62 йил нишонланмаган Наврўз байрами қозоқ халқига қандай қайтди
ALMATY. Kazinform – Бу йил Қозоғистонда Наврўз байрами нишонланганига 37 йил тўлди. Шу муносабат билан Kazinform агентлиги 1988 йилда Алматида баҳор байрами қандай нишонланганини эслади.
Наврўз байрами Марказий Осиё халқлари, жумладан, туркий халқлар томонидан ҳам асрлар давомида нишонланиб келаётган байрамдир. Бироқ 1926 йилда Совет ҳукумати уни тақиқлаб қўйди ва орадан 62 йил ўтиб, фақат 1988 йилдан бошлаб Қозоғистонда яна нишонлана бошлади.
Бу йил Алматида Наврўз байрамини ташкил этишда иштирок этганлардан бири Елеусиз Жанпейисули. Ўшанда шаҳар маданият бўлимига раҳбарлик қилган, байрам тадбирларининг бадиий раҳбари сифатида фаолият юритган.
“Совет давридаги динга қарши кураш сиёсати туфайли миллий урф-одатларга оид маданий тадбирлар ҳам тақиқланган эди. Шу боисдан ҳам Наврўз байрами мамлакатимизда 62 йилдан бери нишонланмаган. Бироқ бу байрам оила даврасида нишонланиб келган. 1988 йилда бўлимимизга Алмати шаҳар ижроия қўмитаси раисининг ўринбосари Жибек Амирханова томонидан Наврўз байрамини Фрунзе (ҳозирги Медеу) туманида ўтказиш тўғрисида расмий буйруқ келди”, — деб эслайди Елеусиз Жанпейисули.
Унинг сўзларига кўра, Наврўз байрамини қайта тиклаш ғояси илк бор Ёзувчилар уюшмаси йиғилишида муҳокама қилинган. Бунга шоир Мухтар Шахановнинг “Лениншил ёш” газетасига берган интервьюси, этнограф олим Тоқтасин Ўмирзақовнинг “Горизонт” ва “Ўркен” газеталарида эълон қилинган мақоласи сабаб бўлди.
Байрамнинг қайта тикланишига Қозоғистон Марказий Қўмитасининг мафкура бўйича котиби бўлган Ўзбекали Жанибековнинг ҳам ҳиссаси бор. У Марказий Комитетнинг биринчи котиби Геннадий Колбинга Наврўзнинг аҳамиятини тушунтириб, уни нишонлаш учун рухсат олди.
Шундай қилиб, 1988 йилда қозоқ заминига қайтган Наврўз байрами март ойида эмас, апрель ойининг охирларида нишонланди.
Ўша йили байрамни фақат Алмати шаҳрининг бир тумани, Алмати вилоятининг Жамбил тумани ва Қизилўрда вилоятининг Шиели туманида нишонлашга рухсат берилган эди. Ўзбекали Жанибеков “Жанғириқ” (Садо) китобида ёзганидек, байрам илк бор Узинағаш қишлоғида ташкил этилган.
“Узоқ танаффусдан сўнг, 1988 йилда халқ ташаббуси билан илк бор Алмати вилояти ва Алмати шаҳрида Наврўз байрами ўтказилди. Жамбил туманида Наврўз байрамини кутиб олишда қозоқ достонлари ва халқ эртаклари қаҳрамонлари – Алдар Кўсе, Жиренше ва Қарашаш Сулу, Мистан кемпир, Дауқара, Қанбақ шал, Тазша бола ва бошқалар иштирок этди. Театрлаштирилган томошадан сўнг туманда истиқомат қилувчи 36 миллат вакиллари миллий қўшиқ ва рақсларни ижро этиб, ўз қўл меҳнатлари кўргазмасини намойиш этди, миллий таомлар тайёрлади. Спорт тадбирлари, айниқса, от пойгалари катта қизиқиш уйғотди. “Наврўз” шаҳарчасида оммабоп маҳсулотларни сотиш бўйича ярмарка ташкил этилди”, – деб ёзади Ўзбекали Жанибеков.
Алматида биринчи Наврўз қандай нишонланган?
Елеусиз Жанпейисулининг сўзларига кўра, байрам шаҳар маданият бошқармаси маблағлари ҳисобидан ташкил этилган. Кўнгиллилар, жумладан, талабалар ва ёшлар ҳам тадбирни қўллаб-қувватлаб, иштирок этишди. Наврўз байрамида анъанавий кўчманчилар карвон юришини ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Марказий маданият ва истироҳат боғида кигиз уйи қурилиб, алтибақан ўрнатилди.
“Ҳудудни Тўлебек Муқашев бошчилигидаги «Гороформление» ташкилоти безатди. Халқ мақоллари ёзилган баннерлар тайёрланди. Истироҳат боғига кўчатлар ўтқазилиб, ариқларни тозалашга ёшлар ёрдам берди. Рассом Бек Ибраев байрам тимсоли – оғзида гуллаган олма новдаси билан салянгоз тасвирлади. Пакет ва таклифномалар босмахона томонидан ишлаб чиқарилган, хусусий компания эса меҳмонларга бепул эсдалик совғалари тарқатган. Истироҳат боғига кираверишда иккита катта идишда байрамнинг асосий таоми Наврўз кўже қўйилди. Миллий кийимдаги аёл уни оммага тарқатди. Аммо 350 та товоқ ҳаммага етмай қолди, шунинг учун фольклоршунос Мардан Байдилдаев ўз пулига кўпроқ Наврўз кўже пишириш учун озиқ-овқат сотиб олди”, – дейди Елеусиз Жанпейисули.
Айтилишича, байрамни нишонлашга келганлар сони дастлаб кутилганидан анча кўп бўлган. Байрамда оқсоқоллар йиғилганларга дуо қилди, ёшлар миллий ўйинларда қатнашди.
“Халқ байрамни қучоқ очиб, хурсандчилик билан кутиб олди. Барча амалдорлардан фақат шаҳар ижроия қўмитаси раисининг ўринбосари Жибек Амирханова саҳнага чиқиб, оқсоқоллар билан биргаликда нутқ сўзлади”, – деди Елеусиз Жанпейисули.
Байрам режиссёри Аубакир Раҳимов ҳам Kazinform агентлигига 1988 йилги Наврўз байрами ҳақида гапириб берди.
“Қадир Жетписбаев мени режиссёр сифатида таклиф қилиб, байрам сценарийсини ёзиб, унинг концепциясини ишлаб чиқишни топширди. Вақт оз эди. Бир ойдан камроқ вақт ичида жуда кўп иш қилиш керак эди. Биз қозоқ халқининг барча урф-одат ва анъаналарини кўрсатишга ҳаракат қилдик, чунки Наврўз биринчи марта нишонланган ва умумхалқ байрамига айланиши керак эди. Шу боис унинг алоҳида аҳамиятини нишонлаш, халқ маънавий меросини кенг намойиш этиш муҳим эди”, – дейди Аубакир Раҳимов.
Сценарийга кўра, байрам кириш жойида ёз ва қуёш тимсоли “Табисқан” ва қиш ва тун тимсоли “Жимистан” ўртасидаги курашни акс эттирувчи спектакль билан бошланди.
Кейинроқ меҳмонларни қозоқ эртаклари қаҳрамонлари, ботирлар кутиб олди. Ҳар бир алтибақан ёнида “селтеткизер” ва “уйқувни очиш” анъаналари ўтказилган. Фестивалда унутилиб бўлган миллий ўйинлар – асиқ ату, арқон тортиш, “буқа тортиш” қайта тикланди.
Саҳнада анъанавий қўшиқлар, ашулалар, чолғу асбоблари янгради. Айтишув ҳам бўлди. Қўшиқлардан ташқари, мақол ва топишмоқлар беллашуви ҳам ўтказилди. 1988 йил тақвим бўйича салянгоз йили бўлганлиги сабабли боғдан Абай ҳайкали томон салянгоз сурати туширилган карвон юрди.
“Бир лаҳза ёдимдан чиқмайди: байрамни томоша қилиб, майдонда юрганимизда Жибек Амирхановани учратиб қолдим. “Ниҳоят, Наврўз қайтиб келди”, деди у қувончдан кўзларида ёш билан. Шунда мен бу ҳақиқатан ҳам ажойиб кун эканлигини англадим. Биз миллий байрамимиз, анъанавий Янги йил байрамини қайта тикладик”, – дейди Аубакир Раҳимов.
Бошқа вилоятларга ўрнак бўлиши учун Наврўз байрами дастлаб ўша пайтдаги пойтахт Алматида ўтказилган. Байрам мамлакатда катта қизиқиш уйғотди ва 1989 йилда бутун республика бўйлаб нишонланди. 1990 йилдан эса қўшни давлатлар ҳам байрамни нишонлашни бошладилар.
1989 йил Наврўз қандай эсда қолди?
1989 йилда Наврўз байрамини нишонлашга дастлабки тайёргарлик бошланди, бироқ кутилмаганда шаҳар ҳокимияти буни тақиқлаб қўйди.
“Вилоят партия қўмитаси: «Бу йил нишонлашга бўлмайди», деб эълон қилди. Партия қўмиталарига бир неча бор мурожаат қилиб, Наврўз байрамининг аҳамиятини исботладик. Ўшанда партиянинг иккинчи котиби Шарип Омаров эди. У бизни қўллаб-қувватлади, вилоят қўмитаси даражасида байрамнинг аҳамиятини тушунтирди ва рухсат олди”, – дейди Елеусиз Жанпейисули.
Бироқ байрамни марказий майдонда ўтказишга рухсат берилмаган. Шу боис бу йил Наврўз байрами “Марказий” стадион ва Қ.Сатбаев кўчасидаги автотураргоҳда ташкил этилган.
1989 йилда байрам кортежи ҳозирги Астана майдонидан бошланиб, Абилайхан кўчаси бўйлаб Абай хиёбонига бориб, у ердан Марказий стадионга етиб борди. Парадда 19 та безатилган автомашиналар намойиш этилди, ижрочилар миллий либослар кийган.
Kazinform агентлигида 43 йилдан ортиқ ишлаган фотограф Александр Павский ушбу воқеаларни ўз объективида суратга олди. Фотомухбир ўша кунларни шундай эслайди:
“Байрам аҳоли учун чинакам қувончли байрам бўлди. Одамлар байрамни катта иштиёқ ва ўзгача кайфият билан нишонлашга боришди. Тезда плёнкани олиб, суратларни танлаб, таҳририятларга тарқатиш учун кўп меҳнат қилдик. Байрам тунгача давом этди. Байрам миллий услубда янгиланган мазмунда ўтказилди. Одамларда заррача ҳам сунъий туйғу йўқ эди. Ушбу байрамни суратга олиш осон ва қизиқарли эди”, – дейди Александр Павский.
Расмий равишда тасдиқланган байрам
1991 йил 15 мартда Қозоқғистон ССР Президентининг фармони чиқди. Шунга кўра, 22 март расман “Наврўз байрами” деб эълон қилинди. Қозоғистон мустақилликка эришгач, байрам биринчи марта Алматидаги янги майдонда ўтказилди.
1993 йилдан М.Ауезов, Ғ.Мусирепов ва Уйғур театрлари санъаткорлари иштирокида “Наврўзнома”нинг театрлаштирилган томошалари ўтказила бошланди.
Бир неча йил давомида Алматидаги Республика саройининг ички қисми қозоқ қишлоғига айлантирилди: у ерда 41 та кигиз уй қурилиб, дастурхон ёзилди. Бу қишлоққа хорижий давлатлардан элчилар таклиф қилиниб, қозоқларнинг урф-одатлари билан таништирилди.
2001 йилда Наврўз давлат байрамлари рўйхатига киритилган. 2009 йилдан буён байрам уч кун кетма-кет нишонланади.
2010 йилда БМТ Бош Ассамблеясининг 64-сессиясида 21 март расман “Халқаро Наврўз куни” деб эълон қилинди.
2021 йилда Президент Қасим-Жомарт Тоқаев “Миллий либослар куни” ва “Кўришиш” анъанасини киритишни ва байрамни 14-23 мартгача нишонлашни таклиф қилди.
Бугун Қозоғистонда Наврўз байрами асосий байрамлардан бири ҳисобланади. Бешикдаги боладан тортиб, оқсоқолларгача ҳамма бу кунни интиқлик билан кутади.
