8 март. Қозоқ аёлининг аҳволи қандай
ASTANА. Кazinform - Дунё ўзгармоқда. Ҳар бир мамлакатда аёлларнинг мақоми дунё билан бирга ўзгариб бормоқда. Бутун бир мамлакатнинг маданияти аёллар тенглиги, аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, аёлларга берилган имкониятлар билан ўлчанади. Цивилизациялашган жамиятлар заифаларнинг эркинлиги чекланган мамлакатда ваҳший патриархат ва тор диний догма ҳукмронлик қилади, жамият ҳали ўрта асрлар зулматини енгиб чиқмаган, деб тахмин қилади. Шу муносабат билан Қозоғистондаги хотин-қизлар аҳволига назар ташлашга қарор қилдик. Аммо қозоқ аёлларининг бугунги аҳволига баҳо бериш учун қадимги даврдан туркий давргача, хонлик давридан то ҳозирги Қозоғистонгача бўлган даврларга назар ташлаш керак.
Қадимий даврдан Туркий давргача...
Аёллар тарихи жаҳон тарихига ўхшайди: агар бошидан бошланмаса, ҳикоя ривожланмайди. Бошидан бошлаш учун тарихни ўрганиш керак. Тарих фанининг ўзи классик маънода ёзув пайдо бўлган даврни қамраб олади. Ёзувни биринчи марта 5500 йил олдин Месопотамияда одамлар ихтиро қилган. Ўшандан бери тош, папирус, сопол идишларга ҳаёт излари ўйиб ёзилиб, эрамизнинг 105-йилидан бошлаб қоғозга туширила бошланди. Ундан олдинги тарихни археология, қолганини эса афсоналар ва ривоятлар айтиб беради. Аёллар тарихи ҳақида ёзишнинг қийин жойи шу, жуда нарироққа бориш даркор. Акс ҳолда, ўтмишда қолиб кетган ва бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган аёл мақоми мавзуи номаълумлигича қолади.
Фанда айтилишича, "одамлар турли хил эволюция босқичларини босиб ўтиб, ҳозирги анатомик шаклини тахминан 300 000 йил олдин шакллантирганлар". Охирги музлик давригача бўлган вақт. Ер юзида тропик ўрмонлар гуллаб-яшнаган, турли мевали дарахтлар ўсиб чиққан пайтлар бўлган. Шунинг учун озиқ-овқат ва деҳқончиликнинг "йиғим" деб аталадиган усули кенг тарқалган эди. Бу вақтда аёл Homo sapiens эркакларникига қараганда анча эҳтиёткор эди ва ўзининг чаққонлиги туфайли у энг яхши мевани танлай олди. Бу эса аёлнинг “боқувчи” ролини аста-секин ошириб борди. Кейинчалик одамлар гуруҳ бўлиб яшашни ўргандилар, ибтидоий жамоа жамияти вужудга келди. У уруғ, қабила, қабила иттифоқи, дастлабки давлат тузилмалари каби босқичларни босиб ўтиб, бугунги “давлат” шаклига етиб боради. Ўша ибтидоий жамоа жамияти тараққиётининг кейинги босқичларида ўша “боқувчи” аёллар етакчи бўлиб, матриархат вужудга келади. Бу ер юзида тинчлик даври эди. Чунки дунёда аёллар ҳукмронлик қилганда, афтидан, глобал ёки йирик урушлар бўлмаган. Археологларнинг фикрича, биринчи оммавий қотилликлар эркаклар ҳукмронлик қилган бронза даврига бориб тақалади.
Иқлим ўзгариши ва одамларнинг янги жойларга жойлашиши уларни озиқ-овқат топишнинг янги усулларини қўллашга мажбур қилмоқда. Йиғувчилар аста-секин деҳқонга, овчилар эса чорвадорга айланди. Одамлар бронза, мис ва темир каби металларни қазиб олишни ўргандилар. Ушбу турдаги деҳқончиликнинг ҳар қандай тури ишчи кучини талаб қилади. Шундай қилиб, эркаклар энди "боқувчи" ролини ўз зиммаларига оладилар ва "матриархал" тизим аста-секин заифлашади. Шундай қилиб, тахминан бизнинг давримизгача бўлган 5500-3000 йилни ўз ичига олган тош асрининг сўнгги босқичи бўлган неолит даврида инсоният аста-секин патриархал тузумга ўтди.
Шундай қилиб, инсоният ўт каби тарқалиб, янги ҳудудларни ўрнатди, саноатни ривожлантирди, халқлар, маданиятлар ва тилларни шакллантирди. Тарих саҳнасига саклар милоддан аввалги I минг йилликда чиққан. Айнан шу нуқтадан бошлаб биз инсониятнинг умумий тарихидан чиқиб, ўз тарихимизга мурожаат қилмоқчимиз. Энди биз дунёнинг бошқа мамлакатларида эмас, балки ўз тарихимизда аёлларнинг аҳволи ҳақида гапирамиз.
Саклар ҳозирги қозоқ халқининг аждодлари ҳисобланади. Қозоқ халқининг хотин-қизларга муносабати ва позицияси айнан шу “саклар даври”да шаклланган ва мустаҳкамланган, дейишга асос бор. Чунки диний адашишдан холи, айрим субмаданий урф-одатлар таъсирида бўлмаган, анъанавий миллий тамойилларга амал қилган оилалар ҳали ҳам ўз қизларига саклар даври нуқтаи назаридан қараб, ўша даврда кенг тарқалган таълим ва тарбияни берадилар. Қизларининг билим олиши, тил ўрганиши, касб-ҳунар эгаллаши, жамиятга киришиши, касб-ҳунар эгаллаши, етакчилик қобилиятини ривожлантириши, бир сўз билан айтганда, сўзда ҳам, амалда ҳам ўрнак бўладиган мустақил шахс бўлиб етишишида чекланмаган оилалар бунинг далилидир. Саклар давридаги ана шу хусусиятларнинг тимсоли, шубҳасиз, Тумор подшойим, яъни катта қабила иттифоқи жиловининг аёлга берилгани, юмшоқ қилиб айтганда, “5 дақиқасиз империя”нинг ўзига хослиги, умуман олганда, саклар жамиятининг аёлларга бўлган муносабатини акс эттиради.
Буни бир оғиз сўз билан изоҳлаш мумкинки, патриархат даври ўрнатилгандан кейин ота-боболаримиз уни хотин-қизни қулга айлантирган “ёввойи патриархал тузум”га айлантирмай, балки оналарни эъзозлаб, опа-сингилларга меҳр-мурувват билан муносабатда бўлиб, турмуш ўртоғига ғамхўрлик қилганлар. Бу онгнинг ўсиши ва ривожланишидир. Бунинг шарофати билан кўчманчилар минг йил ичида бутун Евроосиёни ўз қўлида ушлаб турган улкан Турк хоқонлигини яратишга муваффақ бўлдилар.
Жамоат онгининг бир хилда ривожланиши жуда мураккаб жараён эканлигини тарихнинг ўзи кўрсатади. XXI асрда ҳам аёлларни фақат ўйин-кулги, завқ-шавқ ва эркакларга хизмат қилиш учун яратилган махлуқлар деб ҳисоблайдиган, 8-9 ёшда қизга турмушга чиқишни нормал деб ҳисоблайдиган жамиятларни кўрамиз. Ўйлаб кўрсангиз, сак аждодларимиз ўз давридан минг йиллар олдинда бўлган маданият ва теран онгни ярата олганликларини англайсиз.
Охирги подшойимлар...
Малика Тумордан кейин туркий дунёда машҳур подшойимлар ва аёл ҳукмдорлар кўп бўлган. Мақоламиздан кўзланган асосий мақсад уларни санаб ўтиш эмас, балки бу жараённинг моҳияти ва бошланиш ва якуний нуқталарини аниқлаш бўлгани учун биз саклар давридан 2 минг йил олдинга сакраб, Қозоқ хонлигининг сўнгги йилларига қисқача тўхталиб ўтамиз. Таъкидлаганимиздек, аёлнинг давлат ҳукмдори бўла олиши ўша мамлакат ва жамиятда хотин-қизлар тенглиги, ҳуқуқлари ҳимояланганлигининг кўрсаткичидир. Подшойим Тумор даврида қарор топган бу қадрият қозоқларнинг тобъе бўлиши билан бирга ўзининг маънавий юксаклигидан тушиб кетди. Ўша аёл ҳукмдорнинг сўнгги вакили эса Кичик Жуз хони Абулхайрнинг хотини Бопайхоним эди. У нафақат уч хон: Нурали, Ерали, Айшуақнинг онаси, балки дипломатия соҳасида ҳам буюк арбоб бўлган.
1748 йилда Абулхайр вафотидан кейин Бопайхоним рус императори Елизавета Петровнага хат ёзиб, агар унинг ўғли хонлик тахтига ўтирмаса, Кичик юзлар Россия империяси таркибидан чиқиб кетади, деб ёзади. Тарихда у Хон-она даражасига кўтарилганидан сўнг ўғиллари кўмагида узоқ йиллар мамлакатни бошқарган шахс сифатида ёдга олинади.
XIX асрнинг биринчи ярмида тарих саҳнасига Бопай Қосимқизи исмли яна бир улуғвор аёл қаҳрамон чиқди. Аммо у иштирок этган қўзғолон ўз мақсадига эриша олмаганлиги сабабли, малика Бопай кучли қўмондон, стратег ва ҳарбий маслаҳатчи бўлиб қолди. Шу билан кўчманчи цивилизацияларда минг йиллар давомида мавжуд бўлган аёллар тенглиги ва эркинлиги даври тугайди.
“Зор-зор” даври
Туркийлар хоқонлигининг давомчиси ҳисобланган қозоқ халқи тарихида мустамлакачилик даврини, жумладан, “Указной муллалар” даврини аёлларнинг энг катта таҳқирлаш, хўрлаш, тубанликка учраган даври дейиш мумкин. 1868 йилда Россия Сенати қозоқлар орасида жандармерия назоратини амалга ошириш учун "указной мулла" деб номланган хизматни жорий қилди. А. Левшин очиқчасига айтади: “Бу муллалар Россия ҳукумати томонидан хонлар ва қабила бошлиқларини кузатиб бориш, баённомалар ёзиш учун махсус тайинланган эди”. Айни пайтда улар маҳаллий бойлар ва қабила бошлиқларини ўз таъсирида ушлаб туриш учун дин ниқоби остида энг жирканч ишларга қўл урадилар. Улар иккинчи ва учинчи хотин сифатида ёш, жозибали қизларга уйланишга даъват этилади. Кўпхотинлилик эски кўчманчи анъаналарда мавжуд бўлса-да, унинг ўзига хос қонун-қоидалари ва шартлари бўлган, одатда, “Тенг тенги билан, тезак қопи билан” деган машҳур иборадан нарига ўтмаган. Мамлакат ичида содир бўлган бир ёки иккита вазиятдан ташқари, умумий характер йўқ. Энди “указной муллалар” наинки ҳудуд, балки қишлоқ миқёсидаги бадавлат кишиларнинг ҳирсини уйғотиб, уларни ёш қизларни олишга мажбур қилишди. Бу можаро XX аср бошларига қадар кучайиб, миллий фожиага айланди.
Шу ўринда бир мисол келтирайлик. Изтироб чекаётганда сўзсиз қолган одам аввалига йиғлаб, хаёлига келганини айтади. 1910 йилда қозоқ насри жанри тилга кириб келганида “қозоқ аёли” деди, яъни унинг илк романи “Бахтсиз Жамол” деб аталиши табиий эди. 1914 йилда нашр этилган “Қамар сулув” романида ҳам ана шу фожиа тасвирланган. Бош қаҳрамон — 15 ёшли Қамар. Отасининг қаршилигига қарамай, Қалтан ҳожи уни хотини вафот этган Жўрға Нуримга турмушга беради. Бу вақтда Қамар анъанавий “Ёр-ёр” ўрнига “Зор-зор” ни куйлайди:
Кетмас хино тоғларнинг тошидадир зор-зор,
Ўчмас қайғу - Қамарнинг бошидадир зор-зор.
Нурим чўлоқ йўрғалаб ёнидадир зор-зор
Алжимаса, қари эмас, элликгина ёшидадир зор-зор.
1921 йилда “Қизил Қозоғистон” журналида чоп этилган “Ҳимоясизлар куни” қиссасида Мухтор Авезов 13 ёшли Ғазизанинг бўлисдан кўрган зўравонликларини, бунга чидай олмай, аёзли тунда қабрда музлаб ўлганини тасвирлайди. Буларнинг барчаси кейинчалик “Алаш” ҳаракати аъзоларига айланган либерал-демократлар, ўша даврнинг ўқимишли, дунёқараши кенг фуқаролари томонидан очиқдан-очиқ танқид қилиниши, қаршилик кўрсатилиши, нафратининг бир кўриниши эди.
Хулоса қилиб айтганда, Россия империяси даврида қозоқ чўлида нафақат иқтисодиёт ва деҳқончилик инқирозга учради. Шунингдек, онг инқирози ва аҳолининг умумий таназзулга учраши кузатилди. Бу, албатта, ўша даврдаги мустамлакачилик тузумининг мафкуравий ишлари маҳсули эди.
"Кечир бизни, тракторчи синглим"
Тарихдан маълумки, Совет Иттифоқининг дастлабки йиллари қонли бўлган. Қатағон, очарчиликнинг бир неча тўлқинлари, иккита жаҳон уруши - буларнинг барчаси катта азоб ва қийинчиликларни олиб келди. Булар нафақат аёллар бошидан кечирган, балки миллий, умуминсоний фожиадир. Кейинги даврда иқтисодиётни тиклаш, ишлаб чиқаришни тиклаш, саноатни ривожлантириш зарур эди. Эркакларнинг аксарияти урушда вафот этган ёки ногирон бўлиб қолган. Иложсиз, хотин-қизлар кучини машаққатли меҳнатга сафарбар этиш зарурати туғилди. Совет Иттифоқининг кучли томонларидан бири унинг ҳар қандай кенг кўламли ташаббусни кампанияга айлантириш қобилияти эди.
Партия шиорлари, пафосга тўла мақолалар, теле ва радиодастурлар, тарғибот — ҳаммаси тинимсиз давом этарди. Сапаргали Бегалиннинг “Тракторчи опага” деган шеъри бор. Бундан кўринадики, шоир-ёзувчилар ҳам бу “кампания”да қатнашган. Ниҳоят, ҳукуматнинг айтгани бўлди. Қозоқ қизлари оммавий далага чиқиб, далада меҳнат қилиб, тракторчи бўлишди. Металлургия соҳасида ҳам, тоғ-кон саноатида ҳам аёллар салмоғи ортди. Буларнинг барчаси табиатан нозик тана туҳфа этган аёл табиатига ёт иш турлари эди. Оммавий ахборот воситаларидаги биргина интервью бу даврга тўғри баҳо бергандек. Бу ёзувчи ва журналист Мархабат Байғутнинг интервьюсида айтилган бир жумла: “ Кечир бизни, тракторчи синглим”. Интервью худди шу сарлавҳа остида чоп этилди.
Зулмат ичидаги нур
Совет Иттифоқи даврида қозоқ қизлари учун янги имкониятлар очилганини ҳам таъкидлаш жоиз. Республика бўйлаб умумтаълим мактабларининг таълим-тарбия фаолияти катта муваффақиятларга эришди. Илгари фақат қишлоқ муллалари таълим берган қозоқ чўлида умумжаҳон таълим стандартларининг жорий этилиши қозоқ қизларининг оммавий саводхонлигига олиб келди. 1944 йилда "ЖенПИ" очилди. Бу қозоқ қизларининг саводли шахсдан малакали мутахассисга айланишига ва касб-ҳунар эгаллашига имкон берди. Бунинг шарофати билан тиббиёт, фан, педагогика соҳаларида бир қанча кучли аёл мутахассислар етишиб чиқди.
Мустақил Қозоғистонда аёлларнинг мақоми
Бош прокуратура маълумотларига кўра, Қозоғистонда ҳар йили ўртача 80 нафар аёл эрлари қўлидан ҳалок бўлади, 150 нафар аёл оғир, 4000 нафар аёл эса енгил тан жароҳати олади. Бу қозоқ жамияти учун энг долзарб ва нозик мавзулардан биридир. Аммо машҳур "Бишимбаев иши" шундан далолат берадики, жамият оиладаги зўравонликка нисбатан камроқ тоқат қилиб қолган. Унинг онлайн суд жараёнини юз минглаб қозоғистонликлар томоша қилган, улар жавоб қайтаришган ва катта резонансга сабаб бўлган.
Бироқ, баъзи далда берувчи маълумотлар ҳам мавжуд:
- Мамлакатдаги ўқитувчиларнинг 82,1 фоизини аёллар ташкил этади.
- Қозоғистонда фуқаро авиациясида 23 минг нафар ходим ишлайди, уларнинг 40 фоиздан ортиғи ёки 9,5 мингга яқини аёллардир.
- Astana Hubдаги 300 дан ортиқ компанияни аёллар бошқаради. 2023 йил бошида уларнинг сони 179 тани ташкил этган бўлса, 2024 йилда 250 га яқин, 2025 йилда эса 301 та компанияга етди.
- Олий ва ўрта махсус таълим муассасаларида аёллар сони эркакларникидан 458.151 кишига (аёллар — 2.603.876, эркаклар — 2.145.725) кўпдир.
- Мамлакатдаги талабаларнинг 53 фоизини қизлар ташкил этади.
- 2024 йил ҳолатига кўра, давлат хизматчиларининг 55,8 фоизи аёллардир.
- Ҳозирда Қозоғистонда 11982 нафар аёл олим фаолият юритади. Уларнинг 848 нафари — фан доктори, 2872 — нафари фан номзоди, 1806 нафари — PhD ва турли соҳаларда 48 нафар доктор мавжуд.
- Аёллар бошчилигидаги тадбиркорлик субъектлари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 42 фоизини ва умумий бизнес секторининг 50 фоизини ташкил қилади.
- Қозоғистондаги олимларнинг 60 фоизини аёллар ташкил этади.
- IТ соҳасида университет ўқитувчиларининг 67 фоизини аёллар ташкил этади.
- Парламентдаги аёллар улуши 23 фоизни ташкил этади.
- Қозоғистон аҳолисининг 51,2 фоизини аёллар ташкил этади.
2030 йилгача гендер тенглигига эришишга қаратилган миллий дастур қабул қилинди. Президент томонидан имзоланган мазкур дастурда хотин-қизларни турли соҳалар – саноат, акциядорлик жамиятлари, тиббиёт, таълим тизимидаги раҳбарлик лавозимларига тайёрлаш бўйича аниқ чора-тадбирлар белгиланган. Жумладан, Парламентда 30 фоизлик квота бўлиши керак. Шунингдек, вазирликлар, ҳокимликлар, вилоятлар миқёсида аёллар учун квоталар кўриб чиқилди.
2024 йилнинг 4-чораги ҳолатига кўра, Қозоғистондаги ишчи кучи 9 645 294 кишини ташкил қилди. Уларнинг 4 977 221 нафари эркаклар, 4 668 073 нафари аёллардир.
Хотин-қизларнинг бандлик даражаси 59,9 фоизни, ишсизлик даражаси эса 5,1 фоизни ташкил этади.
Раҳбарлик лавозимларида хотин-қизларнинг улуши 39-40 фоизга етди.
Бу маълумотлардан кўрамизки, мамлакатда хотин-қизлар иқтисодиёт, тадбиркорлик, давлат хизмати ва ҳаттоки ишчи кучининг асосий қисмига айланган. Давлат сиёсатида гендер тенглигини таъминлаш борасида ҳам катта ишлар режалаштирилмоқда.
Мамлакатда 2024 йил 15 июнда “Оиладаги зўравонликка қарши тўғрисида”ги қонун кучга кирди. Ҳужжатга кўра, авваллари маъмурий иш бўлган оиладаги зўравонлик ҳолатлари эндиликда Жиноят кодексида кўриб чиқилади. Иш қўзғатиш учун эса жабрланувчининг шикояти талаб қилинмайди. Полиция ходимлари фото ва видео далиллар, қўшнилар ва қариндошларнинг сўзлари асосида тергов ўтказиши мумкин. Томонларга ярашиш учун иккинчи имконият берилмайди.
Буларнинг барчаси Қозоғистон хотин-қизларга ўз салоҳиятини тўла рўёбга чиқариш, жамиятда ўзини хавфсиз ҳис қилиш имконияти яратилган, бунинг учун ҳуқуқий асос яратилган замонавий, маданиятли, энг муҳими, маданиятли давлатга айланиш йўлини танлаганини кўрсатади.
Эслатиб ўтамиз, кеча Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев иштирокида 8 март – Халқаро хотин-қизлар кунига бағишланган тантанали йиғилиш бўлиб ўтди.
ҚР Президентининг фармони билан бир гуруҳ фуқаролар давлат ва жамоат хизматидаги хизматлари, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожлантиришга қўшган салмоқли ҳиссаси, шунингдек, ҳарбий ва хизмат вазифаларини намунали бажаргани учун давлат мукофотлари билан тақдирланди.
