Ақтаудаги БН-350 реакторининг ишдан чиқарилиши - дунёдаги илк жараён
АQTAU. Kazinform - Ядро реакторини тўхтатиш Қозоғистон, Россия, АҚШ, Буюк Британия томонидан мувофиқлаштирилган кенг кўламли ва юқори даражадаги мураккаб жараёндир. Бу жараён 1999 йилда бошланган. Унгача, яъни 1973 йилдан бошлаб 25 йил давомида реактор қандай мақсадда ишлатилган?
БН-350 реактор блоки – тезкор нейтронли, дунёдаги биринчи саноат реактори. Манғистау вилояти, Ақтау шаҳридаги Манғистау атом электр комбинати (МАЭК) таркибига киради. Комбинат электр, иссиқлик энергияси, ичимлик суви, иссиқ сув ва техник (хўжалик эҳтиёжлари учун) сув ишлаб чиқаради ва шу ҳудуд аҳолисини, саноат ва бошқа корхоналарни таъминлайди.
БН-350 реактор блокини, яъни саноат ядро реакторини ишга тушириш тўғрисида қарор 1960 йил 25 июлда қабул қилинган. Лойиҳалаш ва қурилиш ишлари 1963 йил 24 мартда бошланган. 1971 йил декабрь ойида лойиҳанинг асосий қурилиш-монтаж ишлари якунланди. 1972 йил сентябрь ойида реактор қурилмаси натрий иссиқлик ташувчиси билан тўлдирилди. 1972 йил 28 октябрда биринчи иссиқлик ажратиш мосламаси юкланди. Реакторни жисмоний ишга тушириш ўша йилнинг ноябрь ойида амалга оширилди. Энергетик ишга тушириш 1973 йилнинг ёзида бўлиб ўтди. БН-350 реактор қурилмаси 1973 йилдан 1998 йилгача 25 йил давомида ҳеч қандай муаммосиз муваффақиятли ишлади.
Артур Седушнинг айтишича, реакторнинг ишлаши давомида ҳеч қандай ядровий авария юз бермаган. У 1997 йилда БН-350 реакторига ишга жойлашган. Ҳозир у смена бошлиғи бўлиб ишлайди. Ходимнинг сўзларига кўра, реактор билан ишлашда хавфсизлик чораларига қатъий риоя қилинган.
– Материалларнинг мустаҳкамлиги, қурилиш ва техник хизмат кўрсатишнинг қулайлиги, ядровий қурилмадан фойдаланиш вақтида ходимларнинг муомала маданияти ва ишлаб чиқаришдаги хавфсизлик техникаси – бундай хавфсизликнинг асосий чора-тадбирлари амалга оширилди. Ўша пайтда ҳеч қандай хавф ва инсон омиллари йўқ эди. Бироқ, радиация туфайли жамиятда маълум бир қўрқув пайдо бўлганлиги ҳақиқатдир. Аммо БНнинг бутун фаолияти давомида ходимлар орасида радиация ёки хавфли касалликлар қайд этилмаган, - дейди у.
Тажрибали мутахассис ўша йилларда мамлакатда атом энергиясидан тинч мақсадларда фойдаланиб, ҳудуд, саноат, ижтимоий соҳа ривожига кенг йўл очиб берган меҳнаткашларнинг улкан меҳнатини таъкидлади. Физика ва энергетика институтининг илмий директори, тажрибали машинасозлик конструкторлик бюросининг бош конструктори, Бутунроссия комплекс энергетика-технологик лойиҳа-тадқиқот институти олимлари БН-350 реактор блокини лойиҳалаш, қуриш, монтаж қилиш ва ишга туширишда иштирок этдилар.
Реактор-атом электр станцияси замонавий хавфсизлик стандартлари мавжуд бўлмаган йилларда яратилган бўлса-да, лойиҳани ишлаб чиқувчилар уни яратишда юқори талабларни яратдилар ва қўлладилар. Бу БН-350 реактор блокининг хавфсизлиги энг юқори даражада бўлган деган хулосага келишимизга имкон беради.
- Мутахассислар баъзан маошсиз ишлаган. Улар буни бурч деб билди. Бу реакторнинг ишончли ишлаши ва хавфсизлигини таъминлади. Айни пайтда Қозоғистоннинг атом саноати ривожланмоқда. Бу корхоналар жамоалари энг юқори талаб ва хавфсизлик меъёрларига қатъий риоя қилган ҳолда атом саноатини ривожлантиришда бутун мамлакатимиз учун катта ва муҳим натижаларга эришмоқда, – дейди Артур Седуш.
Реакторнинг ишлаши давомида БН-350 буғ генераторларида иситиладиган буғ 2-ИЭСга юборилди. Бундан ташқари, у электр энергияси ва тоза сув ишлаб чиқариш учун ишлатилган. Реакторнинг лойиҳавий иссиқлик қуввати 1000 МВт (эквивалент электр қуввати 350 МВт) эди. Натрий биринчи ва иккинчи совутиш даврларида иссиқлик ташувчиси сифатида ишлатилган ва учинчи контурнинг иссиқлик ташувчиси сув ва буғ бўлган.
БН-350 реакторининг максимал қуввати 750 МВтни ташкил қилади. Бироқ, иш пайтида реакторнинг ўртача қуввати тахминан 600 МВтни ташкил этди. Реакторнинг ишлаши иш вақтининг юқори фойдаланиш коэффициенти билан тавсифланади ва у реакторнинг ишлаши вақтида 0,88 ни ташкил қилади. БН-350 реакторининг буғ генераторлари 386 даража номинал қувватда соатига 950 тонна буғ ишлаб чиқарди, бу эса 125 МВтгача электр энергияси ишлаб чиқариш ва бир вақтнинг ўзида денгиз сувидан кунига 80 минг тоннагача дистиллат олиш имконини берди.
Реакторнинг охирги ёпилиши 1998 йил 16 мартда амалга оширилган. Реакторни тўхтатиш тўғрисидаги қарор 1999 йилда қабул қилинган. Ўша пайтда Қозоғистон Республикаси ҳукумати БН-350 реакторини фойдаланишдан чиқариш тўғрисида қарор қабул қилди ва у кейинчалик демонтаж қилинди ва узоқ муддатли хавфсиз сақлаш учун 50 йил муддатга кўмилди.
Қозоғистон ҳукумати қарорларига кўра, БН-350 реакторини ишдан чиқариш 3 асосий босқичдан иборат:
- Биринчи - БН-350 реактор блокини узоқ муддатли хавфсиз сақлаш ҳолатига қайтариш.
- Иккинчи - 50 йил давомида хавфсиз сақлаш.
- Учинчи - жиҳозларни, биноларни, иншоотларни қисман ёки тўлиқ демонтаж қилиш, радиоактив чиқиндиларни кўмиш, ҳудудни қайта тиклаш.
1999 йилдан бошлаб реакторни ишдан чиқаришнинг 1-босқичи амалга оширилмоқда. Хусусан, фойдаланилган ядро ёқилғиси, суюқ металл иссиқлик ташувчиси, суюқ радиоактив чиқиндилар ва қаттиқ радиоактив чиқиндилар билан ишлаш давом этмоқда. Бинолар, иншоотлар ва муҳандислик тизимларини хавфсиз, узоқ муддатли сақлаш учун тайёрлаш, ҳудудни қайта тиклаш ишлари ҳам олиб борилмоқда.
Артур Седушнинг сўзларига кўра, БН-350 реактори тўхтатилганига қарамай, унинг ишлаш тажрибаси, шунингдек, айни пайтда фойдаланишдан чиқариш бўйича тўпланган тажриба жаҳон атом саноатини ривожлантириш учун катта аҳамиятга эга.
– Жаҳон ҳамжамияти, бутун мамлакат янги атом электр станцияларини қуриш зарурлигини тўлиқ англаб етди. Ахир бир кун келиб кўмир ҳам, нефть ҳам тугайди. Бунинг ўрнига янги ва хавфсизроқ атом электр станциялари керак. Мамлакатимизда атом электр станциялари қурилишига келсак, бу борада тезроқ ижобий қарор қабул қилиш вақти келди. Бизда барча ресурслар – уран ва истеъдодли олим ва мутахассислар, атом саноати учун зарур бўлган барча кўникмалар мавжуд, – дейди мутахассис.
