АҚШнинг БМТдан чиқиши қандай ўзгаришларга олиб келиши мумкин
ASTANA. Kazinform – Яқинда АҚШнинг республикачи сенаторлари Бирлашган Миллатлар Ташкилотидан бутунлай чиқиш тўғрисидаги қонун лойиҳасини илгари сурдилар. Бунинг сабаби назоратсиз бюрократик экспансия ва молиявий қонунбузарликлар билан боғлиқ. Шу муносабат билан экспертлар АҚШнинг БМТ таркибидан чиқиши яқин келажакда нафақат мумкин эмас, балки имконсиз бўлишини тахмин қилмоқда.
Ташкилотни тарк этиш осон эмас
Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти (ҚСТИ) Европа ва Америка тадқиқотлари бўлими бошлиғи Бекжан Садиқовга кўра, бундай қонун лойиҳасининг АҚШда тақдим этилиши мамлакатнинг БМТга нисбатан сиёсий риторикасини акс эттиради.
“Ўйлайманки, АҚШ БМТ тизимида фаолият юритувчи бошқа халқаро тузилмалардан чиқиши чоғида Давлат департаменти маълум даражада ўзининг миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда устувор вазифага эга бўлди. Ҳозирда мен АҚШнинг БМТдан чиқишини кутилмаган сценарий деб ҳисоблайман. Чунки бу масала БМТ Низомининг 6 ва 110-моддаларини қўллаш каби қатор ҳуқуқий саволларни туғдиради. Бундан ташқари, бу БМТ штаб-квартирасининг жойлашуви билан боғлиқ масалаларни ўз ичига олади. Шунинг учун, менимча, ҳозирча АҚШнинг БМТдан чиқиши мумкин эмас. Менимча, у ҳатто яқин орада ҳам чиқарилмайди”, – деди Бекжан Садиқов агентлик мухбири билан суҳбатда.
Л.Н.Гумилёв номидаги Евросиё миллий университети халқаро алоқалар кафедраси доценти, тарих фанлари номзоди Сания Нурдаулетованинг фикрича, АҚШ сенаторларининг бу ташаббусни қўллаб-қувватлаши БМТдан автоматик равишда чиқиб кетишни англатмайди.
Қўшма Штатлар ташкилотдан расман чиқиши учун уни Конгресс ва шунга мос равишда ижроия ҳокимияти маъқуллаши керак. Шунингдек, АҚШнинг БМТга аъзолиги билан боғлиқ барча халқаро шартномаларни молиялаштириш масаласини ҳал қилиш зарур, бу эса катта ҳуқуқий ва дипломатик саъй-ҳаракатларни талаб қилади.
“Кўриб турганимиздек, бу жараён тез бўлмайди, чунки барча ҳуқуқий жиҳатларни тартибга солиш ва БМТга аъзо бошқа давлатлар билан муносабатларни тартибга солиш учун вақт керак. Ҳуқуқий қадамлар нуқтаи назаридан, АҚШнинг БМТдан расман чиқиши учун қонун ҳужжатлари Конгресс даражасида қабул қилиниши ва қонуний процедуралар орқали амалга оширилиши керак”, – дейди эксперт.
Ал-Фаробий номидаги Қозоқ Миллий университети профессори, Америка ва Демократик тадқиқотлар ресурс маркази директори Фатима Кўкееванинг фикрича, АҚШнинг БМТдан чиқиши конституциявий ва халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан мунозарали масала.
“Чунки БМТ Низомида алоҳида давлатнинг ташкилотдан чиқиши механизми кўзда тутилмаган. АҚШнинг БМТга кириши 1945 йилда Сенат томонидан ратификация қилинган, шунинг учун Президент Д.Трампнинг бир томонлама қарори АҚШ Конгрессининг маъқулланишини талаб қилади. Қўшма Штатлар БМТ аъзолигидан бутунлай воз кечиши даргумон. Бироқ, алоҳида тузилмалардан чиқиш ва шу билан боғлиқ равишда молиялаштиришнинг қисқариши халқаро ҳамкорликка сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин”, – дейди Ф.Кўкеева.
Нега БМТ танқидга учради?
Мутахассисларнинг қайд этишича, АҚШнинг БМТдан чиқиши ҳақидаги қонун лойиҳаси глобал вазиятнинг кескинлашуви фонида киритилган.
“БМТ катта бюрократик тузилмага айланди, хавфсизликка оид долзарб муаммоларга зудлик билан жавоб бера олмади”, – дея танқид қилинади.
“АҚШнинг БМТни танқид қилишлари ўринли. Нафақат Вашингтон, балки кўплаб аъзо давлатлар ташкилот самарадорлигини ошириш учун уни ислоҳ қилиш зарурлигини кўтариб келмоқда. Бюрократик юкни ошириш, функцияларнинг такрорланиши, ресурсларни тақсимлашда адолатлилик каби масалалар БМТ доирасида йиллар давомида муҳокама қилиниб келинмоқда. Шу нуқтаи назардан, АҚШ сиёсати ташкилот фаолиятини яхшилашга туртки бўлиши мумкин”, – дея фикр билдирди Ф.Кўкеева.
Бироқ, БМТ ҳали ҳам муқобилсиз глобал платформа бўлиб қолмоқда. ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев бир неча бор таъкидлаганидек, ушбу ташкилот дунёнинг деярли барча давлатларини бирлаштиради ва глобал муаммолар бўйича жамоавий қарорлар қабул қилишнинг асосий воситаси ҳисобланади.
“Бироқ, бу БМТ ислоҳотга муҳтож эмас дегани эмас. Президент Қасим-Жомарт Тоқаев ташкилотни модернизация қилиш, хусусан, адолатли вакилликни таъминлаш ва қарорлар самарадорлигини ошириш мақсадида Хавфсизлик кенгашини ислоҳ қилиш зарурлигини таъкидлади. Шу боис, геосиёсий муаммоларга қарамай, БМТ кўп томонлама ҳамкорликнинг асосий платформаси бўлиб қолмоқда”, – деди Фатима Кўкеева.
БМТ муқобил молия манбаларини топиши керак
Қўшма Штатлар БМТ умумий бюджетининг тахминан 22 фоизини молиялаштиради. Бу давлат томонидан молиялаштиришнинг тўхтатилиши БМТнинг ўз лойиҳаларини, жумладан, гуманитар миссиялар, тинчликпарварлик операциялари, таълим ва соғлиқни сақлаш соҳаларидаги турли лойиҳаларни молиялаштириш қобилиятига сезиларли таъсир кўрсатади.
“Молиянинг етишмаслиги, шунингдек, БМТ агентликлари ходимларининг қисқаришига ва ривожланаётган мамлакатларга ёрдамнинг камайишига олиб келади. Бироқ, бошқа аъзо давлатлар ўз ҳиссаларини оширишга мажбур бўлишлари мумкин, аммо бу бутун камомадни қоплай олмайди. Агар маблағларни қайта тақсимлаш ҳақида гапирадиган бўлсак, унда БМТ, эҳтимол, молиялаштиришнинг муқобил манбаларини излашга мажбур бўлади. Бу йирик фондлар, хусусий ташкилотлар ёки глобал хавфсизлик ва барқарорликни қўллаб-қувватлашдан манфаатдор бошқа давлатларнинг хайриялари бўлиши мумкин. Бироқ бу маблағлар беқарор ва ташкилотнинг узоқ муддатли фаолияти учун етарли бўлмаслиги мумкин”, – дейди Евроосиё миллий университети олими Сания Нурдаулетова.
Унинг фикрича, агар Қўшма Штатлар БМТдан чиқса, бошқа давлатлар вето ҳуқуқи ва бошқа имтиёзларни қайта тақсимлаган ҳолда БМТ Хавфсизлик Кенгаши тузилмасини ўзгартиришга ҳаракат қилиши мумкин.
“Бироқ, БМТни ислоҳ қилиш жараёни жуда узоқ давом этади ва йирик ўйинчилар, жумладан, Хитой ва Россиянинг жиддий қаршиликларига дуч келиши мумкин. Бу мамлакатлар ўз позицияларини заифлаштирадиган ўзгаришларни қўллаб-қувватламайдилар. Ўз навбатида, АҚШ муқобил механизмларни таклиф қилиши мумкин, яъни янги халқаро ташкилотлар яратиш ёки мавжуд минтақавий блоклар ролини кучайтириш вариантлари кўриб чиқилиши мумкин”, – дейди эксперт.
АҚШнинг таъсири заифлашади, минтақавий иттифоқлар мустаҳкамланади
АҚШнинг БМТдан чиқиши билан минтақавий иттифоқларнинг аҳамияти ортади. Европа Иттифоқи, Япония, Ҳиндистон, Австралия ва бошқа ўйинчилар хавфсизлик ва глобал муаммоларни ҳал қилиш учун самарали халқаро механизмларни яратиш бўйича саъй-ҳаракатларини кучайтириши мумкин.
Бу давлатлар АСEАН каби минтақавий институтларни мустаҳкамлаш ёки тинчликпарвар операцияларни, терроризмга қарши курашни ва гуманитар муаммоларни ҳал қилишни таъминлаш учун ҳамкорликнинг янги шаклларини яратишга интилиши мумкин.
“Хавфсизлик масалалари ҳақида гапирадиган бўлсак, АҚШ БМТда, айниқса, вето ҳуқуқига эга бўлган Хавфсизлик Кенгашида муҳим рол ўйнайди. АҚШнинг БМТдан чиқиши ташкилотни муҳим ўйинчидан маҳрум қилиши ва таъсирини заифлаштириши мумкин. Бу қарор Қўшма Штатлар анъанавий тарзда етакчи мавқега эга бўлган глобал сиёсатдаги таъсирнинг бошқа йирик давлатлар фойдасига қайта тақсимланишига олиб келиши мумкин. Масалан, бу ўринда Хитой ва Россияни айтиш мумкин”, – дейди Сания Нурдаулетова.
АҚШнинг чиқиши БМТнинг халқаро инқирозларни – қуролли можаролар, терроризм ва гуманитар офатларни самарали ҳал қилиш қобилиятини заифлаштириши мумкин.
“АҚШнинг БМТдаги иштирокисиз минтақавий иттифоқлар ва бошқа коалицияларнинг, масалан, АСEАН, Европа Иттифоқи, ШҲТ ва бошқа ташкилотларнинг роли ошиши мумкин. Бу тузилмалар АҚШни глобал тинчликпарвар ва ташкилотчи ролида алмаштиришга интилишлари мумкин. Бундай вазиятда бу иттифоқларнинг мустаҳкамланиши халқаро сиёсатнинг янада парчаланишига ва куч марказлари ўртасидаги рақобатнинг кучайишига олиб келиши мумкин. Шунга кўра, бу БМТдан мустақил бўлган икки томонлама ва кўп томонлама келишувларнинг аҳамиятини ошириши мумкин”, – деди С. Нурдаулетова.
АҚШнинг Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгаши ва ЮНEСКО каби асосий тузилмалардан чиқиши ва келажакда унинг иштирокини қисқартириш бўйича муҳокамалар АҚШнинг глобал миқёсдаги таъсирига путур етказиши мумкин. Хитой ва Россия каби давлатлар, айниқса, БМТ Хавфсизлик Кенгашидаги бўшлиқни ўз таъсири билан тўлдириши мумкин.
“АҚШнинг халқаро хавфсизлик масалалари бўйича ҳаракатлари танқидига жавобан молиялаштиришни қисқартириши маълум бир дипломатик яккаланиш хавфига олиб келиши мумкин. Шу билан бирга, АҚШ халқаро меъёрлардаги ўзгаришлар, минтақавий хавфсизликка таҳдидлар ва мамлакатлар позициялари ҳақидаги маълумотларга тўлиқ кириш имконига эга эмас. Бундан ташқари, экологик таҳдидлар, пандемиялар ва террористик ҳужумлар каби муҳим маълумотларга кириш ҳам чекланган бўлиши мумкин. Бу, ўз навбатида, дипломатик таъсирнинг заифлашишига, иттифоқчилар билан ҳаракатларни мувофиқлаштириш даражасининг пасайишига ва АҚШнинг глобал ташаббусларда иштирок этиш қобилиятининг пасайишига олиб келиши мумкин”, – дейди Фатима Кўкеева.
Бошқа давлатлар БМТдан чиқиши мумкинми?
Мутахассислар бу саволда иккига бўлинган ва бундай сценарийнинг юзага келиши эҳтимолини истисно қилмаслик кераклиги таъкидланган.
“Бошқа давлатлар ҳам худди шундай чоралар кўриши мумкин, чунки бу бошқа давлатлар учун прецедент бўлиши мумкин. АҚШнинг БМТдан чиқиш ҳақидаги қарори ташкилотнинг ҳозирги фаолиятидан норози бўлган бошқа давлатларни ҳам шунга ўхшаш ҳаракатларга ундаши мумкин. Бу гуруҳга БМТ ўз манфаатларини тўлиқ ифода этмаётганини ҳис қиладиган давлатлар, ўз овозлари етарлича эшитилмаётганини ҳис қилаётган ривожланаётган давлатлар ёки ташкилотнинг умумий самарадорлигидан норози бўлган давлатлар кириши мумкин. Бу гуруҳда Россия бўлиши мумкин, ўрта кучлар қаторида Туркияни ҳам тилга олиш мумкин. Бундан ташқари, биз Эрон ва бошқа мамлакатларни ҳисобга олишимиз керак. Бу ҳолат, эҳтимол, халқаро тизимнинг парчаланишига олиб келади, муҳим қарорлар глобал даражада эмас, балки минтақавий даражада қабул қилинади”, – дейди С. Нурдаулетова.
КазМУ профессори Ф.Кўкеева 193 давлатни бирлаштирган БМТ кўплаб давлатлар учун муҳим ҳамкорлик платформаси эканлигини таъкидлади.
“АҚШнинг БМТнинг алоҳида тузилмаларидан чиқиши бошқа давлатларни ташкилотдан бутунлай воз кечишга ундамайди”, – деб ҳисоблайман, чунки БМТ халқаро мулоқот, тинчликни сақлаш ва турли соҳаларда биргаликдаги саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштиришни таъминловчи асосий ташкилотдир. Бундан ташқари, БМТга аъзо бўлишдан бош тортиш давлатлар учун дипломатик, иқтисодий ва обрўга хавф туғдириши мумкин”, – деди у.
Қозоғистоннинг позицияси қандай?
Мутахассисларнинг фикрича, бу ҳолатда БМТни ислоҳ қилиш бўйича мулоқотда қатнашиш АҚШ учун анча прагматик қадам бўлади. Бу республикачилар БМТнинг 80 йиллиги арафасида тақдим этган қонун лойиҳасидир. Шунингдек, Бош Ассамблеянинг 80-сессиясининг кун тартиби ҳали белгиланмаганини ҳам таъкидлаш жоиз. Шундай қилиб, АҚШ БМТни ислоҳ қилиш масаласини кун тартибига қўйишга ҳисса қўшмоқда.
“Қозоғистон ҳар доим БМТни тарқатиб юбориш эмас, балки уни модернизация қилиш тарафдори бўлиб келган. Бу ерда муҳим жиҳат шундаки, ҳозирда БМТга тенг келадигани йўқ, чунки у турли глобал муаммоларни тартибга солувчи 190 мамлакатни бирлаштиради. Қозоғистон БМТни ислоҳ қилиш тарафдори бўлган ягона давлат эмас. Бу масала Африка Иттифоқи, шунингдек, Ҳиндистон, Германия ва Япония томонидан кўтарилмоқда. БМТ ХХI асрда қандай ишлаши кераклиги ҳақида уларнинг ўз қарашлари бор”, – дейди ҚСТИ эксперти Бекжан Садиқов.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти универсал халқаро ташкилот бўлиб, у кўп томонлама ҳамкорлик, дипломатия ва глобал муаммоларни ҳал қилиш учун ноёб имкониятдир.
“БМТдан воз кечиш глобал парчаланишга олиб келиши мумкин, бу ҳолда энг муҳим қарорлар фақат минтақавий даражада қабул қилинади. Бундай вазиятда биз энди глобал бошқарув ҳақида гапира олмаймиз, бу эса ўз навбатида бутун глобал тизимнинг мураккаблашишига олиб келиши мумкин”, – дейди Евросиё миллий университети олими Сания Нурдаулетова.
1992 йилда БМТ Бош Ассамблеясининг 46-сессиясининг ялпи мажлисида Қозоғистон Республикаси БМТ аъзолигига қабул қилинганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Қарор овоз беришсиз, бир овоздан маъқулланди. Қозоғистон Республикаси БМТ аъзолигига қабул қилингандан сўнг дарҳол Тинч океани ва Осиё минтақалари бўйича иқтисодий ва ижтимоий комиссиянинг аъзоси бўлди.
