АЭС энергия муаммосини қандай ҳал қилади
Қозоғистон яқин ўн йил ичида атом электр станциясини қуришни режалаштирмоқда. Йилдан йилга мамлакатда энергия тақчиллиги сезилаяпти, тармоқлар эскирмоқда. Одатдагидек, кўмирни ёқиш орқали энергия ишлаб чиқариш қимматга тушади ва кўплаб табиий оқибатларга олиб келади. 1,4 миллион тонна уран захирасига эга мамлакат учун бу муаммони атом электр станцияси қуриш орқали ҳал қилиш самарали бўлиши мумкин. Каzinform мухбири мавзуни батафсил таҳлил қилди.
Эҳтиёжни яширмаслик даркор
2022 йилда “Самруқ-Қазна” жамғармаси Қозоғистонда 16 та янги устувор инвестиция лойиҳалари рўйхатини тақдим этди. Улар орасида 2032 йилгача АЭС қуриш режаси ҳам бор эди. “Прогнозли энергия баланси 2032 йилга бориб қуввати 2400 мегаваттгача бўлган атом электр станциясини қуриш зарурлигини кўрсатди. Шу боис Ҳукумат раҳбарлигида жамғарма ушбу лойиҳани амалга оширишга киришди”, — деди жамғарма раҳбарияти.
Албатта, АЭС қурилиши якуний қарор эмас, у шу йилнинг кузида умумхалқ референдумига чиқарилади. Ваҳоланки, мамлакатга бунинг зарурлигини яшира олмаймиз. Муаммо энергия етишмаслигидан бошланади. Совет Иттифоқи даврида қурилган ГРЭС-1, ГРЭС-2 ва Экибастуздаги Оқсув ГРЭСлари каби йирик мажмуалар кўмир билан ишлайди, анча эскирган, ҳавога кўплаб ифлослантирувчи моддалар чиқаради. Жаҳон банкидан бошлаб кўплаб йирик молия марказлари кўмир заводларини молиялаштиришни тўхтатмоқда. Бундан ташқари, солиқ ва жарималар ҳам ошди.
Органик ёқилғига эга бўлмаган Франция, Бельгия, Швеция, Япония, Жанубий Корея, Финляндияда атом электр станциялари электр энергиясининг асосий манбаига айланиб, энергетика барқарорлиги ва иқтисодиётнинг муваффақиятли ривожланишини таъминламоқда. Шу билан бирга, экспертлар кўмирнинг жаҳон захиралари 270 йилга, нефть 50 йилга, газ эса 70 йилга етишини башорат қилишган. Атом электр станциялари учун ишлатиладиган дунёдаги 5 718 400 тонна уран захираси эса 2500 йилгача давом этади. Дунёдаги энг катта уран захираларига эга мамлакат Австралия, ундан кейин Қозоғистон, Россия ва Канада. Шунинг учун ҳам биз атом электр станциясини қуришимиз керак. Қолаверса, Қозоғистонда уран таблеткалари ва иссиқлик тарқатувчи элементлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилгани боис ёқилғидан бемалол ўз манфаати учун фойдаланиши мумкин.
Қозоғистон энергияни қаердан олади?
Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, 2023 йилда электр энергияси истеъмоли ҳажми 115 миллиард кВт/соатни (2022 йилда – 112,9 миллиард кВт/соат) ташкил этган. Электр энергияси ишлаб чиқариш 112,8 миллиард кВт/соат, қўшни давлатлардан импорт ҳажми 3,4 миллиард киловатт/соат, экспорт 1,4 миллиард кВт/соатни ташкил этди.
АЭСга бўлган эҳтиёж ҳақида сўз борар экан, “мамлакатимиз ҳозир энергияни қайси манбалардан олади?” деган савол туғилиши табиий. Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, Қозоғистонда электр энергиясининг 70 фоизи кўмирдан, 20 фоизи газдан, 3 фоизи қайта тикланадиган энергия манбаларидан, қолган 7 фоизи сувдан ишлаб чиқарилади.
164 миллиард тонна кўмир захирасига эга бўлган давлат кўмирни ёқишда давом этиши мумкин, аммо атроф-муҳитнинг ёмонлашаётганини унутмаслик керак. Ҳар йили қиш мавсумида Қозоғистоннинг бир қанча шаҳарларида ҳаво ҳаддан ташқари ифлосланади. Кўмир тутунининг бу омилга таъсири шубҳасиздир.
Қайси давлатни танлаш мумкин?
Қозоғистон атом электр станциясини қуришда энг илғор технологиялардан фойдаланиш имкониятини кўриб чиқмоқда. Ҳозирда АЭС қуриш учун 4 та асосий номзод бор, улар: Россиянинг “Росатом”, Хитойнинг CNNC (China National Nuclear Corporation), Кореянинг KHNP (Korea Hydro & Nuclear Power), Франциянинг EDF (Électricité de France) компанияси. Уларнинг ҳар бири ўзининг афзалликлари ва камчиликларига, халқаро лойиҳаларни амалга оширишда етарлича тажрибага эга.
Атом электр станциялари ҳақида гап кетганда, дунёда жуда кўп танлов йўқ. Турли хил усулларда ишлайдиган бир нечта турлар мавжуд. Масалан, Росатом қураётгани вақт синовидан ўтган «ВВР»реакторидир. Совет давридан бери руслар реактор технологиясини модернизация қилиб, уни "3+" тоифасига қўшишди. Амалиёт оддий, уран планшети сувни қайнатади ва генератор унинг таъсири остида электр энергиясини ишлаб чиқаради. Яхшиланиш туфайли хавфсизлик даражаси ошгани айтилади. Бундай реакторда илгари носозлик аниқланмаган.
Хитойликлар таклиф қилган реакторлар эса Франциянинг Framatome компанияси томонидан ишлаб чиқарилган заводларнинг такомиллаштирилган версиясидир. У эски жиҳозлар билан ишлайди, лекин у ҳеч қачон муаммога дуч келмаган.
Аслида, "3+" даражасидаги иккита таниқли реактор мавжуд. Биринчиси, Американинг Westinghouse Electric компанияси томонидан ишлаб чиқарилган 1000 минг мегаватт қувватга эга ІР реактори. Бу жуда яхши деб ҳисобланади, чунки унинг иши физиканинг жуда оддий асосий қонунларига асосланган. Электрон тизимлар механик тизимлар билан алмаштирилади. Агар станцияда босим кўтарилса, вилкалар очилади, сув оқиб чиқади ва босим тикланади. Электр йўқ бўлса, реактор ўз-ўзидан ўчади. Шу туфайли бу оддий ва ишончли реактордир. Ягона прототип Хитойда қурилган.
Иккинчиси Франция технологияси - EPR. Биринчи реакторлар Финляндияда 2000 йилларнинг бошларида қурилган. Бу ерда хавфсизлик тизими электроникага асосланган. Шунинг учун, юқорида айтиб ўтилган ІР1000 дан анча қимматроқ ва унинг устига қуриш қийин.
Умуман олганда, бозорда машҳур бўлган бунинг 4 хил версияси мавжуд. Жанубий Корея томонидан таклиф қилинган заводлар ҳам Франция реакторига асосланган эски технологиянинг такомиллаштирилган версиясидир.
АЭС қуриш - самарали вариант
“Қозоғистон атом электр станциялари” масъулияти чекланган жамияти етакчи муҳандиси Асуан Сиябековнинг сўзларига кўра, ҳозирда атом электр станциялари масаласи жуда долзарб масалага айланиб бормоқда.
- Жамиятда "АЭС керакми ёки йўқми?" савол долзарбдир. Биз ҳозир ҳар бир ҳудудда жамоатчилик муҳокамаларини ўтказяпмиз, атом энергетикасининг мамлакатга фойдасини тушунтиряпмиз. Мамлакатда электр энергияси ишлаб чиқарадиган ускуналарнинг 70 фоиздан ортиғи эскирган. Жаҳон мамлакатлари ва Европа Иттифоқи яшил энергияни қўллаб-қувватлаш мақсадида углерод чиқиндиларини камайтириш ниятида эди. Шуни ҳисобга олиб, аҳолини узлуксиз электр энергияси билан таъминлаш учун атом электр станциясини қуриш зарур ва бу самарали вариант, – дейди эксперт.
Мутахассиснинг фикрича, Қозоғистонда АЭС қурилса, иқтисодиёт, фан, таълим, ижтимоий соҳанинг барча жабҳаларига ижобий таъсир кўрсатади. Юқори технологияларни жадал ривожлантириш имконини беради. Мутахассис бу мақсадда қанча маблағ сарфланиши мумкинлигини ҳам башорат қилган.
- Икки блокдан иборат 2800 МВтгача бўлган атом электр станциясини қуриш қиймати тахминан 10-12 миллиард долларга етиши мумкин. Келгусида техник-иқтисодий асослаш жараёнида АЭС қурилишига сарфланган маблағ аниқ ҳисоблаб чиқилади, – деди Асуан Сиябеков.
АЭС қуриладиган жойга келсак, бунинг учун иккита ҳудуд кўриб чиқилган - Алмати вилоятининг Жамбил туманидаги Улкен қишлоғи ва Абай вилоятининг Курчатов шаҳри ҳудуди. Параметрларга кўра, АЭС қуриш имконияти бўйича иккала туман ҳам амалда тенг. Бироқ, Улкен қишлоғи бир қатор инфратузилмавий афзалликларга эга.
– Балхаш ИЭСининг амалга оширилмаган лойиҳаси учун участка мавжуд. Ушбу участкада йирик энергетика иншоотини қуриш учун муайян тайёргарлик ишлари олиб борилди. Жумладан, жиҳозланган ишчи лагер барпо этилди, ичимлик суви ишлаб чиқариш бўйича саноат корхонаси ўрнатилди, участка текисланди, асосий жиҳозлар ва сув йиғиш учун пойдевори қурилиши тугалланмаган чуқур қазилди. Ушбу инфратузилма АЭС лойиҳасида фойдаланиш учун талабга жавоб беради. Ушбу параметрларни ҳисобга олган ҳолда, Қозоғистон жанубида, Улкен қишлоғи ҳудудида қуввати 1,4 ГВт гача ва умумий қуввати 2,8 ГВт бўлган икки блокли АЭС қуриш таклиф қилинмоқда, - дея қўшимча қилди эксперт.
Экологик жиҳатни ҳисобга олган ҳолда, АЭСнинг асосий афзаллиги шундаки, у атроф-муҳитга зарар етказмайди. Асуан Сиябековнинг сўзларига кўра, бу фикрни Атом энергияси бўйича халқаро агентлик ҳам тадқиқотлар орқали тасдиқлаган. Жойни танлашда АЭС жойлашиши мумкин бўлган ҳудудларнинг гидрометеорологик шароитлари баҳоланди, шамол тезлиги ва йўналиши бўйича маълумотлар ҳам ўрганилди.
- Хавфсизлик нуқтаи назаридан сейсмик муаммолар ва сув истеъмоли диққат билан кўриб чиқилди. Атом электр станцияларининг замонавий технологиялари, масалан, қуруқ совутиш минораларидан фойдаланиш сув сарфини камайтириш имконини беради. Бундан ташқари, АЭС атроф-муҳитни нефть, газ, тутун ва кул каби моддалар билан ифлослантирмайди. Бу борада дунё кўп йиллик тажрибага эга, - дея хулоса қилди эксперт.
Дарҳақиқат, атом электр станцияларидан фойдаланадиган мамлакатларда реактор яқинида балиқ овлаш мусобақалари ташкил этилади. Радиация таъсирининг йўқлигини таъминлаш мақсадида мусобақа давомида овланган балиқларга радиологик текширувлар ўтказилади.
Ҳар ҳолда, бу йил Қозоғистон АЭСга бир томонлама ёндашувни шакллантириши керак. У умумхалқ референдуми натижасида маълум бўлади.
