Ақтўбе шаҳрига 155 йил: шаҳарнинг илк бош режаси қандай бўлган
AQTÖBE. Кazinform - Ақтўбе шаҳрига 1869 йилда асос солинган. Ҳозир шаҳарда ўша йилларда қурилган бинолар деярли йўқ. Бироқ, XX аср бошларида қурилган иккита бино сақланиб қолган. Ўша даврдаги бош режа нусхаси вилоят тарихий ўлкашунослик музейида мавжуд.
Ақтўбе ҳарбий истеҳкомининг 1869, 1874 ва 1891 йиллардаги бош режаси ҳозирда Ақтўбе вилоят тарихий ўлкашунослик музейида сақланмоқда. Ушбу ҳужжатнинг нусхаси Москвадаги архивдан музей илмий ходимлари томонидан тадқиқот ва қидирув ишлари давомида олинган.
1869 йил бош режасида жами 19 та жой номи келтирилган. Одамларнинг исмлари ва қабрлари ҳақида ёзилган, дарёлар белгиланган.
1874 йил режасида эса ҳарбий истеҳкомнинг чизилган расмини кўриш мумкин. Ақтўбе шаҳри ҳарбий истеҳкомдир.
– 1860-1870 йилларда чор ҳукуматининг қозоқ ерларини мустамлака қилиш сиёсати бошқача йўналишда амалга оширилди. Хусусан, Россия ҳудуди билан чегарадош ҳозирги Ақтўбе ҳудудида доимий истеҳком қуришни кўзда тутди. 1830-1840 йилларда муваққат истеҳкомлар бўлган, 1969-1870 йилларда эса доимий истеҳком қуришга ўтган. 1869 йил май ойининг ўрталарида адъютант, полковник Юрий Борх бошчилигидаги махсус жазо отряди етиб келди ҳамда Елек ва Қарғали дарёлари қўшилиш жойидаги катта тепалик устида 5 кун ичида сомон ғиштдан қурилган янги мустаҳкам истеҳкомга пойдевор қўйди. У Ақтўбе истеҳкоми деб аталган. Қандай қилиб бу номга эга бўлди? Олим Сайим Балмуханов, халқ шоири Нурпейис Байғанин, ёзувчи Курал Тоқмурзин Ақтўбе номининг келиб чиқиши билан боғлиқ кўплаб ривоятларни келтирдилар. Кейинчалик тарихчи олим, тарих фанлари номзоди Беркин Қурманбековнинг тадқиқоти чоп этилди. Улардан бирида хоннинг Қрим шаҳзодасига турмушга чиқмоқчи бўлган қизи тўсатдан вафот этади. Хон ғамгин бўлиб, икки катта баланд тепалик устига қабр қурдирди. Бу оқ ғиштлар асрлар давомида эриб, тепаликни оқ рангга бўяди. Нурпейис Байғанин талқинига кўра, бу ерда Қорасой ботирнинг қабри бўлган. Бу ҳам афсонадир. Бу тепалик 1869 йилда истеҳком қурилганда танланган. Баҳорда Қарғали ва Елек дарёлари сувлари тошиб, атрофни сув босади. Шунинг учун улар тепаликни танлайди, – дейди Ақтўбе вилояти тарихий-ўлкашунослик музейи бўлим бошлиғи Айбек Ертемиров.
Унинг фикрича, истеҳком номи маҳаллий халқ истеъмолидаги ном билан аталган. 1869 йил 19 майда полковник Юрий Борх бошчилигидаги отряд истеҳкомга пойдевор қўйди ва ҳатто тўпдан ўқ отди. Бу ҳақда Санкт-Петербургда чиқадиган «Биржевые новости» газетасида маълумот берилди.
- 1874-1878 йилларда Россиянинг бир қанча губернияларидан одамлар келиб, Ақтўбега жойлашдилар. Улар маҳаллий аҳоли билан аралашиб, ўрнашиб қолган. 1891 йилда эса Ақтўбе ҳарбий истеҳком мақомини йўқотиб, уезд шаҳрига айланди. Тўрғай вилояти таркибига кирган. Ўша пайтда кўчалар ҳам қурилган. Биринчи кўча Катта кўча деб аталган. Бу ҳозирги Шерниёз кўчасидир. Биринчи кўчалар замонавий Ақтўбенинг эски қисмида жойлашган. Ақтўбе шаҳар маъмурияти биноси ҳам энг баланд тепаликда жойлашган. XX асрнинг бошларида саноат инқилоблари содир бўлди ва Ақтўбе катта шаҳарга айлана бошлади. Ҳудуд кенгайиб, кичик туманлар барпо этилди. 1901—1905 йилларда темир йўл қурилиб, Оренбург-Тошкент алоқаси ўрнатилди. У катта станция сифатида қозоқ замини ва Ўрта Осиёга кириш эшигига айланди. 1910-1920 йилларда маданият марказлари, сиёсий ва ижтимоий объектлар қурилди. Кичик кўчалар кенгайтирилди. 1913 йилда Ақтўбенинг биринчи старостаси В. Мошченский раҳбарлигида «Актюбинский городской вестник» журнали нашр этилган. Унда Ақтўбе шаҳрининг хронологияси ва тарихи босилиб, бизгача етиб келди, - деди Айбек Ертемиров.
Ақтўбеда биринчи мактаб 1884 йилда очилган. Бу икки синфли рус-қозоқ билим юрти эди. Бино ҳали ҳам мавжуд. 1895 йилда эса яна бир мактаб очилиб, у рус-қозоқ қизлар мактаби деб аталди. Унда ҳудуднинг маънавий, маданий-маърифий соҳаларига ўз ҳиссасини қўшган Аринғази хон авлодлари таълим олди. «Актюбинский городской вестник» журналининг ношири ҳам шу ерда таҳсил олган.
Айтиш жоизки, Ақтўбе шаҳри аҳолиси ҳозирда 600 мингдан ошган. Ҳозир 15 та кичик туман, 54 та аҳоли турар жой массиви мавжуд.
