Афғонистондаги демографик ўзгаришлар Марказий Осиёга қандай таъсир қилади
ASTANА. Кazinform - Толибон ҳукмронлигидаги Афғонистон яна бир бор халқаро ҳамжамият эътиборини тортди. Сўнгги пайтларда бу мамлакат жаҳон ҳамжамиятининг эътиборидан четда қолганди. Жамиятни ҳайратга соладиган янгилик йўқ эди. Бир томондан, Толибоннинг ички сиёсати одатий ҳолга ўрганиб қолганга ўхшайди. Шу муносабат билан Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси Афғонистонда қандай ўзгаришлар рўй бераётгани ва улар Марказий Осиё, хусусан Қозоғистонга қандай таъсир кўрсатишини эксперт билан муҳокама қилди.
Аввало, Афғонистонда сезиларли бўлган иккита муаммо бор. Биринчидан, аҳоли сони тез суръатлар билан ўсиб бормоқда, иккинчидан, иқтисодий боши берк кўчага ҳали ҳам ечим топилмаган. Бундай беқарорлик ва инфратузилманинг ривожланмаганлиги Марказий Осиё учун қийинчилик туғдирмоқда. Шу боис, Толибон етакчилигидаги ҳукуматнинг ички муаммолари ташқи дунёга ҳам таъсир кўрсатувчи мураккаб омил саналади.
Ҳозирда бу мамлакат аҳолиси 36-40 миллион атрофида. Ҳар йили 1,35 миллион бола туғилади. Агар бу суръат давом этса, Афғонистон аҳолиси кейинги 30 йилда икки баробар ортади.
Сиёсатшунос ва шарқшунос Султан Акимбековга кўра, аҳоли сонининг кўпайиши минтақада яна бир муаммо туғдирмоқда.
— Бу демографик портлаш Афғонистондаги ижтимоий-иқтисодий вазиятни янада оғирлаштириши мумкин. Мамлакатда аллақачон иш ўринлари, ресурслар етишмайди, таълим ва соғлиқни сақлашда кўплаб муаммолар мавжуд. Шунинг учун миграция оқимининг ортиши эҳтимоли бор. Аввалроқ кўплаб афғон фуқаролари мамлакатдаги беқарор вазият туфайли Эрон ва Покистон каби қўшни давлатларга қочиб кетган эди. Энди ноқонуний муҳожирлар Марказий Осиёга оқиб келиши мумкин, - дейди эксперт.
Сўнгги пайтларда Эрон ва Покистон афғон қочқинларини депортация қилмоқда. Биринчиси 1,2 миллион одамни, Покистон эса 1,8 миллион ноқонуний муҳожирни Афғонистонга қайтарди. Бу қочқинларнинг катта қисми мамлакат ичидаги энг ноқулай ҳудудларга юборилмоқда.
Султан Акимбековга кўра, Афғонистон йирик халқаро транзит марказига айланиш салоҳиятига эга. Қўшни давлатлар билан иқтисодий алоқаларни ҳам мустаҳкамлаши мумкин.
— TAPI газ қувури ва Афғонистон орқали темир йўл қурилиши каби йирик халқаро транспорт ва инфратузилма лойиҳалари кўп йиллардан бери тўхтаб қолган. Толибон режимининг халқаро миқёсда тан олинмагани, санкциялар ва сармоя киритилмагани лойиҳаларнинг турғунлашувига олиб келди.
Агар бу лойиҳалар амалга оширилса, Афғонистон минтақавий транзит марказига айланади ва қўшни давлатлар билан иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлайди. Шу билан бирга, Марказий Осиё давлатлари, жумладан, Қозоғистон ҳам ушбу лойиҳаларда фаол иштирок этишдан манфаатдор эди, — дейди шарқшунос.
Бироқ ҳозирда Қозоғистон ва Афғонистон ўртасидаги савдо алоқалари ривожланиб бормоқда. Масалан, 2022 йилда икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 1 миллиард долларга етган бўлса, 2024 йилнинг 6 ойида бу кўрсаткич 527 миллион долларни ташкил этди. Қозоғистон бу давлатга асосан ғалла, ун, ёғ, кундалик турмуш учун зарур маҳсулотлар экспорт қилади.
2025 йилда Қозоғистон ва Афғонистон ўртасида темир йўл қурилиши бўйича меморандум имзоланган бўлиб, бу ташаббус амалга оширилса, икки давлат ўртасидаги логистика алоқаларини осонлаштиради ва йиллик товар айирбошлаш ҳажмини 3 миллиард долларга етказади.
Аммо, дейди сиёсатшунос Султан Акимбеков, сиёсий чекловлар борлигини унутмаслик керак.
— Ҳозирда Афғонистон ҳукумати халқаро ҳамжамият томонидан расман тан олинмаган. Бу давлатга қаратилган иқтисодий санкциялар ҳам амалда. Бироқ Сурия мисолига назар ташлайдиган бўлсак, санкцияларни босқичма-босқич юмшатиш ва халқаро муносабатларни жонлантириш имкониятини инкор эта олмаймиз. Бунинг учун Толибон режими ички ислоҳотлар ва инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш йўлида аниқ қадамлар қўйиши керак, — дейди эксперт.
Мухтасар қилиб айтганда, Афғонистон Марказий Осиёга аҳолининг ўсиши, иқтисодий муаммолар ва миграция оқими орқали таъсир қилиши мумкин. Ўз навбатида Қозоғистон ҳам бу ҳолатга бефарқ эмас, иқтисодий алоқаларни фаол йўлга қўймоқда. Агар икки давлат ўртасидаги савдо ва транспорт лойиҳалари муваффақиятли амалга оширилса, бу нафақат Қозоғистон, балки бутун минтақа учун барқарорлик ва тараққиёт кафолати бўлар эди.
