6 йил ичида ҳар йили 300 минг ёш қозоғистонлик меҳнат бозорига киради – Меҳнат вазири прогнози
ASTANА. Кazinform — Сўнгги йилларда Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги зиммасига кенг кўламли вазифалар юклатилди. Бу борада қатор лойиҳалар амалга оширилмоқда. Бу ҳақда Kazinform агентлигининг “Вазир билан мулоқот” лойиҳаси доирасида вазирлик раҳбари Светлана Жақипова маълум қилди.
- Светлана Қабикенқизи, мамлакатда ишсизлик тахминан 4,7 фоизни ташкил этади ва бу даража бир неча йиллардан бери ўзгармаган. Жорий йилда бу чегарани қисқартириш мумкинми, яъни қанча янги иш ўрни яратилади?
– Маълумки, марказий ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органларининг асосий вазифаларидан бири янги иш ўринларини яратишдан иборат. Таъкидлаш жоизки, у асосан миллий лойиҳалар, давлат органларининг концепция ва комплекс режалари, ҳудудларни ривожлантириш режалари, инвестиция лойиҳалари, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришни рағбатлантириш дастурлари доирасида шакллантирилади.
Давлат раҳбари Жамоат ишончи миллий кенгашининг тўртинчи йиғилишида аҳоли бандлигини таъминлаш бўйича ҳудудий хариталарни, жумладан, иш ўринлари яратиш юзасидан барча миллий лойиҳаларни ишлаб чиқиш бўйича топшириқ берди.
Ҳудудий бандлик хариталари доирасида 950 мингдан ортиқ кишини иш билан таъминлаш режалаштирилган. Улардан 273,9 минг нафари концепция, миллий лойиҳалар, микрокредит лойиҳалари, субсидияланган иш ўринлари, 312 минг 100 нафари бўш иш ўринлари, 341,3 минг нафари Давлат раҳбарининг “10 минг аҳолига 100 иш ўрни” ташаббуси доирасида қамраб олинади.
Аҳоли бандлигини таъминлаш, иқтисодиётнинг барча жабҳаларида давлат томонидан қўллаб-қувватланаётган чора-тадбирлар туфайли сўнгги бир неча йил ичида ишсизлик даражаси барқарор бўлиб, айни пайтда кескин ўсиш кузатилмади. 2020 йилда - 4,9%, 2021 йилда - 4,9%, 2022 йилда - 4,9% ва 2023 йилнинг 4-чорагида - 4,7%.
– Ёшлар ўртасидаги ишсизлик муаммосини ҳал этишда қандай ютуқлар бор?
– 2000 йиллардаги демографик ўсишдан сўнг, 2030 йилга бориб ҳар йили меҳнат бозорига қўшилаётган ёшлар сони 300 мингдан ошади. Бу борада таълим муассасаларини тамомлаган ёшларнинг ишга жойлашишига кўмаклашиш вазирликнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бунинг учун давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган қатор чора-тадбирлар кўрилмоқда.
Масалан, ёшларнинг ўқишни тамомлагандан сўнг дастлабки тажрибага эга бўлиш ва меҳнат бозорида рақобатбардошлигини ошириш имконини берувчи ёшлар амалиёти мавжуд. Ўтган йили 33 минг 900 нафар фуқарони ёшлар амалиётига юборган бўлсак, уларнинг ярми амалиётдан сўнг у ерда доимий иш жойига эга бўлди. Жорий йилда 35 минг нафар ёшларни юбориш режалаштирилган.
Шунингдек, 2020 йилдан бошлаб “Биринчи иш” ва “Авлодлар шартномаси” лойиҳалари жорий этилди. Улар ёш мутахассисларга доимий ишга жойлашиш ва ўзларининг катта ҳамкасблари тажрибасини ўрганиш, ишнинг биринчи йили учун маошни субсидиялаш имконини беради.
Шу билан бирга, 2023 йилдан бошлаб тадбиркорлик ташаббусларини ривожлантириш учун ёшларга йиллик 2,5 фоизли кичик кредитлар ажратилмоқда. Ўтган йили ёш тадбиркорларга 25,6 миллиард тенгега 5 минг 490 кичик кредит ажратилди.
Президентнинг “Адолатли Қозоғистон: барчамиз учун ва ҳар биримиз учун. Ҳозир ва ҳар доим” Сайловолди дастурини амалга ошириш доирасида 2030 йилгача 3,3 миллион фуқаро, жумладан, ёшлар, яъни камида 2,3 миллион нафар ёшларни иш билан таъминлаш режалаштирилган.
Жорий йилда камида 240 минг ёшларни иш билан таъминлаш режалаштирилган. Ўтган йили ёшлар учун ёш чегараси янгидан 35 ёш этиб белгиланганига қарамай, аҳоли бандлигини таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсати 2023 йилнинг IV чорагида ёшлар ўртасидаги ишсизлик даражасини 2022 йилнинг (3,8%) шу даврига нисбатан 3,4 фоизга камайтиришга хизмат қилди.
– Ўтган йили зарарли меҳнат шароитлари бўлган ишларда меҳнат қилаётган шахсларни ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари тўғрисида қонун қабул қилинди. Шу билан бирга, кўп йиллар ишлаган, 55 ёшга тўлган ва 7 йил давомида ўзларига жамғариб бориладиган бадал тўлаган фуқароларга махсус ижтимоий тўлов тўланади. Жорий йилда ушбу тўловни 37 мингдан ортиқ ишчи олиши маълум қилинди. Ҳозир уларнинг қанчаси бу имкониятдан фойдаланган? Бундан ташқари, қайси соҳалар ходимлари зарарли меҳнат қилаётганлар орасида?
– Махсус ижтимоий тўловни тайинлаш бўйича талабларга жавоб берадиган икки тоифадаги шахслар мавжуд. Биринчиси, ҳозирги вақтда зарарли меҳнат шароитлари бўлган жойларда ишлаётган одамлар. Иккинчиси - малакага эга бўлган, аммо ҳозирда зарарли меҳнат шароитида ишламаётган одамлар.
Махсус ижтимоий тўлов биринчи тоифадаги 4 та молиялаштириш манбаларидан, яъни бюджет, суғурта ташкилоти, иш берувчи ва пенсия жамғармаси маблағлари, шунингдек, иккинчи тоифадаги 2 та молиялаштириш манбаси – бюджет ва пенсия жамғармаси ҳисобидан амалга оширилади. Жорий йилда 37 минг 97 нафар фуқаро ушбу талабларга жавоб беради. 19 февраль ҳолатига кўра, махсус ижтимоий тўловлар бўйича биринчи тоифага мансуб 501 нафар, иккинчи тоифага мансуб 1829 нафар фуқаро (жами 2330 нафар) мурожаат қилган. Ижтимоий Кодексга кўра, касби ва фаолияти “Зарарли меҳнат шароитлари билан банд бўлган ишчилар, ишлаб чиқаришлар, иш жойлари, касблар рўйхати”га киритилган шахсларга иш берувчилар томонидан мажбурий касбий пенсия тўловлари тўланади, уларнинг сони 2 мингдан ортиқ.
Шундай қилиб, махсус ижтимоий тўлов иқтисодиётнинг 19 та, жумладан, тоғ-кон саноати ва бошқа соҳаларида меҳнат қилаётган қозоғистонликларга тегишли бўлади. Тўлов пенсия ёшига қадар ўтказилади. Махсус ижтимоий нафақа олиш учун меҳнат шароитлари зарарли ишлар билан шуғулланмаслиги керак. Ишчилар енгил ишларга ўтишлари мумкин, шундан сўнг улар иш ҳақи ва нафақа олишлари ёки пенсияга чиқишларигача таътил олишлари ва махсус ижтимоий нафақалар олишлари мумкин.
Ягона жамғариб бориладиган пенсия фонди маълумотларига кўра, махсус ижтимоий тўловни тайинлашнинг мажбурий шартларини ҳисобга олган ҳолда, унга 2024 йилда 37 мингдан ортиқ, 2030 йилда 58 мингдан ортиқ, 2035 йилда 95 мингдан ортиқ ишчи мурожаат қилиши мумкин. Шундай қилиб, ҳар йили потенциал тўловчилар сони ортиб бормоқда.
– Келажакда қандайдир янги касблар пайдо бўлиши ҳақида тез-тез айтилади. Умуман олганда, уларнинг қайси бири мамлакатда пайдо бўлиши мумкин ва қайси бири яқин йилларда йўқ бўлиб кетиши мумкин?
- Технологиянинг ривожланиши билан баъзи касблар эскиради ёки умуман йўқ бўлиб кетади, уларнинг ўрнида бошқа касблар пайдо бўлади. Прогноз меҳнат бозори қандай ўзгаришини ва келажакда қандай касблар кераклигини тушуниш учун амалга оширилади. Жумладан, иқтисодиётнинг 9 та тармоғида (кон-металлургия, нефть-газ саноати, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва логистика, машинасозлик, АКТ, энергетика, туризм, қурилиш) соҳани ўрганиш натижаларига кўра, 239 та янги, 95 та ўзгарадиган ва 129 та йўқолиб бораётган касб аниқланган.
Масалан, қурилиш соҳасида - робототехника бўйича техник касби, энергетика соҳасида - атом электр станциясини қуриш ва ишлатиш бўйича мутахассис, ахборот технологиялари соҳасида - киборгизация бўйича инструктор, кон-металлургия соҳаси - масофавий оператор-технолог.
Шу билан бирга, яқин келажакда конвейер оператори, тоғ-металлургия соҳасида юк кўтарувчи қурилмалар оператори (2030 йилга бориб), газ металл кесувчилари, қурилиш соҳасида шиша монтажчи (2030 йилга бориб) каби касблар йўқолади. Айтиш керакки, улар йўқолмайди, балки жамият эҳтиёжларига қараб янгиланади. Шу билан бирга, замонавий тенденциялар билан ҳамнафас бўлиш учун ҳар қандай касбда доимий равишда янги нарсаларни ўрганиш, бошқа соҳаларда ривожланиш зарур.
– Ҳар йили иш берувчилар талабига кўра Қозоғистонга хорижий ишчи кучини жалб қилиш учун квота тасдиқланади. Мамлакатимизга қайси давлатлардан мутахассислар келади? Бу йил қанча одам жалб қилинади?
– Ички меҳнат бозорини ҳимоя қилиш мақсадида Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш вазирлиги томонидан ҳар йили республикага хорижлик мутахассисларни жалб қилиш учун квота белгиланади. 2023 йилда квота 0,24% ёки 22260 қилиб белгиланди. Ўтган йили маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан иш берувчиларга хорижий ишчи кучини жалб қилиш учун 14,5 мингта рухсатнома берилди ва муддати узайтирилди. Хорижий фуқаролар келган асосий давлатлар: Хитой (4161 киши), Туркия (1206 киши), Ҳиндистон (1253 киши), Ўзбекистон (784 киши) ва бошқалар.
Хорижий фуқароларнинг асосий қисми қуйидаги касбларга жалб қилинган:
- саноат, қурилиш, кончилик, ахборот технологиялари ва электроэнергетика соҳалари муҳандислари (3948 нафар);
- саноат ва қурилиш техниклари (1270 киши);
- лойиҳа менежерлари (377 киши);
- директорлар (305 киши) ва уларнинг ўринбосарлари (227 киши);
-қурилиш ва дастурий таъминот архитекторлари (49 киши);
- соғлиқни сақлаш соҳасидаги шифокорлар (36 киши).
2023 йилда меҳнат муҳожирларини уй хўжаликларида ишлашга жалб қилиш учун 305,8 минг кишилик квота белгиланди. Маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан 295 261 та рухсатнома берилди.
Бундан ташқари, 2024 йил учун умумий квота мамлакатдаги ишчи кучининг 0,23 фоизи ёки 22 минг нафар қилиб белгиланди. Жорий йилда чет эллик ишчи кучини жалб қилиш учун 4 тоифага квота ажратилди:
- 906 та биринчи тоифадаги рухсатномалар (раҳбарлар ва уларнинг ўринбосарлари);
- иккинчи тоифа - 5 054 та рухсатномалар (таркибий бўлинмалар раҳбарлари);
- учинчи тоифа - 10 786 рухсатнома (мутахассис);
- тўртинчи тоифа - 2888 рухсатнома (малакали ишчилар).
Шунингдек, 2366 нафаргача киши мавсумий ишларга жалб этилиши мумкин.
Бундан ташқари, жорий йилда меҳнат муҳожирларини уй хўжаликларида ишлашга жалб қилиш квотаси республикадаги меҳнат ресурслари сонига нисбатан 3,1 фоиз ёки 271,3 минг киши этиб белгиланди.
— Шимолий вилоятларга миграция бўйича кўплаб танқидлар бўлмоқда. Улар орасида ушбу ҳудудларга борганларнинг бир қисми бир мунча вақт ўтиб яна кўчиб кетгани ҳақида далиллар мавжуд. Умуман, ушбу дастур доирасида кўчирилган одамларнинг аҳволини барқарорлаштириш борасида қандайдир ўзгаришлар киритиладими? Жорий йилда мамлакатнинг ишчи кучи ортиқча бўлган вилоятларидан қанча одам шимолга жойлашиши мумкин?
– Республикамизнинг ишчи кучи етишмайдиган ҳудудларига ички ҳаракатчанликни рағбатлантириш мақсадида фуқароларнинг ихтиёрий кўчишига кўмаклашиш чора-тадбирлари амалга оширилмоқда. Ушбу чора ҳозирда давлат томонидан қўлланиладиган ягона самарали механизм ҳисобланади.
2023 йилда ишчи кучи етишмайдиган ҳудудларга 8903 нафар ёки 2558 оила кўчиб келган. Шунингдек, 184 нафар фуқаро давлат томонидан қўллаб-қувватланмасдан яна кўчиб кетган.
Вазирлик томонидан мазкур дастур доирасида кўчирилганларнинг қайта кўчиши сабаблари таҳлил қилинди. Албатта, ноқулай об-ҳаво ва инфратузилманинг етарли даражада ривожланмаганлиги сабабли кўчирилганларнинг бир қисми жанубий вилоятларга қайтиб кетди. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш, мигрантлар ва ватандошларни рағбатлантиришнинг мақбул моделини яратиш мақсадида вазирлик шимолий ҳудудларда мослашиш ва интеграциянинг янги алгоритмини ишлаб чиқди.
Ҳозирда у Шарқий Қозоғистон ва Павлодар вилоятларида тажриба тариқасида амалга оширилмоқда. Маҳаллий ҳамжамиятга самарали интеграция қилиш учун оилани, шу жумладан болаларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, шунингдек, ижтимоий, тиббий ва таълим хизматларини ўз ичига олган бир қатор мослашув ва интеграция хизматлари таклиф этилади.
Кўчиб ўтувчилар ва ватандошларнинг мослашуви ва интеграцияси бўйича асосий фаолият турлари рўйхати шакллантирилди.
Мослашув ва интеграция даври “Оила рақамли картаси” ва мобил илова орқали мониторингни ҳисобга олган ҳолда беш йил давомида амалга оширилади.
Жорий йилнинг биринчи чорагида аҳоли пунктларининг барча ҳудудларида вадошлар ва кўчирилганларни мослаштириш ва интеграциялаш хизматларидан кенг фойдаланиш режалаштирилган.
Шунингдек, кўчиб ўтувчилар ва ватандошларни қабул қиладиган ҳудудларда уй-жой сотиб олиш учун уй-жой нархининг 50 фоизи миқдорида, лекин 4 миллион тенгедан кўп бўлмаган миқдорда моддий ёрдам олиш ҳуқуқи билан иқтисодий ҳаракатчанлик сертификати жорий этилди.
2023 йил июль ойидан буён уй-жой билан таъминлаш учун 1310 та иқтисодий ҳаракатчанлик сертификатлари берилди. Жорий йилда 9 минг 433 кишини бошқа жойга кўчириш режалаштирилган.
- Ватандошларни Ҳукумат белгилаган ҳудудларга жойлаштириш режалаштирилган. Бу вилоятларга Павлодар, Қостанай, Ақмола, Шарқий Қозоғистон, Шимолий Қозоғистон ва Абай вилоятлари киради. Ҳукумат томонидан белгиланмаган бошқа вилоятларга келган ватандошлар эса “Ватандош” мақомини олишда қийинчилик ёки тўсиқларга дуч келаётгани айтилади. Илтимос, ушбу масала бўйича тушунтириш беринг. Хўш, "ватандош" мақомини олиш учун фақат белгиланган ҳудудларга бориш керакми?
— Йўқ, “ватандош” мақомини олиш учун фақат Ҳукумат белгилаган ҳудудларга бориш шарт эмас.
Конституциянинг 21-моддаси 1-бандига кўра, Қозоғистон Республикаси ҳудудида қонуний истиқомат қилувчи ҳар бир шахс ўзи хоҳлаганча эркин ҳаракатланиш ва яшаш жойини танлаш ҳуқуқига эга.
Давлат раҳбарининг 2022 йилги халққа Мурожаатномасида ватандошларнинг миграция сиёсатини тубдан ислоҳ қилиш, демографик ва иқтисодий тенденциялар, миллий манфаатларни ҳисобга олган ҳолда ички миграцияни тартибга солиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш топширилган эди.
Мамлакатга этник қозоқларни кўчиришнинг асосий алгоритми 5 йўналишда амалга оширилмоқда. Биринчи йўналиш - Оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг мамлакатда доимий яшашига қўшилиши. Иккинчи йўналиш - иш берувчини кейинги ишга жойлаштириш ва бўш иш жойига жойлаштириш учун таклиф қилиш. Учинчи йўналиш – демографик ривожланишга бўлган талаб, ривожланиш салоҳиятига эга агломерация ҳудудлари ҳамда қишлоқ аҳоли пунктлари, кичик ва моношаҳарлар, вилоят ва туман шаҳарлари. Ушбу уч йўналиш талабларига жавоб берадиган этник қозоқлар мамлакатнинг турли ҳудудларига жойлашиши мумкин. Тўртинчи йўналиш - Қозоғистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланадиган ҳудудлардаги аҳоли пунктлари. Шу билан бирга, Абай, Ақмола, Шарқий Қозоғистон, Қостанай, Павлодар, Шимолий Қозоғистон вилоятлари ҳисобга олинади. Бу ҳудудлар ишчи кучи етишмайдиган ҳудудлардир. Бу аҳоли пунктларида давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чоралари кўрилади. Бешинчи йўналишга Қозоғистон Республикаси олий таълим муассасаларида таҳсил олаётган этник қозоқлар киради.
Умуман олганда, миграциянинг янги усули Қозоғистон Республикасининг хорижий давлатлардаги муассасалари орқали ёки «Құтты мекен» мобил иловаси орқали ватандош мақомига ўтказиш учун ҳужжатларни қабул қилишни назарда тутади.
2023 йилда тарихий ватанига қайтиб, ватандош мақомига эришганлар сони 21 минг нафарни ташкил этди. 2022 йилнинг шу даврида эса мамлакатга 19 минг ватандош келган.
Янги йўл билан келган 6200 нафар муҳожирнинг 2926 нафари шимолий вилоятларга, етти нафари агломерация ҳудудларига,
3242 киши оилани бирлаштириш учун келган, 25 нафари эса ишга жойлашиш учун ватандошлик мақомини олган.
Этник қозоқлар ватандош мақомини олиш тўғрисида қарорни мустақил ва ихтиёрий қабул қиладилар ва ўзларининг тарихий ватанларига келаётган этник қозоқлар сони йилдан-йилга ортиб бормоқда. Мамлакатимизга доимий яшаш учун келган этник қозоқларнинг ҳуқуқлари бузилмайди.
