатларини катта ташвишга солмоқда. Сўнгги йилларда иқлим ўзгариши ҳам аниқ сезилмоқда. Технологик пойга натижалари мисли кўрилмаган рақобатни юзага келтирди.
Бу каби вазифалар мамлакатимизни барча соҳаларда юзага келган мураккаб вазифаларни тезкорлик билан, ҳаттоки ташаббускорлик билан ҳал этишга мажбур қилади.
Давлат раҳбари асосий эътиборни бюджет маблағларидан оқилона фойдаланиш, давлат тузилмалари фаолияти самарадорлигини ошириш, ортиқча сарф-харажатларнинг олдини олишга қаратиш зарурлигини таъкидлади. Президент маърузасининг асосий мазмуни шундан иборат.
– Давлат раҳбари бу йилги маърузасида ҳам иқтисодий ривожланиш масалаларига катта эътибор қаратганини пайқадик...
– Иқтисодиёт давлат тараққиётининг асосий таянчидир. Албатта, ички иқтисодиёт, юқорида айтиб ўтилганидек, дунёда содир бўлаётган турли зиддиятларнинг оқибатларини ҳис қилмоқда. Чунки, бизнинг асосий тамойилимизга кўра, Қозоғистон жаҳон ҳамжамиятининг фаол аъзосидир. Бу иқтисод учун ҳам амал қиладиган тамойил. Шунинг учун глобал савдо занжиридаги ҳар қандай узилиш муқаррар равишда бизнинг иқтисодиётимизга таъсир қилади. Бундай вазиятда ўринли савол туғилади: барқарор ривожланишни қандай таъминлашимиз мумкин? Президент бу ҳақда аввал ҳам гапирган.
Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида мазкур йўналишдаги стратегия яна бир бор кўриб чиқилиб, Ҳукумат ва ваколатли органлар раҳбарларининг асосий масалалари эсга олинди. Масалан, мамлакат иқтисодиётини диверсификация қилиш жуда муҳим йўналишдир. У ҳозиргача ижобий ўсишни қайд этаётган ишлаб чиқариш саноати учун максимал шароитлар яратилаётганини таъкидлади.
Алоҳида эътибор қаратаётган дунё йирик саноат лойиҳаларини амалга ошириш суст суръатларда бораётганини танқид қилди. У ноқонуний олиб қўйилган активларни ғазнага қайтариш билан параллель равишда амалга оширилиши кераклигини айтди. Ҳукумат олдига ўрта корхоналар кластерини шакллантириш вазифаси қўйилди. У айни дамда дунёнинг кўплаб давлатлари томонидан самарали фойдаланилаётган туризм соҳасидан ҳам даромад олишни исташини қўшимча қилди. Агросаноат мажмуаси салоҳиятини оширишга қаратилган муҳим ташаббуслар мавжуд. Иқтисодиётни молиялаштириш бўйича иккинчи даражали банклар олдига аниқ вазифалар қўйди. Ўзлаштириш қийин бўлган конларни иқтисодий муомалага киритиш бўйича ўз фикрлари билан ўртоқлашди.
Яна бир муҳим масала бор: Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида қўшилган қиймат солиғини ошириш бўйича таклиф киритилгани барчага маълум. Бу масала жамиятда қизғин муҳокама қилинди. Бу борада кенг жамоатчиликдан тортиб, мутахассисларгача ўз фикрлари билан ўртоқлашди. Президентимиз ҳам бу масалага жиддий эътибор қаратиб, ўтган ҳафта мамлакатимиз бизнес вакиллари билан учрашувда ўз фикрларини билдирди. Давлат раҳбари ҳар қандай ислоҳотни чуқур таҳлил қилиш ва жиддий олиб бориш зарурлигини таъкидлади. Президентимиз бу борада турли вариантларни кўриб чиқди ва қўшилган қиймат солиғи ставкасини оқилона тарзда белгилаш зарурлигини таъкидлади. Ҳукуматнинг бу борадаги ишлари бизнес, жамият, эксперт ва депутатлар, яъни барча томонларнинг фикрларини инобатга олган ҳолда давом этиши зарурлигини таъкидлади.
Шу тариқа Давлат раҳбари стратегик йўналишларни белгилаб берди. Эндиликда Ҳукумат аъзолари ва бошқа мутасадди ташкилотлар ушбу вазифаларни бажаришга чин дилдан, бор куч-ғайратини сафарбар этишлари керак. Шу билан бирга, Президентимиз иқтисодиётнинг барча тармоқларига сармоя жалб этиш жуда долзарб эканини таъкидлади.
– Дарҳақиқат, Қасим-Жомарт Тоқаев чет элдан сармоя жалб этиш ҳақида тез-тез гапириб келади. Умуман олганда, бугунги кунда мамлакатимиздаги сармоявий муҳит қандай?
– Давлат раҳбари ташаббуси билан мамлакатимизда Инвестицион штаб ташкил этилганидан яхши хабардорсиз. Бу бюрократик тўсиқларга, гуруҳ манфаатларига қарши тура оладиган, инвесторларни қонуний ҳимоя қиладиган институтга айланиши керак. Штабнинг самарали фаолият юритиши учун барча зарур шароитлар яратилган бўлиб, унинг ижроси бевосита Қасим-Жомарт Кемеловичнинг назоратида. Шу билан бирга, Президент Ҳукуматнинг вазифаси нафақат инвесторларнинг индивидуал муаммоларини зудлик билан ҳал этиш, балки мамлакатдаги умумий инвестиция муҳитини яхшилашдан иборат эканини таъкидлади.
Ўтган йил охирида республика нашрлари учун ёзган мақоламизда таъкидлаганимиздек, Президентимиз 2024 йилда йигирмадан ортиқ давлатда бўлган. Кўплаб халқаро учрашувларда қатнашган. Буларнинг барчасида у биринчи бўлиб давлат раҳбарлари ва хорижий ишбилармонлар билан учрашиб, мамлакатимизда ҳал қилинмаётган соҳаларга маблағ жалб этиш бўйича бевосита ташаббус кўрсатмоқда.
БМТ маълумотларига кўра, Қозоғистон иқтисодиётга сармоя жалб этишда катта муваффақиятларга эришди. Аммо Президент ўзини хотиржам тута олмаслигини аниқ айтди. Чунки, биринчи навбатда, мамлакатда бюджет тақчиллиги мавжуд.
Унинг қайд этишича, инвестицияларнинг қисқаришини бюджет ҳисобидан қоплаш фақат қисқа муддатли натижа беради. Шу боис вилоятлар ва Алмати шаҳрига хорижий сармояни кўпайтириш вазифаси қўйилди. Ҳукуматдан барча даражадаги ягона экотизимни яратиш талаб этилади, хоҳ у марказда, хоҳ йирик шаҳарларимиз, хоҳ вилоятларимизда инвесторларни жалб қилиш учун қулай шарт-шароит яратади.
Иккинчидан, жаҳонда нодир металларни ишлаб чиқариш ва қайта ишлашга ортиб бораётган талабдан самарали фойдаланиш зарур. Бунинг учун мамлакатимиз салоҳиятидан тўғри фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Жумладан, Ҳукумат раҳбари мамлакатимизда ушбу йўналишда 17 та кон очилганини айтди. Улар орасида литий алоҳида ўрин тутади. Бу соҳага сармоя жалб қилинса, илғор технологиялар жорий этилса, хорижий ва маҳаллий инвесторлар учун тенг шароитлар яратилса, мамлакатимизда сармоявий муҳит сезиларли даражада яхшиланиши аниқ. Эндиликда инвесторларга ушбу ҳудудда геология-қидирув ишларини олиб бориш учун катта имконият яратилмоқда. Яъни, улар ўз маблағлари ҳисобидан қидирув ишларини олиб борадилар ва ер қаъридан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритадилар.
Айни пайтда мамлакатимизда ер ости бойликларидан фойдаланиш соҳасида ислоҳотлар олиб борилмоқда, унинг қонунчилик платформаси ишлаб чиқилмоқда. Умуман олганда, ўтган йилги оқимлар ўтган йилга нисбатан хорижий инвестициялар сезиларли даражада камайганидан далолат беради. Бу тушунарли. Чунки ҳозир глобал сармоя жанжали бор. Мамлакатнинг барқарор ривожланишини таъминлашда инвестициялар катта рол ўйнайди. Давлатимиз раҳбари иқтисодиётга сармоя жалб этиш мамлакатимизнинг жаҳон харитасидаги ўрнини белгилаб беришини таъкидлаб, бу борадаги ишлар катта аҳамиятга эга эканини таъкидлади.
– Инфратузилмани ривожлантириш масалаларида қайд этилган лойиҳалар қай даражада амалга оширилмоқда?
– Жамиятга яхши маълумки, сўнгги йилларда мамлакатимизнинг бир қатор шаҳарларида иссиқлик таъминоти тизимлари қишнинг совуқ кунларида носозликлар юзага келган. Бундай ҳодисалар мамлакат обрўсига путур етказиши шубҳасиз. Шу муносабат билан Президент тариф сиёсатини бозор талаблари асосида қайта кўриб чиқиш бўйича топшириқ берди. Чунки МДҲ мамлакатларидаги нархлар бизнинг бозордагидан анча юқори. Бу контрабандани кучайтирадиган ҳолат. Ваколатли идораларимиз ҳатто чегара постлари остидан ёқилғи ташиш учун туннель қазиш ҳолатларини ҳам аниқлаган. Шу сабабли, энергия, иссиқлик ва сув учун истеъмол нархларининг ўзгариши коммунал хизматларнинг ўз вақтида янги стандартларга мослашишига имкон беришини унутмаслик керак. Президентимиз таъкидлаганидек, эскирган энергетика объектлари инновацион заводларга алмаштирилиши керак. Энергия тақчиллиги ортиши билан атом энергиясига талаб ортиб бормоқда. Шу нуқтаи назардан, Қозоғистонда атом саноати учун зарур бўлган ёқилғи манбаларининг катта захиралари мавжудлиги маълум. Яъни биз уранга бой давлатмиз. Шунингдек, электр тармоқларини улаш, буғ-газ станциялари ва қувурларни қуриш ишларини якунлаш бўйича ҳам аниқ вазифалар белгиланди.
Қозоғистон сўнгги йилларда транспорт ва транзит инфратузилмаси соҳасида жуда катта лойиҳаларни амалга оширмоқда. Хитойдан Европага юкларнинг Қозоғистон ҳудуди орқали ўтишини таъминлаш учун автомобиль йўллари билан бирга темир йўллар, денгиз транспорти йўлга қўйилди, кўплаб объектлар ишга туширилди.
Ҳукуматнинг кенгайтирилган йиғилишида Давлат раҳбари Транскаспий йўналишини ривожлантириш доирасида «Мойинти – Қизилжар» йўналишида янги темир йўл қурилишини бошлаш, темир йўлнинг Қизилжар станциясидан Ақтау портигача бўлган кўплаб участкаларини модернизация қилиш бўйича топшириқ берди. Алтинкўл-Жетиген темир йўлини кенгайтириш вазифасини ҳам қўйди. Буларнинг барчаси Хитой ва Марказий Осиё ўртасидаги транспорт коридорини ривожлантиришга хизмат қилади.
Ўтган йили мамлакатимизнинг қатор шаҳарларида янги аэротерминаллар қурилиб, фойдаланишга топширилди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда халқаро авиахаб ташкил этиш бўйича ишлар амалга оширилган. Президент юк ва йўловчи терминаллари, логистика марказлари, замонавий хизмат кўрсатиш объектларини ўз ичига олган тўлиқ экотизим яратишга бел боғлаган. Бу соҳаларда Қозоғистон ўз иқтисодиётига тегишли бўлган имтиёзлардан маҳрум бўлмаслиги керак. Хавфсизлик кенгашининг бўлажак йиғилиши ушбу транспорт, транзит ва логистика салоҳиятини ривожлантиришга бағишланади.
– Рақамлаштириш соҳасида етакчи рол ўйнай оламизми?
– Маълумки, жаҳон савдоси энди электрон тизимга ўтган. Мамлакатимиз давлат хизматларини рақамлаштириш борасида катта муваффақиятларга эришди. Ғурур билан айтишимиз мумкинки, бу борада биз кўплаб ривожланган давлатларнинг рақамли тизимларидан олдиндамиз. Бироқ, бу доимий ривожланаётган саноат бўлганлиги сабабли, ахборотни ҳимоя қилиш ва ушбу экотизимнинг узлуксиз ривожланиши жуда долзарбдир.
Биз оммавий ахборот воситаларидан Америка ва Хитой платформалари ўртасидаги рақобат ҳақида ўқиймиз ва билиб оламиз. Мисол учун, Хитой томони DeepSeek платформасини атиги 6,5 миллион долларга яратди. Унинг самарадорлиги миллиардлаб доллар сарфлаган платформалардан ошиб кетди. Ушбу замонавий давр эҳтиёжларини нафақат тўлиқ англаш, балки уни қозоқ жамиятига фаол жорий этиш мақсадида Давлат раҳбари сунъий интеллект соҳасидаги етакчи мутафаккирлар билан тез-тез учрашиб туради.
Яқинда у ушбу соҳадаги хитойлик тадбиркор Ли Кай Фуни қабул қилди. Ҳукумат кенгайтирилган йиғилишдаги нутқида Хитой тажрибасини кенг ўрганиш бўйича топшириқлар бергани бежиз эмас. Бу соҳада ҳали олдимизда улкан марралар турибди. Умуман олганда, бу йўналишда рақамлаштириш соҳасида минглаб мутахассислар тайёрлашдан тортиб, Астанада Al-Sana сунъий интеллект ўқув марказини очишгача бўлган тизимли ишлар амалга оширилмоқда, дейиш мумкин. Янги таҳдидлар ҳам мавжуд. Ҳозирги вақтда киберфирибгарликдан ҳимоя қилиш масаласи жуда муҳим. Мазкур жиноят ишларининг 80 фоизи очилмагани ихтисослашган идораларимизнинг рақамли салоҳиятини янада яхшилашни тақозо этади. Чунки фуқаролар хавфсизлиги давлат учун биринчи ўринда туриши керак.
– Давлат кўмагида ижтимоий соҳада амалга оширилаётган лойиҳалар ҳақида аниқ нима дея оласиз?
– Президентимиз давлатимиз томонидан ўз олдига қўйилган ижтимоий мажбуриятларни бажаришга алоҳида эътибор қаратмоқда. Таъкидлаш жоизки, кредитларнинг маълум қисмини тўлаш, манзилли ижтимоий ёрдам кўрсатиш, имтиёзлар беришни тизимли йўлга қўйиш каби аввалдан аҳолига манзур бўлган ташаббуслар билан бир қаторда, айни пайтда соғлиқни сақлаш, таълим, фан соҳаларидаги лойиҳаларни адолатли молиялаштиришга ҳам эътибор қаратилмоқда. Ҳаммаси қонунчиликка асосланган.
Қишлоқларда 460 бирламчи тиббий ёрдам кўрсатиш маскани фойдаланишга топширилди. Йил охиригача яна 200 га яқин объект фойдаланишга топширилади. Жорий йилда 32 та шифохона таъмирланади. Президентимиз бу борадаги кенг кўламли ишларни тезлаштириш бўйича кўрсатмалар берди. Бундан ташқари, келгуси йилда барча туман шифохоналарида модернизация ишлари олиб борилади.
“Қулай мактаб” лойиҳаси жорий йилда ниҳоясига етказилади. Маълумки, унинг катта қисми коррупция йўли билан қўлга киритилган маблағларни ўндириш ҳисобидан молиялаштирилган. Президентимиз топшириғига асосан уч йил ичида яна 1300 та мактаб таъмирланади.
Энг муҳими, жорий йил “Ишчи касблари йили” деб эълон қилинди. Жорий йил доирасида талабчан кадрлар тайёрлаш, меҳнаткаш инсонлар шаънини юксалтиришга катта эътибор қаратилмоқда. Давлатимиз раҳбари фуқароларнинг мурожаатларини тинглаш зарурлигини таъкидлади. Чунки ҳар бир илтимос ортида инсон тақдири турибди. Шу билан бирга, давлат аппарати самарадорлигини ошириш вазифаси қўйилди.
– Президент нутқида кўпчиликнинг эътиборини тортган нарса унинг мамлакатимизга лақаб қўйганлар ҳақида айтган гаплари бўлди. Эътибор берганимиздек, Давлат раҳбари мамлакат имиджини шакллантиришда жамиятдаги барча жараёнларни назорат қилади...
– Албатта. Ҳозирги кунда одамлар ижтимоий тармоқлардаги кераксиз маълумотлар тўфонидан ўзини ҳимоя қила олмай, турли ғоялар тафаккурида фильтрлашдан ўтмасдан, осонликча ишониб кетаётганини кўриш мумкин. Бу, афсуски, айрим фуқароларимизнинг олтин вақтларидан унумли фойдаланмаётгани, бемаъни гапларга берилиб кетганини билдириш учун қилинган фикр эди. Давлат фуқароларнинг хоҳиш-истакларини чекламайди. Аммо ижтимоий тармоқлардан пул ишлаш ва жамоатчилик фикрини илгари суриш учун ҳам самарали фойдаланиш мумкин. Бинобарин, жамият обрў-эътиборига путур етказувчи, кимнингдир бировга паст назар билан қараш истагидан туғилган, ҳатто жамоатчилик фикрини манипуляция қиладиган арзон сўзларни тақиқлаши зарур. Президент шунга чақирди.
Юртимизнинг эзгу номини юрт фуқаролари яратади. “Қонун ва тартиб” тамойили ҳам шунга асосланади. Биз ўз ҳуқуқимизни ҳимоя қилганимиздек, давлатимиз обрўсини ҳам ҳурмат қилишимиз ва ҳимоя қилишимиз керак. Шундагина юртимиз юксалади. Шундай экан, бир-биримизга кераксиз зарар етказмаслик, умумий манфаатни кўзлаб, давлатчилик туйғусини кучайтиришда давом этганимиз маъқул. Қадир Мирза Алининг “Мустақилликни ҳар лаҳза ҳимоя қилиш керак” деган машҳур нақли бор. Давлат шаъни ҳар бир фуқаронинг уят ва виждонига айланиши керак.
