Астана-Ереван муносабатларидаги бурилиш нуқтаси: Қозоғистон буғдойи Кавказга янги йўл орқали етказилди
ASTANА. Кazinform – 20-21 ноябрь кунлари Арманистон Бош вазири Никол Пашинян Қозоғистонга давлат ташрифи билан келади. Учрашувлар давомида икки мамлакат ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳамкорликнинг долзарб масалалари муҳокама қилинади. Ташрифнинг аҳамияти Каzinform мухбири томонидан мутахассислар билан биргаликда таҳлил қилинди.
Сиёсий ҳамкорликнинг ривожланиши
Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги дипломатик муносабатлар мустақиллик йилларидан бошланади. Расмий муносабатлар 1992 йил 27 августда ўрнатилган ва шу йилнинг октябрь ойида Қозоғистон пойтахтида Арманистон элчихонаси очилган. Арманистондаги Қозоғистон элчихонаси 2007 йил март ойида иш бошлаган. Ушбу дипломатик инфратузилма икки томонлама мулоқотнинг барқарорлигини таъминлайди ва шериклик учун мустаҳкам пойдевор яратади.
Сиёсий шерикликнинг ҳуқуқий асоси 1993 йилдаги "Муносабатлар асослари тўғрисидаги шартнома" ва 1999 йилдаги "Дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома" ҳисобланади. Ушбу ҳужжатлар икки мамлакат ўртасидаги ўзаро муносабатлар йўналишини белгилаб берди ва ишончга асосланган муносабатлар учун ҳуқуқий асос яратди.
Икки томонлама ва кўп томонлама муносабатларни янада ривожлантириш ва мустаҳкамлаш истаги олий даражадаги ўзаро ташрифларда акс этади. Хусусан, Қозоғистон Президентининг 2024 йил апрель ойида Арманистонга давлат ташрифи савдо-иқтисодий, транспорт ва логистика, рақамли ва маданий-гуманитар ҳамкорлик соҳаларида аниқ ташаббусларни илгари сурди. Бу Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги стратегик шерикликнинг барқарор ривожланишидан далолат беради.
Аввалроқ Арманистон Бош вазири Никол Пашинян Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевга Арманистон орқали Озарбайжон юк ташишига қўйилган чекловларни бекор қилишдаги роли учун миннатдорчилик билдирган эди. Бу қадам Қозоғистоннинг минтақавий транзит ва иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга қўшган улкан ҳиссасини намойиш этади ва икки мамлакат ўртасидаги стратегик мулоқотни янада чуқурлаштириш учун имкониятлар очади.
Икки мамлакат ўртасидаги парламентлараро ҳамкорлик анъанавий юқори даражада ва ишончли асосда ривожланмоқда. Қозоғистон ва Арманистон бир-бирининг позициялари ва ташаббусларини ҳам парламент дўстлик гуруҳлари форматида, ҳам халқаро парламент ташкилотлари платформаларида ўзаро қўллаб-қувватлайди.
Қозоғистон-Арманистон савдо алоқаларининг ривожланиши
Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, 2025 йил январь-август ойларида Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги савдо айланмаси 35,4 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Шундан Қозоғистон экспорти 23,6 миллион долларни ташкил этди, уларнинг асосий товарлари тамаки маҳсулотлари, сочни парвариш қилиш воситалари, маккажўхори, чўчқа гўшти, электр батареялари ва косметика маҳсулотлари эди. Импорт 11,9 миллион долларни ташкил этди, уларнинг асосийлари заргарлик буюмлари, алкоголли ичимликлар, озиқ-овқат ва дори-дармонлардир.
Экспорт ҳажми ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2,7 фоизга камайган бўлса-да, айрим товарларни етказиб бериш ҳажми сезиларли даражада ошди. Масалан, сочни парвариш қилиш воситалари, маккажўхори ва электр батареялари экспорти ошди. Импортдаги ўзгаришлар янада сезиларли: баъзи соҳаларда, масалан, автомобиллар, қурилиш ускуналари ва гидротурбиналар соҳасида етказиб бериш бутунлай тўхтади, аммо заргарлик буюмлари, алкоголли ичимликлар ва дори-дармонлар импорти сезиларли даражада ошди.
Натижада, савдо баланси 11,7 миллион долларлик ижобий натижани кўрсатди, бу эса Қозоғистонга икки томонлама савдодан фойда келтирди.
Маданий-гуманитар ҳамкорлик
Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги маданий-гуманитар ҳамкорлик юқори даражада ривожланмоқда. 2006 йилда Маданият соҳасидаги ҳамкорлик тўғрисидаги ҳукуматлараро битим доирасида икки мамлакат ўртасидаги маданий алоқаларни мустаҳкамлаш бўйича кўплаб ташаббуслар амалга оширилди.
2010 йилдан бери Қозоғистоннинг Арманистондаги элчихонаси кўмагида Ереван давлат университетининг туркология кафедрасида қозоқ тили, маданияти ва тарихи маркази ташкил этилди. 2016 йилда эса Арманистон Миллий кутубхонасида қозоқ адабиёти маркази очилди. Арманистонда турли маданий тадбирлар, жумладан, конференциялар, адабий-мусиқий кечалар ва китоб тақдимотлари ҳам ташкил этилди.
Арман тилидаги "Қозоқ адабиёти антологияси" китобининг тақдимоти, "Абай-175" тўпламларининг тақдимоти, "Ереванда Абай ўқувлари" бўлиб ўтди, қипчоқ тилидаги арменографик ёзма ёдгорликлар мавзусига бағишланган халқаро конференциялар бўлиб ўтди.
Қозоғистон маданият марказлари "Наири" ассоциацияси, шунингдек, Қозоғистоннинг 14 шаҳрида фаолият юритаётган арман маданий марказлари фаолияти Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги маданий алоқаларни мустаҳкамлашга ҳисса қўшмоқда.
Икки мамлакат маданияти ва санъати вакиллари турли халқаро ва минтақавий тадбирларда фаол иштирок этадилар. Бу Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги маданий алоқаларни янада ривожлантиришга ҳисса қўшади.
Экспертлар нима дейишади?
Ташқи сиёсат тадқиқотлари институти эксперти Алмат Тоекиннинг сўзларига кўра, Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги икки томонлама муносабатлар сўнгги йилларда барқарор ривожланиб бормоқда. Унинг таъкидлашича, икки мамлакат ўртасидаги муносабатлар фаол характерга эга.
– Арманистон Бош вазири Н. Пашиняннинг 20-21 ноябрь кунлари расмий ташрифи тарихий аҳамиятга эга. Бунинг сабаби, мустақилликдан бери икки мамлакат ўртасида олий даражадаги расмий ташрифлар камдан-кам ҳолларда амалга оширилган. Агар 2024 йилда Қозоғистон Президенти Арманистонга расмий ташриф буюрган бўлса, бу йил Пашиняннинг ташрифи икки мамлакат ўртасидаги мулоқотни янги босқичга кўтаради, — дейди эксперт.
Экспертнинг фикрича, ушбу ташриф минтақавий транзит ва иқтисодий лойиҳаларни амалга оширишга ҳисса қўшади. Қозоғистон ўзининг транзит имкониятларидан самарали фойдаланмоқда: Озарбайжон Арманистонга транзит чекловларини олиб ташлади ва биринчи транзит юклари Қозоғистонга буғдой етказиб берилди. Шу билан бирга, агар "Истанбул йўлаги" янги логистика йўналиши амалга оширилса, Арманистон транзит давлат сифатида фойда кўради ва Қозоғистон, Арманистон ва Туркия учун иқтисодий фойда келтиради.
– Никол Пашинян — прагматик ва узоқни кўра оладиган сиёсатчи. У қўшнилари билан тинчлик муносабатларини ўрнатишга интилади. “Тинчлик чорраҳаси” лойиҳаси Арманистон орқали асосий транспорт йўлакларини очишни ўз ичига олади. Ушбу транзит йўналишлари Қозоғистон учун жуда муҳимдир, чунки мамлакат Осиё ва Европани боғловчи асосий йўналиш сифатидаги ролини кучайтириши мумкин, – дейди Тоекин.
Эксперт иқтисодий ва гуманитар ҳамкорлик ҳам муҳимлигини таъкидлади. Қозоғистонга балиқ маҳсулотлари, пишлоқ, шарбатлар ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари Арманистондан етказиб берилади. Арман заргарлик буюмлари ҳам Қозоғистон бозорида талабга эга, уларнинг нархи жаҳон бозоридагига қараганда икки-уч баравар арзон. Бундан ташқари, маданий ва гуманитар алоқалар ҳам муҳимдир: Қозоғистондаги арман диаспораси тахминан 40 минг кишини ташкил этади ва асосан Ақтау шаҳрида истиқомат қилади.
– Ушбу ташриф нафақат Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги стратегик мулоқотни мустаҳкамлайди, балки иқтисодий, транзит ва маданий-гуманитар ҳамкорликни янги босқичга кўтаради, – дейди эксперт.
Сиёсатшунос Замир Қаражановнинг сўзларига кўра, Арманистон Қозоғистон учун муҳим ва юқори салоҳиятли ҳамкордир. Унинг таъкидлашича, мамлакат иқтисодиётининг барқарор ўсиши икки томонлама савдо айланмасига бевосита таъсир қилади.
– Масалан, 2020 йилдан бери икки мамлакат ўртасидаги савдо ҳажми 15 миллион доллардан 84 миллион долларгача ошди. 2022 йилда ўсиш деярли 100% га етган бўлса, 2024 йилда савдо айланмаси 23% га камайди. Энг юқори кўрсаткич 2023 йилда қайд этилган ва 100,3 миллион долларни ташкил этган, — дейди сиёсатшунос.
У бу вазиятни икки нуқтаи назардан баҳолайди. Биринчидан, икки мамлакат ўртасидаги савдо салоҳияти анча юқори, шунинг учун ундан тўлиқ фойдаланиш керак. Иккинчидан, савдо ўсиши баъзан беқарор бўлади ва унинг барқарорлигини таъминлаш жуда муҳимдир.
– Арманистон иқтисодиётининг ҳажми 25 миллиард доллардан ошади. Бу қўшни Қирғизистонга қараганда анча кўп бўлса-да, ҳозирги савдо айланмаси икки мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятига тўлиқ мос келмайди. Шунинг учун, унинг сўзларига кўра, савдони ошириш йўллари ҳукумат даражасида кўриб чиқилмоқда, — деди у.
Сиёсатшунос ҳамкорликнинг асосий йўналишларини баён қилди. Унинг фикрича, савдо асосан транспорт, автомобиль ва темир йўл алоқалари орқали ривожланади. Шу билан бирга, келажакда гуманитар соҳа — маданият, таълим, миграция сиёсати ва идоралар ўртасида маълумотлар алмашинуви муҳим йўналишларга айланиши мумкин.
— Арманистон ва Озарбайжон ўртасидаги муносабатлар яхшилана бошлагач, Қозоғистон билан иқтисодий ҳамкорлик имкониятлари ҳам ортади. Масалан, Озарбайжон Арманистонга транзит чекловларини бекор қилганидан сўнг, Қозоғистон учун янги экспорт бозори очилди. Биринчи транзит юк сифатида Қозоғистон буғдойи Арманистонга етказиб берилди, бу бизнинг мамлакатимиз учун қўшимча экспорт имкониятидир, — дейди сиёсатшунос.
Қозоғистон миллий ғалла оператори Арманистон бозорига турли хил сифатли буғдойни таклиф қилди. Масалан, 27-28% дон юқори оқсилли hi-pro буғдойидир. Аммо харидор 4-даражали буғдойни танлади ва Озиқ-овқат шартномаси корпорациясининг янги темир йўл йўналиши орқали Даларик станциясига 15 вагон ғалла жўнатди. Ушбу йўналиш Қозоғистондан Арманистонга Россия, Озарбайжон ва Грузия орқали янги транзит логистика йўналишини муваффақиятли синовдан ўтказди.
Икки мамлакатнинг савдо салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш учун тизимли ҳаракатлар ва ҳукумат даражасида доимий ҳамкорлик зарур. Транспорт алоқалари ва гуманитар соҳадаги ҳамкорлик бу жараённинг асосий устунлари ҳисобланади.
