Акциядорлар солиғи ва янги қонун: Банк тизимида қандай ўзгаришлар юз беради
ASTANA. Kazinform – ҚР Президенти бу йилги Мурожаатномасини пул-кредит сиёсати ҳақидаги фикр-мулоҳазаси билан бошлади. Унда реал секторга ажратилаётган кредитлар ҳажмининг кичиклиги, банк акциядорларининг дивидендлари бўйича солиққа тортишнинг адолатли тизими, соҳа учун зарур бўлган янги қонун бўйича таклифлар бор. Уларнинг ҳар бири иқтисодий салмоғи бўйича бир-биридан устун туради. Kazinform агентлиги мухбири Ерсин Шамшадин ушбу масалани платформада кўтарилишига нима туртки бўлганини таҳлил қилиб кўрди.
Истеъмол кредити 18 триллион тенгедан ошган
Қозоғистондаги иккинчи даражали банкларнинг кредит сиёсатига эътибор қаратадиган бўлсак, уларнинг реал секторга нисбатан бефарқ эканига гувоҳ бўламиз. Масалан, жорий йилда банклар томонидан жисмоний шахсларга 18 триллион тенге истеъмол кредитлари ажратилди. Бизнес кредитлари миқдори эса 13,5 триллион тенгедан ошмайди. Демак, молия ташкилотлари фуқароларга берилган кредитга таянмоқда. Бундан икки томон ҳам наф кўрса яхши бўларди, лекин ундай эмас. Кредитини тўлай олмаганларнинг қарзи 1 триллион тенгега етди.
Муаммонинг моҳияти фуқароларнинг қарздорлигида эмас, балки иқтисодий номутаносибликда. Истеъмол кредитлари ҳажми ошгани сайин, банк пуллари шунга кетади. Ҳукумат эса тадбиркорликни ривожлантириш учун ғазнадан маблағ олиши керак. Бюджетнинг ўзи кўп бўлмаган вақтда, бу катта оғирлик.
“Очиқ айтишимиз керакки, реал секторга кредитлар ҳали ҳам керакли даражада берилмаяпти. Кичик ва ўрта бизнесни етарли даражада молиялаштириш муаммоси ҳал этилмаган. Бу ҳолат мамлакатимизда ишбилармонлик муҳити фаоллигига, иқтисодиётнинг барқарорлиги ва изчил ривожланишига тўсқинлик қилмоқда. Ҳукумат ва Миллий банк биргаликда бу борада мақбул ечимларни ўйлаб кўришлари керак. Банклар иқтисодиётга кўпроқ пул киритиши учун шароит яратиш керак”, – деди Президент.
Ғамҳўрликнинг қатими бўлиши керак
Бу позиция сўровдан кўра талабга яқинроқдир. Президент ўз Мурожаатномасида таъкидлаганидек, мамлакатимиз банкларининг ошиғи олчи. 2024 йилда улар 1,4 триллион тенге соф даромад олишди. Ўтган йилга нисбатан 16,7 фоизга кўп, бу рекорд даражада. Кейинги беш йил ичида банкларнинг даромадлари 3 баробар ошди. Шуни таъкидлаш керакки, юқори даромадли банкларда соф фойда акциядорлар ўртасида тақсимланади. У дивидендлар бўйича солиқларни қандай тўлашни билмайди, чунки улар қонунда кўрсатилмаган.
Агар мамлакатдаги 21 та банкни алоҳида-алоҳида таснифлайдиган бўлсак, бу йил уларнинг бирортаси ҳам муваффақиятсизликка учраганини кўрмадик:
- Halyk Bank – 444,2 млрд тенге,
- Kaspi Bank – 281,9 млрд тенге,
- ЦентрКредит Банк – 101,8 млрд тенге,
- ForteBank – 89,1 млрд тенге,
- Jusan Bank 83,7 млрд тенге соф даромад олган бўлса, қолган 16 та банкнинг умумий даромади 388,1 миллиард тенгени ташкил қилди.
Молиявий ташкилотлар бу кўрсаткичга мустақил равишда эришдилар деб айта олмаймиз. Ҳукумат тадбиркорлик муҳитини яратиб, сармоя киритиш учун қулай шароит яратди. 2010-2020 йилларда банклар активлари ҳолатини яхшилаш ва айланма маблағларини кўпайтиришга 4-5 триллион тенгедан ортиқ маблағ сарфланганини биламиз. Молиявий инқироз ва иқтисодиёт ўсишни бошлаганидан кейин ҳам ёрдам секинлашмади. Банклар ҳалигача Миллий жамғармадан пул олишни тўхтатгани йўқ.
Жамият энди талаб қилмоқда. Банклар уларни олган пулларини қайтаришга ва тадбиркорларга кредитларни кўпайтиришга чақирмоқда. Бунинг учун ҳеч қандай сабаб йўқ. Иқтисодчи Мақсат Халиқнинг айтишича, банклар томонидан давлатдан олинган маблағларни қайтариш жараёни суст кечмоқда, олинган пулнинг 90 фоизи давлатга қайтарилмаяпти.
“Ёрдамнинг бошида ёрдам сўраб мурожаат қилган барча банкларга ёрдам кўрсатиш ўрнига баъзи заиф банкларни банкрот деб эълон қилиш керак эди. Бу вақтда бозорда фақат рақобатбардош банклар қолади. Мисол учун, 2008 йилда АҚШнинг ўзи бир нечта банкларни сақлаб қолмади. Бундан улар ғалаба қозонмаса, ютқазгани йўқ. Шундай экан, Ҳукумат нафақат молиявий ташкилотларни ҳимоя қилиши, балки бу иқтисодий амалиётдан ҳам фойдаланиши керакдек кўринади.
Бундан ташқари, маҳаллий банклар давлат ёрдамига кўра иш тутаётганига ишониш қийин. Бир мисол, банкларда йиллик фоиз ставкаси 56 фоиз. Ҳукумат буни 41 фоизгача камайтирмоқчи. Аммо унинг ўзи кичкина. Мутахассис сифатида буни 30 фоизга камайтириш керак, деб ҳисоблайман. Сабаби, фуқаролар кредитларини фоиз ставкаси туфайли қайтара олмаяпти. Бундан 3 йил аввал қарзини 90 кундан ортиқ кечиктирганлар сони 500 мингга яқин бўлса, бугунги кунда уларнинг сони 1,5 миллион кишига етди”, – дейди Мақсат Халик.
Мутахассиснинг сўзларига кўра, аввал ҳам банкларга ёрдамни камайтиришга уринишлар бўлган. Бироқ, кўплаб банклар молиявий ёрдамсиз қолди. Бунинг сабаби иқтисодий қонунийлик эмас, балки банк эгалари ва акциядорларининг очкўзлигидир. Унга кўра, банкни молиявий қийинчиликлардан чиқариш компания эгаси ва акциядорларининг зиммасида. Улар эса давлатга масъул бўлишдан бошқа иш қилмадилар. У ўзининг кичик фойда-дивидендига кўра солиқ тўламасдан фоиз ставкасини пасайтиришни истамайди.
“Жаҳон амалиётида банклар бизнесни молиялаштиришга боғлиқ. Тадбиркорликни асосий молиялаштириш банклар орқали амалга оширилади. Мамлакатимизда эса аксинча, давлат томонидан тадбиркорлик субъектлари учун махсус дастур ишлаб чиқилиб, имтиёзли кредитлар ажратилмоқда. Банклардан самарали бизнес кредитлари мавжуд эмас. Фоиз ставкаси 20 фоиздан бошланади. Қайси тадбиркор бундай кредит олиши керак. Ахир, кичик ва ўрта бизнеснинг соф даромади тахминан 20-30 фоизни ташкил қилади, агар у ўша пулни банкка қайтариб берса, у қандай тадбиркор?”, – дейди у.
Миллий банк мамлакатда пул-кредит сиёсатини юритувчи асосий орган ҳисобланади. Экспертнинг фикрича, Миллий банк базавий фоиз ставкасини (БФМ) пасайтиришдан манфаатдор. Бунинг учун инфляция даражасини пасайтириш ва келгуси йилдан бошлаб уни 4-5 фоиз даражасида ушлаб туриш керак. Агар инфляция ҳақиқатан ҳам бир хил даражада бўлса, базавий ставкани аста-секин тушириш мумкин бўлади. Жаҳон амалиётида инфляция ва базавий фоиз ўртасидаги фарқ 3-4 фоиздан ошмаслигини ҳисобга олсак, бу ўринли бошланишдир.
“Бироқ иқтисодиёт ягона позицияга асосланмаган, у кўп векторли механизмга эга. Куч билан ишонтириш хавфлидир. Тўғри, агар базавий ставка паст бўлса, банклар пулни ўзларида ушлаб туришдан кўра бизнесни молиялаштиришдан манфаатдор бўлади. Бироқ, БФМни жуда кўп пасайтириш назоратсиз инфляция ҳолатига олиб келиши мумкин. Туркия бу амалиётни синаб кўрди ва муваффақиятсизликка учради. Уларда инфляция 80 фоиздан ошди. Нарх ошди. Шунинг учун иқтисодчилар ҳар томонлама ўрганиб, бир қарорга келиши керак”, – дейди эксперт.
Янги қонун банк лоббисини бекор қиладими?
Банк тизимида акциялар муаммосини ҳал қилишнинг ягона йўли бор, бу янги қонун. Амалдаги ҳужжат эскирган, у 30 йил олдин қабул қилинган. Асосийси, банкларнинг иқтисодиётни молиялаштириш мажбурияти йўқ, солиқлар салмоғи паст. Рақобат учун нейтрал ривожланиш имконияти берилди. Ҳукумат бундай чегирманинг оқибатларидан азият чекмоқда. Реал сектордаги муҳим лойиҳалар учун маблағлар халқаро банклардан олинди ва жавобгарлик квази-сектор зиммасига юклатилди. Шу боис экспертларнинг фикрича, “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонун банк лоббичилари таъсирида қабул қилинган.
“Амалдаги саноат қонуни қабул қилинганда банк лоббисининг таъсири бор эди. Банклардан олинадиган солиқлар паст бўлиб, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш механизми кўриб чиқилди. Акциядорларнинг дивидендлари бўйича солиқ тўлаш бўйича ҳеч қандай банд йўқ. Жаҳон амалиётида депозитдан олинган фойда учун ҳам солиқ тўланади. Бизда унга солиқ тўламайсиз. Бу қонунни қайта кўриб чиқиш керак”, – деди Мақсат Халиқ.
Президент янги қонун зарурлигини ҳам айтди. У банклар фойдасига кўра солиқ тўлаш, рақамли активлар айланиши, соҳадаги инновацияларни ўз ичига олади. Агар қонун қабул қилинса, банк сектори даромад солиғидан ташқари акциядорларга тўланадиган дивиденд солиғига тортилади. Бюджетнинг даромад қисми етишмаётганини ҳисобга олсак, қўшимча солиқлар бюджетга албатта ёрдам беради. Ва унинг механизми ва талаблари қандай бўлиши вақтга боғлиқ. Ҳозирча маълум бўлган нарса шуки, молиявий сегмент тақдирини белгилаб берувчи “Банклар тўғрисида”ги қонун келаси йилнинг июнь ойида қабул қилинади, янги Солиқ кодекси эса 2026 йилдан амалиётга татбиқ этилади.
