АЭС қурилиши Қозоғистонга нима беради
ASTANA. Kazinform – «Атамекен» Миллий тадбиркорлар палатаси бошқарувчи директори Жақип Хайрушев Kazinform таҳририяти билан нега Қозоғистонда атом электр станцияси қурилишини кўп сабабларга кўра оптимал ечим деб ҳисоблаш мумкинлиги ҳақидаги эксперт фикри билан ўртоқлашди.
АЭС Қозоғистон учун узоқ муддатли фойда бўлади
Хайрушев таъкидлаганидек, Қозоғистон экспертлар ҳамжамияти Президентнинг атом электр станцияси қурилиши ҳақидаги фикрини кўп жиҳатдан қўллаб-қувватлайди.
“Биз атом электр станцияси қурилиши тарафдоримиз, тез орада референдум бўлишидан хурсандмиз. Ўз Мурожаатномасида Қасим-Жомарт Тоқаев ўз позицияси ҳақида кенг тўхталиб ўтди ва биз, экспертлар ҳам шундай фикрдамиз. Шубҳасиз, атом электр станцияси саноат ва мамлакат иқтисодиёти учун муҳим ва зарур лойиҳадир”, – деди Қозоғистон Республикасида хизмат кўрсатган энергетик муҳандис.
Бундан ташқари, референдумдан сўнг, маърузачи тушунтирганидек, қурилиш учун инвесторларни қидиришни фаол бошлаш керак бўлади.
Мутахассиснинг фикрича, атом электр станцияси қурилиши энергия хавфсизлигини таъминлаш, электр энергияси тақчиллигини камайтириш, энергия таъминоти барқарорлиги ва ишончлилигини таъминлаш учун зарур. Бу мамлакат учун узоқ муддатли иқтисодий фойда ҳам бўлади.
“Иқлим ўзгаришига қарши глобал кураш шароитида атом энергетикаси атмосферага кўп миқдорда карбонат ангидридни чиқарадиган кўмир ва газ электр станцияларига муқобил бўлиб хизмат қилади. Маълумки, атом электр станцияси минимал иссиқхона газлари чиқиндиларини ишлаб чиқаради, бу эса Қозоғистоннинг углерод изини камайтириш бўйича халқаро мажбуриятларини бажаришига ёрдам беради. Қозоғистонда кўмирни ёқишдан олинадиган кул ва шлак аралашмаларининг йиллик ҳосили тахминан 19 миллион тоннани ташкил этади ва мамлакатимизда кўмир энергетикасини ривожлантиришнинг бутун даврида кўмир энергетикаси томонидан тўпланган кул ва шлак конларининг ҳажми 300 миллион тоннани ташкил этаи ва улар чиқиндилар, таркибида хавфли радиоактив элементлар ҳам мавжуд. Шунинг учун заҳарли чиқиндиларни утилизация қилиш муаммоси фақат атом энергиясига тааллуқли эмас”, – деди Хайрушев.
Бундан ташқари, унинг таъкидлашича, атом электр станцияларини ишлатиш жараёнида ҳосил бўладиган фойдаланилган ядро ёқилғисини тўлиқ чиқинди деб аташ мумкин эмас: 120 минг тоннадан ортиқ (ишлатилган ядро ёқилғисининг жами тўпланган ҳажмидан 32,4%) аллақачон қайта ишланган, хусусан, МОХ ёқилғиси шаклида қайта фойдаланиш мақсади. Ядро ёқилғисининг бундай ёпиқ айланиши атом саноатининг экологик тозалигини янада яхшилаш учун янги истиқболларни очади.
1000 МВт электр қувватига эга замонавий атом электр станциялари атиги 50 м3 радиоактив чиқиндилар тўпланади, замонавий атом электр станциялари учун 60 йилдан ортиқ фойдаланишда бутун хизмат муддати давомида чиқинди 50 дан ортиқ темир йўл вагонларини ташкил қилади.
“Қозоғистонда ураннинг катта заҳиралари мавжуд бўлиб, бу мамлакатимиз энергетикасини атом энергетикаси учун хомашё базаси жиҳатидан мустақил қилади. Энергия балансини диверсификация қилиш энергия балансининг муҳим таркибий қисми бўлиб, анъанавий углеводородларга қарамликни камайтиради ва янада барқарор энергия тизимига ўтишни осонлаштиради. Бу, айниқса, иқтисодиётнинг барқарор ишлаши ва электр энергияси тақчиллиги хавфини минималлаштириш учун муҳим аҳамиятга эга”, — дея қўшимча қилди эксперт.
Маълум бўлишича, атом электр станцияларини қуришнинг дастлабки харажатлари юқори бўлишига қарамай, узоқ муддатда электр энергияси ишлаб чиқаришнинг арзонлиги ва реакторларнинг узоқ хизмат қилиш муддати туфайли АЭСларнинг ишлаши иқтисодий жиҳатдан фойдалидир.
Келажакда атом электр станциялари электр энергияси тарифларини пасайтиришга ёрдам беради
Мутахассис, шунингдек, агар хавф ва чиқиндилар тўғри бошқарилса, атом электр станциялари энг хавфсиз ва экологик тоза энергия манбаи эканлигини қўшимча қилди. Эҳтиёткорлик билан режалаштириш, хавфсизлик стандартларига қатъий риоя қилиш ва самарали чиқиндиларни бошқариш тизими билан атом электр станцияси атроф-муҳитга минимал таъсир кўрсатган ҳолда Қозоғистондаги энергетика ҳолатини сезиларли даражада яхшилаши мумкин.
Бугун одамларни АЭС қурилиши Қозоғистонда электр энергияси нархига таъсир қиладими, деган хавотирда. Жақип Хайрушевнинг тушунтиришича, дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, АЭС қурилиши якуний электр энергияси нархига таъсир қилади.
“Атом электр станцияси қурилиши, ҳар қандай йирик қурилиш каби, катта миқдорда дастлабки сармояларни талаб қилади. Ушбу харажатларга лойиҳалаш, қуриш, лицензиялаш ва асбоб-ускуналарни харид қилиш харажатлари киради. Ҳа, дастлабки капитал қўйилмалар юқори бўлиши мумкин, бу қисқа муддатда электр энергиясининг юқори ставкаларига олиб келиши мумкин, аммо узоқ муддатда атом электр станциялари паст операцион харажатлар, барқарор ёқилғи нархлари ва узоқ завод туфайли ушбу электр энергияси нархинини пасайтиришга ёрдам беради”, – деб тушунтирди маърузачи.
Атом электр станцияларининг узоқ хизмат қилиш муддати (одатда 40-60 йил), дея тушунтиради у, амортизацияни узоқ муддатга ёйиш имконини беради, бу эса узоқ муддатда электр энергияси таннархини пасайтириши мумкин. Бундан ташқари, атом электр станциясининг эксплуатацион харажатлари ёқилғи, техник хизмат кўрсатиш, таъмирлаш ва чиқиндиларни бошқариш харажатларини ўз ичига олади.
"Бу харажатлар одатда анъанавий кўмир ёки газ заводларига қараганда анча паст. Атом электр станциялари учун ёқилғи сифатида ишлатиладиган уран жаҳон бозорида кўмир ва табиий газга нисбатан барқарор нархларга эга. Бу электр энергияси тарифларининг прогнозли ва барқарорлигига ҳисса қўшиши мумкин”, — дея тушунтирди Қозоғистонда хизмат кўрсатган энергетик муҳандис.
Мамлакатда атом саноати мутахассисларини тайёрлаш ҳеч қачон тўхтамаган
Атом электр станциясининг қурилиши мумкинлиги нуқтаи назаридан, ўқитилган кадрлар мавжудлиги тўғрисида адолатли савол туғилади. Хайрушев таъкидлаганидек, бу масалада ушбу соҳа билан шуғулланган ва бошқа мамлакатларда атом электр станцияларини қуриш ва улардан фойдаланиш бўйича ишлаётган мавжуд ядро амалиётчиларининг тажрибасини ҳисобга олиш керак. Қолаверса, Қозоғистон олий ўқув юртларида атом саноати учун мутахассислар тайёрлаш ҳеч қачон тўхтамаган.
“20-30 йил аввалгидек бугун ҳам мамлакатимизда ядро физиклари Ал-Фаробий номидаги ҚазМУ томонидан тайёрланмоқда. Л. Гумилёв номидаги ЕМУ. Серикбаев номидаги Шарқий Қозоғистон университети ва бошқалар. “Ядро физикаси ва технологияси”, “Ядро энергетикаси”, “Ядро реакторлари ва материаллари” ва “Ядро муҳандислиги” мутахассисликлари бўйича уч босқичли таълим дастурини тайёрлаш доирасида Ал-Фаробий номидаги Қозоғистон Миллий университети, Г.Даукеев номидаги Алмати университети, Хожа Аҳмад Яссавий номидаги Халқаро қозоқ-турк университети ва Қ.Сатпаев номидаги ҚазМТУда ВВР-К тадқиқот стационар реакторида амалий машғулотлардан ўтади”, – деди эксперт.
Унинг қўшимча қилишича, Қозоғистонда учинчи йилдирки, ядро физикларини тайёрлаш бўйича етакчи халқаро ядровий тадқиқот маркази, ушбу соҳада тан олинган етакчи Москва муҳандислик-физика институти филиали фаолият кўрсатмоқда. Бундан ташқари, атом энергетикасининг ривожланиши ҳам илмий тадқиқотлар ва умуман, маҳаллий илм-фаннинг ўсишига ёрдам беради.
“Атом энергетикаси, шубҳасиз, маҳаллий фан ва таълим ривожига ижобий мультипликатив таъсир кўрсатади, юқори технологияли, билимни талаб қилувчи технологияларни жадал ривожлантиришга хизмат қилади, яъни атом электр станциялари илмий-тадқиқот ишларига сармояларнинг кириб келишига ёрдам беради”, — деди Жақип Хайрушев.
Қозоғистонда аллақачон саноат ишлаб чиқариш ва урбанизация ўсиши туфайли электр энергиясига бўлган талаб ортиб бормоқда. Иқтисодиёт ва аҳолининг прогноз қилинадиган ўсиши ҳисобга олинса, электр энергиясига бўлган талаб ўсишда давом этади, дейди энергетика мутахассиси.
“2400 МВт қувватга эга (икки блокли режимда) битта атом электр станциясининг қурилиши ушбу эҳтиёжларни қисман қоплаши мумкин, яъни умумий энергетика балансининг қарийб 8 фоизи, лекин мамлакатнинг узоқ муддатли энергия хавфсизлиги ва барқарорлиги учун мен Ишончим комилки, бир нечта станция керак бўлади. Агар Қозоғистон 1,2 ГВт қувватга эга реакторни танласа, икки блокли режимдаги ва ўрнатилган қувватдан фойдаланиш коэффициенти 90 фоизга тенг бўлган бундай станция йилига 19 миллиард кВт/соатга яқин электр энергияси ишлаб чиқариши мумкин”, – деди у.
Хайрушевнинг сўзларига кўра, 2023 йилда Қозоғистон 112 миллиард кВт/соатга яқин электр энергияси истеъмол қилган. Агар битта атом электр станцияси умумий истеъмолнинг 8-10 фоизини таъминлайди деб ҳисобласак, мамлакат эҳтиёжларининг катта қисмини қоплаш учун бир нечта шундай станциялар керак бўлади.
“Энергиянинг салмоқли улушини таъминлаш ва углеводородларга қарамликни камайтириш учун 2-3 та атом электр станциясини қуриш керак бўлиши мумкин. Замонавий атом электр станциялари одатда 40 дан 60 йилгача ишлашга мўлжалланган. Шундан сўнг, иқтисодий ва техник жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлса, модернизация қилиш ва хизмат муддатини яна 20 йилга узайтириш мумкин”, — дея қўшимча қилди эксперт.
Бу шуни англатадики, битта янги атом электр станцияси тегишли техник хизмат кўрсатиш ва модернизация қилиш шарти билан Қозоғистон учун фойдаланишга топширилган кундан бошлаб 60-80 йил давомида электр энергияси ишлаб чиқаришни таъминлай олади.
