АХММ қандай ишларни кўради ва унинг юрисдикцияси қандай - Кристофер Кэмпбелл-Холт билан эксклюзив интервью
ASTANA. Kazinform – 2018 йил 1 январдан буён Астана халқаро молия маркази (АХММ) суди ва Халқаро арбитраж маркази (ХАМ) ташкил этилган бўлиб, 2600 дан ортиқ иш кўриб чиқилди ва ҳар икки томон ҳам қарордан 100 фоиз қониқди. Ушбу даъволар ортида 28 давлатдан инвесторлар ва 30 мамлакатда рўйхатдан ўтган 618 адвокат турибди. Улар олтита қитъада 34 та юрисдикциядир. Kazinform мухбири билан эксклюзив интервьюсида АХММ суди ва ХАМ ходимлари рўйхатга олувчи ва раҳбари Кристофер Кэмпбелл-Холт суд ва унинг фаолияти ҳақида гапириб берди.
– АХММ суди ва унинг Астана халқаро молия марказидаги ўрни ҳақида қисқача маълумот берсангиз?
– Қозоғистон Президенти томонидан таклиф этилган ғоя биринчи даражали, мустақил, холис халқаро стандартдаги судни яратиш эди, у умумий ҳуқуқ тартиб-қоидаларидан фойдаланади, лекин Қозоғистоннинг исталган ҳудудидан АХММга келадиган барча инвесторлар учун умумий бўлади. Шундай қилиб, Қозоғистонда, бутун Евроосиёда, шунингдек, глобал миқёсда ишлаётган инвесторлар ўртасида ишонч пойдеворини яратиш мақсад қилинган. Асосий ғоя шундан иборатки, агар сиз биринчи даражали халқаро адолат ва қонун устуворлигини таъминласангиз ва одамлар у энг юқори даражада ишлаётганига ишонса, одамлар ишончга эга бўлади ва Қозоғистон иқтисодиётига кўпроқ маблағ сарфлашда давом этади.
Бугунги кунда АХММ судининг энг катта кучи унинг судьяларидир. Унга суд раиси Лорд Бернетт Мэлдонский раислик қилади. У Қозоғистон Республикаси Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевнинг 2023 йил 1 ноябрдан кучга кирган фармони билан тайинланган. У Буюк Британия Олий суди раисининг собиқ ўринбосари Лорд Манснинг ўрнини эгаллади.
Шунингдек, бизда 10 нафар ҳакам бор. Уларнинг барчаси катта тажрибага эга ва инглиз ҳуқуқ тизимида ҳамда халқаро миқёсда фаол ишламоқда. Барча судьялар кўп сонли ишларни кўриб чиқдилар ва ечим топдилар.
– АХММ судининг ҳуқуқий асослари бошқа миллий ёки халқаро судлардан қандай фарқ қилади?
– АХММ ўз ҳудудида бутун Қозоғистонни қамраб олган иккинчи ҳуқуқий тизимни яратиш тўғрисида дадил қарор қабул қилди. Агар сиз АХММда рўйхатдан ўтган аъзо, жисмоний шахс, компания ёки ҳар қандай ташкилот бўлсангиз, халқаро стандартларнинг мустақил ҳуқуқий тизимини яратиш ғояси сизни қизиқтириши мумкин. Бу Англия ва Уэльснинг умумий ҳуқуқига асосланган умумий халқаро ҳуқуқ тамойилларига асосланган ҳуқуқий тизим бўлиб, нафақат судлар ва арбитражга қаратилган.
Қозоғистонда аллақачон юқори даражада ривожланган фуқаролик ҳуқуқи тизими ва ўзининг миллий тизими мавжуд, шунинг учун инвесторларга халқаро умумий ҳуқуқ тизими шаклида муқобил таклиф қилиш мантиқан тўғри келади. Бу жорий тизимга ишончли альтернатив сифатида инвесторларга дарҳол ишонч ҳосил қилади. Халқ миллий тизимдан фойдаланмоқчи бўлса, қила олади, халқаро тизимдан фойдаланмоқчи бўлса, ҳозир имкони бор.
– АХММ суди қандай ишларни кўради ва унинг юрисдикцияси қандай?
– Суднинг юрисдикциясига барча хўжалик ва фуқаролик низолари киради. Биз буни аниқ тушунишимиз керак. Қозоғистонда маъмурий ишлар деб таърифланган нарса Ғарбдаги, айниқса Англия ва Уэльсдаги ҳуқуқий тизимдан сезиларли даражада фарқ қилади. Бу ерда у суд назорати, давлат ёки маҳаллий ҳокимият органлари томонидан одатда чекланган процессуал асосда қарорлар қабул қилиш каби жиҳатларни ўз ичига олади. Низолар доираси барча тижорат низоларини қамраб олади: томонлардан бири давлат ёки турдош юридик шахс ҳамда маҳаллий, минтақавий ёки хорижий инвестор бўлган банк ва молиядан тортиб, қурилиш низолари ва давлат-хусусий шерикликгача.
Нисбатан янги суд сифатида, тижорат низоларининг тўлиқ спектри бизга барча тизимлар, тартиблар ва ижро этиш тизимимизни синаб кўриш ва ҳар томонлама синаш имконини берди, бу барча ҳолатларда 100% муваффақиятли бўлди. Бу бизга АХММ суди ва ХАМ орқали биринчи даражали халқаро низоларни ҳал қилиш платформасини яратишга имкон берди.
– АХММ суд қарорларининг ижроси қандай таъминланмоқда? Улар халқаро миқёсда қандай амалга оширилади?
– АХММ суди Қозоғистоннинг суд тизимидан, миллий суд тизимидан алоҳида. Биз барча масалаларни қонун ва Адлия вазирлиги ва Миллий суд ижрочилари палатаси билан тузилган ёзма келишувлар асосида ўзимиз ҳал қиламиз.
Бизда эскалация тартиб-қоидалари мавжуд бўлган батафсил процедура мавжуд ва бизнинг ходимларимиз ҳамма нарса тўғри бажарилишини таъминлаш учун ҳар куни тегишли текширувдан ўтади. Қолаверса, идеал амалга ошириш тизимини таъминлашда бизни мамлакат раҳбарияти, Қозоғистон Президенти ва Қозоғистон давлат тизимидаги бошқа шахслар ҳар томонлама қўллаб-қувватламоқда.
Халқаро миқёсда суд амалдаги ва халқаро шартномалар, хусусан, Евроосиё давлатлари ва Хитой билан шартномаларга эга. У ердан Қозоғистон ва АХММга кўпроқ сармоя киритилади. Бизда нафақат давлатлар, балки бошқа умумий ҳуқуқ судлари билан ҳам шартномалар мавжуд. Евроосиёнинг яна саккизта давлатида биз АХММ суди ва ХАМ ўз суд залларига кириш имконини берувчи суд ижросини тан олиш тизимини ишлаб чиқдик ва биз буни Қозоғистон солиқ тўловчилари ва ҳукумати учун ҳеч қандай тўловсиз қилдик.
Қозоғистондаги Арбитраж маркази узоқ вақтдан бери дунёнинг кўплаб мамлакатларида арбитраж қарорларининг ўзаро тан олиниши ва ижро этилишини таъминлайдиган Нью-Йорк конвенциясига қўшилган. Бу бизнинг арбитраж марказларимиз ва оралиқ ва якуний арбитраж қарорларини деярли дунёнинг исталган нуқтасида ижро этиш имконини беради.
– Яқинда эътиборга молик ишлар бўлдими?
– Ҳар бир иш қарор ёки ажрим билан тугайди. Уларнинг барчаси АХММ судининг веб-сайтида инглиз, рус ва қозоқ тилларида 24/7 бепул. Бу жуда муҳим, чунки биз адолатга эришишга ишонамиз. Ҳеч нарса чегараланмаган. Биз яқинда суднинг янги раиси Лорд Бернеттнинг биринчи ҳукмини чиқардик. Биз Қозоғистон миллий судларидан, хусусан, Астана хўжалик суди ва Есил туман судларидан суд ва ҳакамлик марказига юборилган турли ишларни олдик. Биз Қозоғистон давлати билан боғлиқ бир қанча низоларни кўриб чиқдик ва бу ҳолатларда давлат ҳар доим ҳам муваффақият қозонавермайди.
Суд кенг доирадаги далилларни тинглаганини таъсирли деб биламан. Бу бошқа доимий халқаро тижорат судларида, айниқса, Яқин Шарқда ҳар доим ҳам шундай эмас. Улар одатда бир ёки иккита фаолият турига ихтисослашган. Бизда тўлиқ спектр мавжуд.
– АХММ суди Қозоғистон ва умуман, Марказий Осиёда тижорат ҳуқуқи ва юриспруденциясига қай даражада ҳисса қўшмоқда?
– Инглиз судьяларимиз вақти-вақти билан Қозоғистон қонунчилигини қўллашади. Чунки томонлар ёзма равишда келишиб олган тақдирда судимизда ҳар қандай қонун қўлланилиши мумкин. Аксарият ҳолларда Қозоғистон қонунчилигидан фойдаланилган. Бизда халқаро малака ва тажрибага эга бўлган, мустақиллиги ва қонун устуворлигини қўллашда холислиги билан тан олинган инглиз судьялари рус тили ва қозоқ фуқаролик кодексидан фойдаланадиган дунёдаги биринчи тизим деб атайдиган тизимга эгамиз.
Улар аллақачон муваффақиятга эришдилар ва ушбу қонунчиликни ишлаб чиқишга катта ҳисса қўшишни бошладилар. Бу АХММ судьяларининг қисқа вақт ичида Қозоғистон қонунчилигини ривожлантиришга қўшган ўзига хос ҳиссаси, деб ҳисоблайман.
Суд ва арбитраж маркази Қозоғистонда кенгроқ ҳуқуқий ривожланиш учун амалиёт марказлари сифатида ҳам хизмат қилади. Мен Қозоғистон Олий суди судьялари билан шахсан учрашдим ва уларга Қозоғистоннинг Фуқаролик процессуал кодексига судьяларга кўпроқ ихтиёрийлик ва биз Ғарбда яхши таниш бўлган халқаро ҳуқуқ стандартларини бериш учун ўзгартириш киритишга ёрдам бердим.
Менимча, бу жуда самарали бўлди. Биз аллақачон ҳамкорликни янада ривожлантириш ниятидамиз. Биз Қозоғистон миллий судлари ва Олий судидан мустақилмиз, лекин ўзаро тараққиётимизга ўзаро манфаат келтирадиган бундай лойиҳаларда яқин дўстмиз.
– Суд билим алмашиш ва касбий ривожланишни рағбатлантириш учун адвокатлар ва кенгроқ юридик ҳамжамият билан қандай ишлайди?
– Суд ва арбитраж марказининг асосий эътибори одил судловни таъминлаш, қонунийликнинг энг юқори халқаро стандартларидан фойдаланган ҳолда ишни мутлақ мустақиллик, холислик ва ҳалоллик асосида имкон қадар самарали ва тежамкорлик билан олиб боришга қаратилган. Барча инвесторлар ўзларининг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун бизга ишонишлари керак бўлганда билиш ва кўриш, ишониш ва тажриба қилишни хоҳлашларини кафолатлайди.
Менимча, мамлакатга келиб, инфратузилмани қуришнинг ўзи кифоя эмас. Сиз ўзингизнинг хизматингиз, маданиятингиз, қадриятларингиз ва ушбу халқаро стандартларни Қозоғистон ва Евросиёдаги имкон қадар кўпроқ одамларга етказишингиз керак. Биз олти ярим йил давомида Қозоғистон ва бошқа Евроосиё давлатларида 3500 дан ортиқ кишини ўқитганмиз. Биз Буюк Британиядаги Кембриж университети ва Лондон Университет коллежидан ўқитувчилар олиб келамиз. Биз White & Case, Herbert Smith Freehills, GRATA International Law Firm ва Moore Regional Firm каби йирик юридик фирмалардан энг малакали ва тажрибали юристларни олиб келамиз.
Биз Қозоғистон ва Евроосиёдаги адвокатларни ўз мижозлари учун ушбу суд ва арбитраж марказидан максимал даражада фойдаланиш учун тайёрлаш учун арбитраж, воситачилик, адвокатлик ва оғзаки ва ёзма кўникмаларни юқори халқаро даражада ўргатганмиз.
Биз талабалар жамоаси билан ҳам фаол иштирок этамиз. Бу йил бизнинг ҳуқуқий масалаларни ечадиган сохта суд жараёнига еттинчи йил бўлади.
Шунингдек, март ойида Евроосиё арбитраж ҳафталиги бўлиб ўтади, бу бизнинг судимизга қараганда кўпроқ бизнинг арбитраж марказимизга тегишли. Бизда юқори сифатли халқаро амалиёт дастури мавжуд ва LK Law халқаро юридик фирмаси билан ҳамкормиз. Бизга 160 дан ортиқ ёш ва қобилиятли қозоғистонлик юристлар келди.
Биз Қозоғистон ва Евроосиёнинг бошқа минтақаларидаги ҳуқуқшунослик мактабларидан энг яхшиларини ишга оламиз. Талабалар бу ерга келишади ёки масофадан туриб ишлайдилар. Биз уларга қийин ҳуқуқий тадқиқотлар, ёзиш топшириқлари, тақдимот кўникмаларини ўргатиш, синовдан ўтиш кўникмалари, жамоада ишлаш ва бошқа профессионал кўникмаларни ўз ичига олган пухта тузилган амалиётни тақдим этамиз. Бу ҳақиқатан ҳам ўзига хос дунё ва мен уни олти йилдан ортиқ вақт давомида тақдим этиб келаётганимиздан жуда хурсандман.
Эслатма: 2018 йилдан 2024 йилгача АХММ суди ва ХАМдаги ўқув статистикаси шуни кўрсатадики, АХММ судида ва ХАМда жами 156 та амалиёт, 2021 йилдан LK юридик фирмасида қўшимча 15 та стажировка ва 2024 йил августгача яна 5 та стажировка режалаштирилган. Талабалар ва мутахассислардан иборат 3500 дан ортиқ киши ўқитилди. Бундан ташқари, 2018 йилдан 2020 йилгача 54 нафар иштирокчи CEDR воситачилиги бўйича тренингдан ўтди.
– Трансчегаравий низолар ва халқаро-ҳуқуқий масалалардан келиб чиқадиган масалаларни суд қандай ҳал қилади?
АХММ суди баҳсли шартномада назарда тутилган ҳар қандай қонунни қўллайди. Юқорида айтганимдек, амалда бу одатда Қозоғистон қонунчилигига мувофиқ ҳал қилинади. АХММ қонунчилиги ҳам, Қозоғистон қонунчилиги ҳам бир вақтда қўлланилиши даргумон. Агар ёзма келишувда, масалан, шартномада бу аниқ кўрсатилган бўлса, низонинг турли жиҳатларига турли элементлар қўлланилиши мумкин.
Параллель иш юритиш эҳтимоли бор. Аммо маҳаллий судлар, Қозоғистон миллий судлари ва бизнинг суд бир-бирига катта ҳурмат кўрсатади.
Албатта, АХММ суди мустақилдир. У Қозоғистон миллий судларига ўз ишларида нима қилиш кераклигини кўрсата олмайди. Шунингдек, Қозоғистон миллий судлари ва Қозоғистон Олий суди АХММ судига унинг қарорлари бўйича кўрсатма бериш ваколатига эга эмас. Биз бир-биримиздан мустақилмиз. Аммо агар миллий судларда ва бизнинг судимизда бир вақтнинг ўзида ишлар мавжуд бўлса, агар у суд ваколатига эга деб қарор қилса, у низо томонларини миллий судларда иш юритишни тўхтатиб қўйишни буюриши мумкин. У ўз самарадорлигини амалда исботлади.
Бундай халқаро судлар ва мавжуд ҳуқуқий тизимлар яратилишининг бошида баъзи адвокатлар орасида такрорланадиган ташвиш параллель суд жараёнидир. Менимча, суд бу масалани самарали ҳал қилиб, инвесторларни қониқтирди.
– Қозоғистон ва Марказий Осиёда адлия ва юридик хизматлардан фойдаланиш имкониятларини оширишга қаратилган ташаббуслар ёки ҳамкорликлар мавжудми?
– Астана ва Алматида иккита бош офисимиз бор. Кўпгина фойдаланувчиларимиз ва бизнесларимиз Алматида жойлашган, шунинг учун биз уларга бизнес мақсадларида ташриф буюриш баъзан осонроқ эканлигини аниқладик. Яна тўққизта давлатда саккизта Евроосиё давлати бошқа ҳамфикр давлатлар, жумладан, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон, Арманистон, Грузия, Туркия ва Хитой билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатган.
Эслатма: АХММ рақамли низоларни ҳал қилиш бўйича етакчига айланди, ишларнинг тахминан 90% видеоконференция орқали ўтказилади. Бу усул тежамкор ва кенг қўлланилади, инвесторлар ишончини оширади. Хитой томонлари билан боғлиқ кўплаб низолар ҳозирда Пекиндаги Қозоғистон сайтида кўриб чиқилади, бу эса саёҳат харажатларини камайтиради. Мураккаб ишлар ҳали ҳам мустақил ҳал этилишини таъминлаш учун юзма-юз учрашувларни талаб қилади.
– АХММ судининг мақсади нима? Қандай стратегик устуворликлар унга эришишга олиб келади?
– Бизда амбициялар жуда кўп. Биз бошидан шундай эдик. Ўйлайманки, қисқа вақт ичида биз ҳеч биримиз тасаввур ҳам қила олмайдиган даражада бутун дунёга танилиш имконига эга бўлдик. Кўплаб яхши ва ижобий сабаблар туфайли биз мисли кўрилмаган натижаларга эришдик.
Бироқ биз эришган ютуқларимиз билан ҳам қаноатланмаймиз. Ҳар йили бизда янги уч йиллик тасаввур мавжуд ва биз нафақат инвесторларнинг эҳтиёжларини қондириш, балки улардан олдинда бўлиш учун ёруғлик тезлигида тўғри йўналишда ҳаракат қилмоқдамиз.
Ҳозирда биз устида ишлаётган бир қанча лойиҳаларимиз бор ва уларни тез орада ишга туширмоқчимиз. Улардан бири янги транскрипция хизматини ишга тушириш бўйича биринчи сунъий интеллект лойиҳамиздир. Судда ҳам, ҳакамлик марказида ҳам ишларни кўриб чиқишда адвокатлар ва инвесторларнинг эҳтиёжларидан бири бу реал вақт режимида инглиз ва рус тилларида экрандаги сўзлардир. Ҳозир буни Қозоғистон технологик компанияси билан ишлаб чиқяпмиз. Мен у билан фахрланаман. Биз уни ҳали ишга туширмадик, лекин турли хизматдан фойдаланадиган одамларни ҳисобга олсак, биз 95% ёки ундан кўпроқ аниқликка интиламиз, бу катта ютуқ бўларди.
Ўйлайманки, бошқа судлар ва ҳакамлик марказлари, агар керак бўлса, айниқса рус ва инглиз тиллари муҳим иш бўлса, бундан фойдаланишни хоҳлашади. Ва биз дунёда биринчи бўлиб бундай хизматни таклиф қиламиз.
Бу СИнинг нафақат ушбу суд ва арбитраж маркази, балки тижорий одил судловни ҳам юқори халқаро даражада янада ривожлантиришга қўшадиган ўзига хос ҳиссаси бўлишига ишонаман.
Ўйлайманки, бошқа судлар, ҳакамлик марказлари керак бўлса, айниқса, рус ва инглиз тиллари муҳим бўлган ишларда биз дунёда биринчи бўламиз. Биз ҳакамларни алмаштирмаймиз, судьяларга ёрдам берамиз.
Ўйлайманки, биз бошқа мамлакатларда кўп ваколатхоналар очмаймиз. Бу шарт эмас, лекин Қозоғистонга инвестициялар кела бошлаган бошқа мамлакатларда адолатни яхшилаш ва АХММ судлари қарорлари ижросини таъминлаш бўйича бошқа давлатлар билан ижро келишувларига эга бўлишига ишонаман. Биз инвестициялар бўлган йирик мамлакатларни аллақачон қамраб олдик, лекин биз уни кенгайтиришни хоҳлаймиз. Бошқа тармоқлар келяпти, шунинг учун буни кузатиб боринг. Чунки биз уларни шу йил охирида ишга тушириш ниятидамиз.
