Агар АЭС қурадиган бўлсак, қурилишни бошлашдан олдин Балқаш сувини ўрганамиз - Тимур Жантикин
ASTANA. Кazinform - “Қозоғистон атом электр станциялари” МЧЖ бош директори Тимур Жантикин Kazinform агентлиги мухбири билан суҳбатда Ўзбекистон ва Қозоғистоннинг атом электр станциялари қурилишидаги имкониятларини таққослаб, Улкен қишлоғида режалаштирилган лойиҳанинг Балқаш кўлига таъсири ҳақида ўз фикрларини билдирди.
- Агар АЭС қуриш ҳақида гап кетса, тарафдорлар келажакда Қозоғистонда энергия тақчиллиги юзага келишини даъво қилмоқда. Тақчиллик миқдори маълумми? Аниқ ҳисобот ёки прогноз борми?
- Албатта, олдиндан айтиш қийин. 2018 йилда лойиҳамиз учун техник-иқтисодий асоснинг биринчи қисмини яратганимизда, биз энергия тақчиллиги 2030 йилгача қандай ривожланишини моделлаштирдик. Қозоғистонда энергетика тизимини ривожлантиришнинг турли вариантлари ҳисоблаб чиқилган. Ўшанда жанубий вилоятларда энергия тақчиллиги 2,7 ГВт бўлишини прогноз қилган эдик. Бу рақамдан келиб чиқиб, биз 1200-1400 МВт қувватга эга иккита блок қуришни таклиф қилдик.
- Қайси йилда 2,7 ГВт дефицитга дуч келишимиз мумкин?
- Менимча, ҳозир бу рақамлар ўзгарган. 2018 йилда биз яратган модел янада оптимистик бўлиб чиқди. Ўша пайтда бу пессимистик сценарийдек туюларди. Ҳозирги прогнозларда тақчиллик анча юқори кўринади.
- Энергия танқислигини тартибга солишнинг турли усуллари мавжуд. Нега сизлар АЭСга ёпишиб олгансизлар?
- Биринчидан, Балқашда АЭСнинг биринчи лойиҳаси 90-йилларда пайдо бўлган. Ўша пайтда электр энергиясини ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш мақсад қилинган. Зеро, ишлаб чиқарилаётган электр энергиясининг 70 фоиздан ортиғи кўмир ҳиссасига тўғри келади. “Қора оққуш” деган атама бор. Айтиш мумкинки, дунёнинг кейинги тараққиётини бирданига ўзгартирган, ҳеч ким башорат қила олмаган ҳодисалардан бири ҳозирги экологик талаблардир. Углеводородлардан фойдаланишни чеклаш бўйича конвенциялар мавжуд. Бу талаблар нафақат энергия ишлаб чиқаришни, балки бутун саноатни “яшиллаштириш”га талабни юзага келтиради. Қозоғистонда атом энергиясига бўлган талаб ишлаб чиқаришни яшиллаштириш тенденциялари билан мустаҳкамланмоқда. Нега 90-йилларда атом саноати орқали электр энергияси ишлаб чиқаришни диверсификация қилишни мақсад қилганимизга келсак, бу соҳа мамлакатимизда яхши ривожланган. 2009 йилдан бери биз уран қазиб олиш бўйича биринчи ўринни эгаллаб келмоқдамиз. Уран захиралари бўйича биз Австралиядан кейин иккинчи ўриндамиз. Биз кетма-кет учинчи йил ядро ёқилғисини ишлаб чиқармоқдамиз. Бизда ҳатто ишлайдиган ядро реакторлари ҳам бор. Демак, у ерда мутахассислар бор. Ядро реакторлари бошқарувида йигитлар бор, демак, буларнинг барчаси мамлакатимизда АЭС муаммосиз ишлаши мумкинлигини кўрсатади.
– АЭС қурилишидан кейин мамлакат энергетика тизими қандай ўзгаради?
– Агар АЭС биз таклиф қилаётган Жанубий Қозоғистон давлат электр станцияси ўрнида қурилса, бутун мамлакат энергетика тизимининг барқарорлиги сезиларли даражада яхшиланади. Бу ҳудуд электр энергиясини истеъмол қилиш маркази, шимолий-жанубий электр тармоғининг ўрта нуқтасидир.
Шунингдек, у энергетика мустақиллиги, энергия хавфсизлиги муаммоларини ҳал қилади. Биз углеводород манбаларига маблағ жалб этиш муаммосига дуч келаётганимизни ҳисобга олсак, демак, биз кўмирдан олинадиган энергия манбаларини қисқартиришга мажбурмиз. Уни нима билан алмаштира оламиз? Албатта, атом билан. Бошқа йўл йўқ.
– Улкен қишлоғида АЭС қурилса, Балқаш кўлига қандай таъсир кўрсатади?
- Атом энергетикаси атроф-муҳитга ҳеч қандай чиқиндилар чиқармаслигини ҳисобга олсак, у атроф-муҳитга фақат ижобий таъсир кўрсатади. Балқаш кўлига ҳеч қандай таъсир бўлмайди. Ҳозир реактор Балқаш суви билан совутилади, дейдиганлар кўп. Реактор сув билан совутилмайди. Реактор кўмир қозонига ўхшайди. Тасаввур қилиш мумкинки, кўмир ёқадиган қозон реактор билан алмаштирилган. Бутун операция иссиқлик пунктига ўхшайди. Реактор турбинаси эмас, балки конденсатор совутилади. Конденсатор турбиналардан кейин жойлашган. Кўмир станциясида, газ станциясида ва атом станциясида принцип бир хил.
- Балқашнинг қуриб қолиш хавфини ҳисобга олмайсизми?
- Балқашнинг қуриб қолиш хавфи биз учун савол эмас. Конденсаторни совутиш учун фойдаланадиган сувни фақат буғланиш орқали камайтириш мумкин.
Агрегат конденсаторини совутишдан буғланган сувнинг йиллик истеъмоли 63 миллион куб метрни ташкил қилади. Балқашнинг табиий буғланиши билан солиштирганда, у атиги 0,3% ни ташкил қилади. Агар Или канали ва Қапшағай сув омборида буғланган сувни ҳисобга олсак, йилига 20 куб километр (20 миллиард куб метр) бўлади, яъни атом электр станциясидан буғга айланадиган сув ҳажми бор-йўғи солиштирганда томчидек гап.
Атом электр станцияси Балқаш сув балансига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Шундай бўлса ҳам, 100 йилдан кейин кўлнинг ҳолати қандай бўлишини кўриб чиқишимиз керак. Чунки биз қурмоқчи бўлган станция камида 100 йил ишлайди. Шунинг учун Балқашдаги сув балансига иқлимнинг таъсирини ҳисоблаш муҳимдир. Келгуси 100 йил ичида биз станция конденсатини совутиш учун сув бўладими ёки йўқми, деб ўйлашимиз керак.
- Бундай тадқиқот қачон ўтказилади?
– Келгуси ҳафта Сув ресурслари ва ирригация вазирлиги ходимлари билан Францияга борамиз. У ерда сув балансини ўрганувчи мутахассислар билан учрашамиз, яъни Марказий Осиё, жумладан, Қозоғистонда сув ресурсларини бошқариш бўйича лойиҳалар мавжуд.
- Агар тадқиқот Балқаш суви яқин 100 йилда камайишини аниқласа, нима қиласизлар?
- У ҳолда лойиҳани кўриб чиқамиз. Станциянинг лойиҳаси ушбу тадқиқотга боғлиқ бўлади. Кўлнинг сув захираси қайси босқичда қанча бўлишини аниқ ўрганишимиз керак. Буларнинг барчаси лойиҳага киритилади.
- АЭС қурилса, истеъмолчиларнинг электр энергияси учун тўлайдиган тарифи ўзгарадими?
- Ўзгариш бўлади, деган башоратлар бор. Чунки энергия тизимига ҳар қандай янги қувват манбаи қўшилса, ишлаб чиқариш харажатлари ошади. Кейинги 30 йил давомида биз тарифни назорат остида ушлаб турганимиздан, буларнинг барчаси бутун энергетика тизимига салбий таъсир кўрсатаётганини билсангиз керак. Тизимни янгилаш, эскирган қисмларни таъмирлаш ва буларнинг барчаси учун маблағ топиш керак.
- Тариф қанчага ошиши мумкин?
- Биз ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий қийматини ҳисоблашимиз мумкин. Энг қаттиқ шароитларда 1 КВт/соат электр энергияси нархи 6 центдан 12 центгача ошиши мумкин. Лойиҳанинг нархи тарифда ҳам акс эттирилган. Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, иккита энергетика блокининг нархи 11-12 миллиард долларни ташкил қилиши мумкин. Бу ерда биз заводни ишлатиш харажатларини ва чиқиндиларни қайта ишлаш харажатларини ҳисобга олишимиз керак. Буларнинг барчаси ишлаб чиқариш харажатларига қўшилади. Бундай ҳисоботлар олиб борилди, молиявий иқтисодий моделлар яратилди. Ишлаб чиқариш қиймати, биринчи навбатда, лойиҳани молиялаштириш манбаси ва асосига боғлиқ. Биз пулни қандай фоизда оламиз, қачон қайтарамиз ва молиялаштириш шартлари қандай? Айтиш мумкинки, бу бошқа харажатлар ёнида аҳамиятсиз.
- Қозоғистонда АЭС қурмоқчи бўлган вендерни қандай мезонларга кўра танлаш мумкин?
- Биз фақат "3.3+" авлодига тегишли бўлган, ўзини ишончли технология эканлигини исботлаган ва 50 йилдан ортиқ муаммосиз ишлаб келаётган лойиҳаларни танладик. АЭС деганда Чернобилни ўйлайдиганлар ҳам бор. Булар жуда катта қувватга эга тизим реакторларидир. Биз бу турни умуман кўриб чиқмаганмиз. Фукусимага келсак, у “2” авлод ректори эди. Биз "3.3+" авлодини танлаймиз.
Иккинчи мезон тижорат томони билан боғлиқ ва биз станция учун қандай ёқилғидан фойдаланамиз, яъни Қозоғистон ёқилғиси ёқилишини талаб қиламиз. Чунки лойиҳанинг хизмат қилиш муддати 60 йилдан 100 йилгача кўрсатилган. Биз ушбу 100 йил ичида ўз ядро ёқилғимиздан фойдаланишимиз керак.
- Номзод давлатлар бу талабга розими?
- Келишилган. Бу станция учун ишлатиладиган уран унчалик кўп эмас, яъни рақобат қилиш учун етарлича катта бозор йўқ. “Маблағ сизники экан, истакларингизни бажарамиз”, деди.
— Ҳамма журналистлар сизга шу саволни беришяпти. Лекин айтинг-чи, охир-оқибат, АЭС қуриш учун қандай технология самарали ва хавфсиз бўлади?
- Биз сувдаги ядровий реакторни танладик. Хавфсизлик билан боғлиқ муаммо бор эди. Айтиш мумкинки, муаммо бироз ҳал қилинмаяпти - куч жуда катта. Биз қурмоқчи бўлган 1200-1400 МВт қувватга эга ядро реакторини Қозоғистон энергетика тизимига интеграция қилиш осон иш эмас. Мувозанатни сақлаш ва ҳалокатли носозликлар юзага келганда барқарорликни таъминлаш каби масалалар аниқ эмас. Аммо ҳаммасини ҳал қилиш мумкин. Энг яхши йўлни топиш керак.
Кичик қувватли реакторлар Қозоғистон тизими учун яхши бўларди. Масалан, 90-йилларда биз 640 МВт қувватга эга сув ости ядро реакторини қурдик. Энди кичик модулли ректорлар модага айланмоқда. Биз бу мавзуни 2000 йилларнинг бошидан бери ўрганамиз. Манғистау АЭС ўрнида Ақтауда атом электр станциясини қуриш лойиҳаси бор эди. Биз у ерда 300 МВт қувватга эга иккита блок ўрнатмоқчи эдик. Энди дунё уни кичик модулли реактор деб атайди. Бу масалада биз ер шарининг олдига ўтиб кетдик. Буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда, биз кичик модулли реакторларни ҳам истисно қилмадик. Компаниямиз ушбу технология провайдерлари билан ҳамкорлик меморандумини имзолади. Ўта нозик маълумотлар алмашинуви билан боғлиқ бошқа ҳужжатлар ҳам мавжуд. Бундай Америка компанияларидан бири NuScale Power ҳисобланади. Иккинчиси - General Electric. У Япон-Америка қўшма корхонаси саналади.
- Агар АЭС қуриладиган бўлса, уни бошқариш ва сақлашга қодир мутахассислар борми?
- Биз реакторларимизда ишлайдиган ёшларга умид қиламиз. Манғистау атом станцияси ҳали ҳам мавжуд. Аммо унинг хизмати учун тақдим этилган мутахассисларнинг аксарияти пенсия ёшининг у ёқ-бу ёғида. Бироқ, тажриба бор. Бизда Тадқиқот реактори бор. Уни бошқариш атом электр станциясини бошқаришдан қийинроқ. Турли хил тажрибалар туфайли музлатилган энергия йўқ. Уни ҳар хил қувватга қўяди ва бошқаради.
— АЭС қурилса, бошқарувчи мутахассисларни ўзимиздан топа оламизми?
– Айни пайтда техника университетида ядро энергетикаси бўйича мутахассислар тайёрланмоқда. Ўша мутахассисларни танлаб, компания тузамиз. Улар АЭСда ишлайди. Фақат улар қўшимча тренингга муҳтож бўлади. Чунки ҳар бир станция ҳар хил хусусиятга, қурилмаларга, бошқарув тизимига, ҳисобга олиш усулига эга. Уни ўзлаштириш керак бўлади. Ҳажм энергиясининг асосий билимлари юқори даражада бўлганлиги сабабли, бу борада ҳеч қандай муаммо бўлмаслиги керак.
- АЭС қурилса, ортган қувватни экспорт қилиш мумкинми?
— Ҳозирча экспорт ҳақида ўйламаяпмиз. Аввало, дефицитни бартараф этишимиз керак. Дефицитни бартараф этгандан кейин ҳам кўпроқ энергия бўлишини кутиш нотўғри. Энергетик барқарорлик бўлиши учун доимо вақтдан олдин бўлиш керак. Шундагина саноат ривожланади. Децицитга эргашсак, саноат ривожланмайди.
– Қўшнимиз Ўзбекистон АЭС қуришга киришди. Сизлар улардан қандай сабоқ оласиз?
– Ўзбекистон бу борада олдинга ўтди. Улар турли реакторлар қурмоқчи. Аммо технология эгалари Ўзбекистон билан бошқача гаплашишади. Сиёсий таъсир бор. Олдин атом энергетикаси билан шуғулланмаган давлатлар бор. Улар атом энергиясини биринчи бошлаганидан бери улар билан бошқача гаплашишди. Чунки мамлакатда атом энергетикаси мавжуд бўлса, технологик даража юқори ҳисобланади. Бу - сиёсат.
— Атом АЭС қуриш тўғрисида қарор қабул қилинса, у неча йилда қуриб битказилади?
— Қарор қабул қилингандан кейин ҳам бир қатор қонунчилик талаблари мавжуд. Энди биз Ҳукумат АЭС қаерда қуриладиганини аниқлашини кутяпмиз. Балқаш яқинидаги майдонни таклиф қилдик. Ҳукумат рухсат берса, тадқиқотни бошлаймиз. Қонун бўйича биз учта майдонни ўрганишимиз керак. Улар орасидан бирини танлаб, нима учун танлаганимизни илмий асослаб беришимиз керак.
Биз бу йил барча ишларни бошлашга тайёр эдик. Бу ҳатто бюджетга ҳам киритилган. Лекин референдум натижаларини кутиш керак. Референдумдан сўнг АЭС қуриладиган жойлар ўрганилиб, танлаб олинади. Шундан сўнг биз технология ва ишлаб чиқувчи томонни танлаймиз. Биз ушбу технологиянинг иқтисодий ҳисоботини тузамиз. Техник-иқтисодий асослаш давлат экспертизасидан ўтказилади. Агар эксперт ижобий хулоса чиқарса, биз Ҳукуматга бориб, уни ҳимоя қиламиз. Буларнинг барчаси тахминан 1,5-2 йил давом этади. Ҳукумат лойиҳани маъқуллаб, қарор қабул қилгандан кейингина қурилишни бошлаймиз. Қурилиш 5 йилдан 10 йилгача давом этиши мумкин. Бу йил ташкилий ишларни бошлаганимизда станция 2031 йилгача ишга тушади деб ўйлагандик. Ҳозирги вазиятни ҳисобга олсак, 2032 йилгача вақт кетиши мумкин.
