31 йил ичида тенге дизайни қандай ўзгарган
ASTANA. Kazinform – Қозоғистонда 15 ноябрь куни Миллий валюта куни нишонланади. Бу кун молиячиларнинг касб байрами ҳам ҳисобланади.
Тенгенинг тарихи 1993 йил 3 ноябрдан бошланади. Айнан шу куни миллий валютани муомалага киритиш бўйича давлат комиссияси ташкил этилди. 1993 йил 12 ноябрда “Қозоғистон Республикасининг миллий валютасини муомалага киритиш тўғрисида”ги Фармон имзоланди. 15 ноябрдан эса тенге мамлакатда янги тўлов бирлигига айланди.
Биринчи банкноталар Англияда босилган.
1995 йил 19 майда Қозоғистонда банкнотлар фабрикаси расман очилди. Пулни тежаш мақсадида Банкнот заводида янги бино қуриш ўрнига “Гидромаш” АЖ заводининг битта биносини таъмирлашга қарор қилинди.
1995 йилда заводдан 83 миллион донадан ортиқ купюра муомалага чиқарилган бўлса, кейинги йилда 104 миллион донадан ортиқ купюра чоп этилди. 1997 йилда Банкнотлар фабрикаси Қозоғистон Республикаси фуқаролари учун паспорт ва шахсий гувоҳномаларни чиқара бошлади.
Қозоқ валютасини тасвирлаган дизайнерлар: Тимур Сулейменов, Мендибай Алин, Досбол Қасимов, Ағимсали Дузелханов, Қаиролла Абжалелов.
“Тенге” тарихий номдир. Ўрта асрларда туркларнинг кумуш тенгелари “денге” ёки “тенге” деб аталган. Бу номни академик Сауик Такежанов таклиф қилган.
Мутахассисларнинг айтишича, миллий валюта номини танлашда катта тортишув бўлиб, “олтин”, “пул”, “таньга” (тенга) вариантларидан ташқари “сом” номи ҳам таклиф қилинган. Бунинг сабаби, СССР банкнотларида рубль қозоқ тилига шундай таржима қилинган.
Тенгенинг юздан бир қисми “тийин” деб аталади.
Миллий валютанинг ўз белгиси (₸) мавжуд. Бу белги тенгенинг график шакли – қадимги туркий алифбонинг тимсоли бўлиб, транскрипцияда “тенге” сўзи бошланадиган “т” товушини ҳамда “тангри” товушини ифодалайди.
Рамз валюта барқарорлиги, юксак салоҳият, мамлакат иқтисодиётининг ривожланиш динамикаси ва ўсиши ғоясини ифодалайди.
Тенгенинг бешта авлоди
Миллий валютанинг биринчи қатламида "Портрет серияси" ишлатилган. Муаллифлар банкнот саҳифаларида буюк қозоқ шахсларининг суратларини эълон қилишган.
Миллий валютанинг иккинчи қатлами Қозоғистонда чоп этилди. Янги серия “Ал-Фараби” деб номланди.
Миллий валютанинг учинчи авлоди 2006 йилда “Байтерек” тимсоли билан нашр этилган.
Дизайнерлар бу гал нафақат Қозоғистон тарихини, балки архитектура ва табиатини ҳам валюта юзига мослаштиришга ҳаракат қилишди. Тенге юзида очиқ кафт, Биринчи Президентнинг қўли ва Давлат мадҳиясининг ноталари босилган.
2011 йилдан бошлаб янги пул бирлиги муомалада бўлди. Улар: 500, 1000, 2000, 5000, 10 000 ва 20 000 тенге номиналидаги “Самрук” туркумидаги пуллардир.
Эътиборлиси, энг йирик қоғоз пуллар – 20 000 тенге 2015 йилда Миллий банк тенге курсини “эркин муомалага” рухсат берганидан кейин муомалага чиқарилган.
Банкнот дизайнини ўзгартириш дунёда кенг тарқалган амалиётдир. “Саклар услуби” янги пул туркумини муомалага киритишдан асосий мақсад миллий валютанинг ҳимоя даражасини ошириш, ундан фойдаланишда қулайлик яратиш, шунингдек, Қозоғистоннинг маданий қадриятлари ва тарихини тарғиб қилишдан иборат.
“Саклар услуби” янги банкнот серияси дизайни концепцияси 2022 йилда ишлаб чиқила бошланди. 2023 йил 15 ноябрда банкнотлар серияси расман тақдим этилди. 2023 йилнинг 25 декабрида эса биринчи 5 000 тенгелик банкнот муомалага киритилди.
Серияни ишлаб чиқишда маҳаллий ва хорижий олимлар, археологлар, антропологлар, этнографлар, рассомлар ва реставраторларнинг кўплаб асарлари ва материаллари ўрганилди ва фойдаланилди. Банкнотларнинг янги сериясида қадимги кўчманчилар дунёқарашининг хусусиятлари, уларнинг табиат ва ҳайвонот дунёси билан боғлиқлиги тасвирланган. Шунингдек, “Саклар услуби”нинг ўзига хослигини ойдинлаштириш, халқ маданияти ва тарихини ўрганишга қизиқиш уйғотиш кўзда тутилган.
Тенгеларнинг биринчи партияси Германияда зарб қилинган. Ҳозирда тенгелар Қозоғистон зарбхонасида чиқарилади. Монета саройида инвестиция ва коллекция тенгелари чиқарилди.
Ҳозирда муомалада 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 ва 200 тенге номиналидаги тенгелар мавжуд.
Тенгенинг ҳимоя элементлари
Жаҳон тажрибасида биринчи марта Қозоғистон Миллий банки банкнотга икки рангли микро-оптик ҳимоя толаларини киритди. Ушбу ҳимоя элемент, банкнот икки томонидаги икки ранг бир-бирига ўзаро таъсир қилади ва динамик эффект яратади. Бундай элемент фақат қоғоз ёки гибрид субстрат асосида амалга оширилиши мумкин, яъни материал полимер бўлмаган бўлиши керак.
Бундан ташқари, банкнотлар дизайнида ёрқин ва эсда қоларли 3D эффект яратувчи оптик ўзгарувчан голограмма элементлар ҳамда уч ўлчамли хавфсизлик элементларидан фойдаланилган. Ушбу элементлар банкнотларнинг “Саклар услуби” дизайнини тўлдиради.
Миллий валюта мукофотлари
2000 йилдан бошлаб Қозоғистон зарбхонаси ва Миллий банки ҳар йили халқаро мусобақаларда қатнашиб келади. Ўшандан бери миллий валюта ўз ишланмаларида қўлланилган сифат, дизайн ва технологик инновациялар учун турли номинациялар бўйича 20 дан ортиқ мукофотларга сазовор бўлди.
Қозоғистоннинг коллекция тенгелари Coin Constellation, “Йил монетаст”(Coin of the Year), IACA Excellence in Currency Awards, Vicenza Numismatica ва бошқа халқаро нумизматик ассоциацияларнинг мукофотларига сазовор бўлган.
Миллий валютанинг банкноталари халқаро танловларда бир қанча совринларни қўлга киритган. 2007 йилда 10 000 тенгелик Қозоғистон банкнотаси (2006 йил модели) IACA (Халқаро валюта ишлари ассоциацияси) танловида "Энг яхши янги банкнот" номинациясида биринчи ўринни эгаллади.
2012 йилда Қозоғистон Мустақиллигининг 20 йиллигига бағишланган 10 000 тенгелик эсдалик банкнотаси Халқаро банкноталар ассоциацияси (IBNS) танловида “2011 йилнинг энг яхши банкнотаси” деб топилган эди.
2013 йилда Қозоғистон 5000 тенге банкнотаси IBNS танловида “2012 йилнинг энг яхши банкнотаси” деб топилган эди.
2014 йилда турк ёзуви “Култегин” ёдгорлигига бағишланган 1000 тенгелик эсдалик банкнотаси IBNS қарори билан “2013 йилнинг энг яхши банкнотаси” деб топилган эди.
2015 йилнинг 1 декабрида муомалага киритилган 20 000 тенгелик банкнот 2016 йилги High Security Printing Europe конференциясида (Бухарест, Руминия) 2015 йилнинг энг яхши минтақавий банкнотаси деб топилди.
2016 йилда 20 000 тенгелик банкнот Валюта конференциясида (Вашингтон, АҚШ) “Валюта саноатидаги энг яхши техник ютуқлар учун” (IACA Excellence in Currency Awards) номинациясида уч финалчи қаторидан жой олди.
