Африка давлатлари билан дўстона алоқаларни йўлга қўйиш зарур – Барлибай Садиқов
ASTANA. Kazinform – Шу ҳафтада Конго Республикаси Президенти Денис Сасу-Нгессон Қозоғистонга ташриф буюради. Шу муносабат билан биз Қозоғистоннинг Эфиопия ва Кениядаги элчиси, Африка Иттифоқи ва ЮНEПдаги доимий вакили Барлибай Садиқовни суҳбатга таклиф қилдик.
– Барлибай Каримули, жорий йилнинг 1-3 август кунлари Конго Республикаси Президенти Денис Сассу-Нгессонинг Қозоғистонга ташрифи режалаштирилган. Сиз Қозоғистон Республикасининг Африка Иттифоқидаги доимий вакилисиз ва бир қатор Африка давлатлари, жумладан, Конго Республикаси билан ҳамкорликка раҳбарлик қиласиз. Шу муносабат билан биз Конго Республикаси ва умуман Африка давлатлари билан икки томонлама ҳамкорликка оид бир қанча саволлар билан мурожаат қилмоқчимиз. Ушбу Африка давлати Конго ҳақида нима дейсиз?
– Конго Республикаси узоқ тарихга эга. Мамлакатнинг туб аҳолиси – VIII асрда замонавий Конго ҳудудида жойлашган пигмеи ва банту қабилалари. Ушбу мамлакат ҳудудидан дунёдаги энг катта ва энг чуқур дарёлардан бири – Конго оқиб ўтади. "Конго" сўзи дарёга ўз номини берган Конго халқи ва икки давлат – Конго Республикаси ва Конго Демократик Республикаси номидан келиб чиққан.
XV асрда Конгони биринчи бўлиб европаликлар – португаллар кашф этганлар эди. XVIII аср ўрталаридан Конго Республикаси “Француз Конгоси” номи билан Франция мустамлакаси таркибига кирган. Мамлакат 1960 йил 15 августда мустақилликка эришди. Конго Республикаси ва СССР ўртасидаги муносабатларнинг стратегик хусусияти туфайли кўп йиллар давомида бу мамлакат социалистик йўналишда юрди. Этник хилма-хиллигига қарамай, Конго ички сиёсий барқарорлик билан ажралиб туради. Браззавиль барча давлатлар билан дўстона ва мувозанатли муносабатлар ўрнатишга, Франция, Хитой, Россия, АҚШ, Ҳиндистон каби давлатлар билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик алоқаларини ўрнатишга муваффақ бўлди.
Халқаро майдонда Конго турли тинчлик ташаббусларини кўрсатди. Хусусан, бу Ливия ва Конго Демократик Республикасидаги вазиятни тартибга солишга тегишли. Конго иқлим ўзгаришига қарши курашда, айниқса ўрмонларни сақлаш ва ўрмонларни қайта тиклаш кампанияларида жуда фаол. Конго Республикаси Президенти Денис Сассу-Нгуессонинг таклифига кўра, 40 йилдан буён республика ҳудудининг 80 фоиздан ортиғини ўрмонлар эгаллаган бўлишига қарамай, мамлакатнинг ҳар бир аҳолиси ҳар йили 6 ноябрь куни (Президент Денис Сассу-Нгуессонинг фармонига кўра, ҳар йили 6 ноябрь Конгода Миллий дарахт куни сифатида нишонланади - таҳр. эслатмаси) бир дарахт экади. Шуни таъкидлашни истардимки, шу тарзда ўрмонлар сайёрамизнинг биологик хилма-хиллигини сақлашга ҳисса қўшади.
Конго фойдали қазилмаларга бой мамлакат. Нефть, газ ва металларнинг йирик конлари мавжуд. Республикада суюлтирилган газ, пальма мойи, шакар ишлаб чиқарувчи заводлар қурилди. Ёғочни қайта ишлаш саноати ривожланган.
Сўнгги йилларда Конгода ташқи қарзни тизимли равишда қисқартириш сиёсати, солиқ маъмуриятчилиги соҳасидаги ислоҳотлар, нефть даромадларининг кўпайиши, шунингдек, қишлоқ хўжалиги ва ёғоч саноати даромадларининг кўпайиши натижасида барқарор иқтисодий ўсиш кузатилмоқда. Халқаро ривожланиш институтлари маълумотларига кўра, Конго ялпи ички маҳсулотининг ўсиши 2022 йилда 3,2% ни ташкил қилади; 2023 йилда - 3,5%, 2026 йилгача эса йилига 3,4% даражасида қолиши кутилмоқда.
Пуэ́нт-Нуа́р шаҳри Конгонинг Атлантика соҳилидаги йирик портидир. У Африка ва Марказий Африка мамлакатларига, биринчи навбатда, денгизга тўғридан-тўғри чиқиш имконияти бўлмаган мамлакатлар, масалан, Габон, КДР, Чад каби мамлакатларга товарларни экспорт қилиш ва импорт қилиш учун денгиз дарвозаси ҳисобланади.
– Конго билан ҳамкорлигимиз қай даражада ривожланган ва Конго Президентининг Қозоғистонга ташрифидан нимани кутмоқдамиз?
– Бу йил мамлакатларимиз ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганига 25 йил тўлди. 2023 йил ноябрь ойида Дубайда бўлиб ўтган CОР-28 форуми доирасида Қозоғистон Республикаси Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Конго Президенти Денис Сассу-Нгессо билан учрашди ва якунда томонлар ҳамкорликни мустаҳкамлашга келишиб олдилар.
2024 йил 10-11 июнь кунлари Конго Президентининг шахсий вакили Франсуа Жоли Қозоғистонга ташриф буюрди, унинг доирасида Қозоғистон Республикаси Президенти Қ.Тоқаев, қатор давлат органлари ва миллий компаниялар раҳбарияти билан учрашувлар ўтказди. Учрашувлар якунлари бўйича нефть-газ, тоғ-кон саноати, қишлоқ хўжалиги, ІТ технологиялари, молия, таълим ва бошқа соҳаларда ҳамкорликни ривожлантириш режаси белгиланди.
Ф.Жоли Қозоғистонда Президент Қ.Тоқаев раҳбарлигида амалга оширилаётган сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларнинг боришини юқори баҳолади ва Конго Қозоғистон билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатишдан манфаатдор эканини билдирди. У мамлакатимизни Конгонинг иқтисодий ривожланишидаги иштирокини кенгайтириш орқали Марказий Африкадаги сиёсий ва иқтисодий таъсирини кучайтира оладиган муҳим ҳамкор сифатида кўришини таъкидлади.
Жорий йилнинг 2-5 июль кунлари эса Қозоғистон Президентининг маслаҳатчиси – Халқаро экологик ҳамкорлик бўйича махсус вакили З.Сулейменова бошчилигидаги Қозоғистон делегацияси Африка Иттифоқи комиссияси, БМТнинг ўрмонлар бўйича форуми ва Африка ўрмон форуми ҳамкорлигида ташкил этилган Ўрмонларни қайта тиклаш бўйича биринчи халқаро конференцияда (CIAR-1) иштирок этди.
Конго Республикаси ташқи ишлар, ҳамкорлик ва хориждаги Конго фуқаролари вазири Жан-Клод Гакоссо ҳам мамлакатимиз билан ҳамкорлик истиқболига юқори баҳо берди. Конго Президенти Денис Сассу-Нгуессо Қозоғистонга бўлажак ташрифни амалий мазмун билан тўлдириш ниятида ўзаро манфаатли соҳаларда ҳамкорликни ривожлантиришга катта қизиқиш билдирди.
Ҳозирда икки давлат ўртасидаги икки томонлама савдо-иқтисодий ва сармоявий ҳамкорлик ҳажми мавжуд имкониятларга мос келмайди. Бироқ ўзаро ҳамкорликнинг улкан салоҳиятини рўёбга чиқариш муҳим ва Конго Президенти Денис Сасу-Нгуессонинг мамлакатимизга ташрифидан кўзланган асосий мақсад ҳам шундан иборат. Ташриф доирасида Конго билан ҳамкорликни кенгайтириш имконини берувчи қатор икки томонлама ҳужжатларни қабул қилиш режалаштирилган.
– Сиз Қозоғистон Республикасининг Африка Иттифоқидаги доимий вакилисиз. Ҳозирда Африка ва Африка Иттифоқининг дунёдаги ўрни ва аҳамиятини қандай баҳолайсиз ва Қозоғистон Африкага нима мақсадда керак?
– Африкада БМТнинг 54 та давлати бор. Африканинг халқаро майдондаги сиёсий салмоғи тобора ортиб бормоқда. БМТдаги овозларнинг 1/4 дан ортиғи Африкага тегишли. 2017-2018 йилларда Қозоғистоннинг БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий бўлмаган аъзолигига сайлангани, шунингдек, Африка давлатларининг ЭКСПО-2017 кўргазмасини ўтказишда қўллаб-қувватлагани Қозоғистонни танлашда ҳал қилувчи рол ўйнади.
БМТ прогнозига кўра, 2050 йилга бориб дунё аҳолисининг 25 фоизи Африкада (2,5 миллиарддан ортиқ киши) истиқомат қилади. Африка мамлакатлари озиқ-овқат, товарлар, соғлиқни сақлаш хизматлари, таълим, банк ва телекоммуникация соҳалари ва бошқаларнинг асосий истеъмолчилари ҳисобланади.
Статистик маълумотларга кўра, замонавий саноат ва юқори технологияни ривожлантириш учун жуда муҳим бўлган фойдали қазилмаларнинг жаҳон захиралари (дунёдаги платинанинг 83%, олмоснинг 45%, олтиннинг 40%, кобальтнинг 47%, палладийнинг 43%, хром 42%) 30 фоизгача Африкада тўпланган. 2021 йил 1 январдан Континентал эркин савдо зонаси тўғрисидаги битим кучга кирди.
Бир қатор Африка давлатлари (Кения, Эфиопия, Гана, Нигерия, Руанда) замонавий технологияларни, жумладан, атом электр станцияларини қуришни фаол ривожлантирмоқда. Жанубий Африка Республикаси аллақачон атом электр станциясига эгалик қилади ва Миср 2022 йилда атом электр станциясини қуришни бошлади. Бир қатор мамлакатлар илмий тадқиқотлар ва коинотдан фойдаланиш бўйича миллий дастурларни ишлаб чиқмоқда. Шунингдек, у сунъий йўлдошларни (Жанубий Африка Республикаси, Миср, Эфиопия, Нигерия, Конго Республикаси) учиришни ҳам ўз ичига олади.
Бундан ташқари, айрим Африка давлатлари ички сиёсий вазиятнинг беқарорлиги, фуқаролик тўқнашувлари, шунингдек, диний экстремизмнинг кучайиши, террорчилик фаолияти, ноқонуний миграция, табиий офатлар ва улар билан боғлиқ қурғоқчилик, сув тошқинлари, очарчиликлар туфайли жиддий муаммоларга дуч келмоқда.
Африка давлатларининг умумий манфаатларини илгари суриш мақсадида Африка мамлакатларини глобал платформаларда ягона блок сифатида ифодаловчи энг йирик континентал пан-Африка ташкилоти Африка Иттифоқи ташкил этилди. 2023 йилда Африка Иттифоқи G20 аъзоси бўлди.
2013 йилдан бошлаб Қозоғистон Африка Иттифоқида кузатувчи давлат мақомини олди. Бу қарор Қозоғистоннинг ташқи сиёсий ҳаракатлари географиясини кенгайтириш, Африка давлатларига долзарб халқаро ва минтақавий муаммоларга ёндашувимизни етказиш, шунингдек, халқаро ташаббусларимизни қўллаб-қувватлаш зарурати туфайли юзага келди.
Африка мамлакатлари олдида турган кўплаб муаммоларга қарамай, кўплаб давлатлар, жумладан АҚШ, Хитой, Россия, Европа Иттифоқи, Ҳиндистон, Туркия, Япония, Жанубий Корея, Бирлашган Араб Амирликлари, Озарбайжон ва Беларусь Африка билан фаол ҳамкорлик қилмоқда ва элчихоналар очмоқда. Концепцияларни ишлаб чиқиб, сармоя киритмоқда ва Африка билан савдо-иқтисодий ҳамкорликни кенгайтирмоқда.
Қозоғистон ҳақиқатан ҳам Африкага муҳтож. Қозоғистон Президенти Қ.Тоқаев 2023 йил ноябрь ойида Того Президенти Ф.Гнассингбе билан бўлиб ўтган учрашув якунида таъкидлаганидек, “Африка давлатлари билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш Қозоғистон ташқи сиёсатининг асосий йўналишларидан биридир”. Қозоғистон Республикасининг 2020-2030 йилларга мўлжалланган ташқи сиёсат концепциясига мувофиқ, сиёсий ва савдо салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш учун Африка давлатлари, шунингдек, минтақавий ташкилотлар билан ҳамкорликни ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга.
Геосиёсий зиддият шароитида Африка давлатлари билан узоқ муддатли дўстона сиёсий ва ўзаро манфаатли савдо-иқтисодий алоқаларни ўрнатиш кўп томонлама тамойилларни илгари суриш, савдо-иқтисодий ҳамкорликни кенгайтириш, транзит ва транспорт салоҳиятини ривожлантириш, Қозоғистон маҳсулотларини экспорт қилиш учун янги бозорларни ўзлаштиришда алоҳида аҳамиятга эга.
Африка билан умумий қарашларимиз ва манфаатларимиз бор. Халқаро кун тартибидаги кўплаб долзарб масалалар бўйича позицияларимиз бир хил ёки ўхшашдир. Биз БМТнинг асосий ҳужжатларида мустаҳкамланган мустақиллик, ички ишларга аралашмаслик, давлатларнинг суверен тенглиги ва ҳудудий яхлитлиги тамойилларини қатъий қўллаб-қувватлаймиз. Африкада ИҲТга аъзо бўлган 57 та давлатдан 27 таси, ИҲТга аъзо 42 та давлатдан 25 таси ва денгизга чиқиш имкони бўлмаган 32 та давлатдан 16 таси жойлашган.
Ўз навбатида Африка давлатлари Қозоғистоннинг сиёсий-иқтисодий барқарорлиги, кўп векторли ва тинчликсевар ташқи сиёсати, малакали глобал мавқеи, можароларда иштирок этмаслиги, энергетика, озиқ-овқат, фан ва таълим, сармоявий салоҳият, давлат бошқарувининг юқори рейтингидан манфаатдор.
Қозоғистон билан икки томонлама ҳамкорликнинг улкан салоҳиятини эътироф этган ҳолда, Того Президенти Ф.Гнассингбенинг ташрифи 2023 йилда бўлиб ўтди. Бундан ташқари, Конго Президенти Денис Сассу-Нгуессонинг ташрифидан ташқари, 2024 йил охиригача мамлакатимизга яна икки Африка президенти келиши кутилмоқда.
– Қозоғистон Африка давлатлари билан қайси соҳаларда ҳамкорликни ривожлантириши мумкин?
– Ҳозирда Африка учун озиқ-овқат, энергетика, ахборот, экологик хавфсизлик, инфратузилмани ривожлантириш, қишлоқ хўжалиги, саноатлаштириш ва бошқа масалалар жуда долзарб. Ривожланиш ва бошқарув соҳасидаги ушбу юқори вазифаларни ҳал қилиш учун Африка малакали техник ходимлар, рақамли ва IТ технологиялари ҳамда хорижий сармояларни жалб қилиш бўйича тажрибага муҳтож. Қозоғистон бу соҳаларда ҳақиқий тажрибага эга бўлиб, бу соҳаларда Африканинг ҳамкорига айланиши мумкин ва бундай ҳамкорлик ўзаро манфаатли бўлади.
Бундан ташқари, биз Африкага озиқ-овқат маҳсулотлари, ўғитлар, металл прокати, қурилиш материаллари, автомобиллар ва ускуналар олиб киришдан манфаатдормиз ва қишлоқ хўжалиги, геология-қидирув, тоғ-кон саноати, иқтисодиётни рақамлаштириш ва бошқа соҳаларда қўшма лойиҳаларга сармоя киритиш, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш каби соҳалардаги ечимларни импорт қилишдан манфаатдормиз.
Қозоғистоннинг Африка давлатлари билан савдоси паст даражада. 2022 йилда 1 миллиард АҚШ долларини ташкил этади: экспорт – 693 миллион, импорт – 314 миллион. Бундан ташқари, Қозоғистон ишлаб чиқарувчилари Африка бозорида муваффақиятли рақобатлаша олади. Қитъа аҳолиси тез суръатлар билан ўсиб бормоқда ва шунинг учун товарлар ва хизматларнинг мунтазам импортини талаб қилади.
– Африкада иқлим ўзгариши масалалари қанчалик долзарб ва бу борадаги ҳамкорлигимиз учун умумий асослар мавжудми?
– БМТ маълумотларига кўра, Африка сайёрани энг кам иситадиган, аммо глобал иқлим ўзгаришидан энг кўп таъсирланган қитъадир. Африкада узоқ давом этган қурғоқчилик ва тез-тез сув тошқинлари гуманитар инқирозларга ва маҳаллий аҳолининг кенг кўламли миграциясига олиб келди.
Бундан ташқари, дунёдаги энг катта ўрмонлар ва қайта тикланадиган ресурслардан бирига эга бўлган Африка глобал иқлим кун тартибини амалга оширишда катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари, бир қатор қитъа мамлакатлари атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида жаҳон етакчилари ҳисобланади. Масалан, Руанда пластикдан фойдаланишни рад этган дунёдаги биринчи давлат бўлди, Эфиопия эса 2024 йилда бензинли автомобиллар олиб киришни қонуний равишда тақиқлади ва 25 миллиард дарахт (15 миллиард кўчат тўрт йил ичида экилган) экиш бўйича «Green Legacy» миллий лойиҳасини амалга оширмоқда. Конго дунёдаги энг кам ўрмонлар кесилган мамлакатлардан бири бўлишига қарамай, БМТнинг "Дарахт экишнинг глобал ўн йиллиги" ва "Ўрмонларни қайта тиклаш бўйича глобал стратегия" тўғрисидаги резолюцияларини қабул қилишни тарғиб қилмоқда.
Бундан кўриниб турибдики, Қозоғистон ҳам, Африка давлатларининг ҳам экологик муаммолари ва мақсадлари ўхшаш. Шундай қилиб, биз бу соҳаларда ҳамкорлик қилишимиз мумкин.
Кўпчилик қозоғистонликлар учун Африка ўрганилмаган қитъа саналади. Африка бугунги кунда улкан бум ёқасида ва кўплаб сиёсатчилар ва экспертлар келажак Африкага тегишли эканлигини тан олишади. Биз учун мамлакат манфаатлари ва келажакка бўлган эҳтиёжларини олдиндан билиш муҳим, чуқур изланишлар орқали Африка давлатлари билан дўстона алоқаларни ўрнатиш зарур.
