2025 йилдан бошлаб Қозоғистонда вилоят марказлари ҳокимлари сайланади
ҚР Президентининг навбатдаги Мурожаатномасида ҳокимларни бевосита сайлаш жараёни давом этиши маълум бўлди. Бу тизимга барча туман ва вилоят шаҳарлари ҳокимлари сайлови ҳам киритилади. Сиёсий қадамнинг аҳамияти, сайлов самарадорлиги ҳақида жамиятда турли фикрлар билдирилмоқда. Халқ орасида “Сайлов тизими аҳолининг ижтимоий муаммоларини ҳал этишга қанчалик таъсир қилади?”, “Сиёсий институтлар давлат бошқаруви тузилмасидаги кадрлар ўзгаришининг қандай алгоритмини таклиф қилади?” деган саволлар бор. Шу муносабат билан Kazinform агентлиги мухбири Мадияр Тўлеуов маҳаллий давлат бошқарувини такомиллаштиришнинг замонавий форматини таҳлил қилиб кўрди.
Ислоҳот қишлоқдан бошланди
Кенг кўламли ўзгаришларнинг ҳақиқати шундаки, у босқичма-босқич ўзгаришдир. Қозоғистонда ҳокимлар сайлови тарихи 1999 йилда бошланган бўлса-да, кейинроқ ташкил этилган. 2013 йилгача ҳам қишлоқ ҳокимлари сайлови билвосита усулда ўтказилиб, туман ҳокими томонидан таклиф этилган номзод масъул депутатлар томонидан тасдиқланарди. Фақат 2021 йилда қишлоқ ҳокимларини тўғридан-тўғри сайлаш тизими жорий этилганида иш яна жонлангандек бўлди. Ўшандан бери 2500 га яқин ҳоким сайланган. Ўтган йили эса синов режимида ўтказилган туман-шаҳар ҳокимлари сайловида 45 нафар ҳоким янги усулда сайланган эди.
“Сайлов натижалари ва сайланган ҳокимлар ишини чуқур ўргандик. Натижада радикал қарорга келдик. Келгуси йилдан бошлаб биз доимий равишда янги тизимга ўтамиз. Эндиликда туман ва вилоят аҳамиятига эга шаҳарлар ҳокимлари фақат тўғридан-тўғри сайлов йўли билан сайланади. Ҳокимларнинг ваколат муддати тугаши билан, яъни ротация даври келганда сайловлар босқичма-босқич ўтказилади. Бу сиёсий тизимни ислоҳ қилишдаги яна бир муҳим қадамдир. Сиёсий ислоҳотлар бир марталик кампания эмас. Давлат равнақи учун керак бўлса, ислоҳотлар шундай давом этади”, – деди ҚР Президенти.
Бу ўзгариш 3 йил олдин қонунга киритилган ўзгартириш билан боғлиқ. 2021 йилда Давлат раҳбари “Қозоғистон Республикасида сайловлар тўғрисида”ги “Қозоғистон Республикасининг Конституциявий қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонунни имзолади ва бу ташаббуснинг ҳуқуқий асосини яратди. Ўша даврда сиёсий институтлар ва жамият қонундаги ўзгаришлар концепциясини қизғин қабул қилгани ва қандай ўзгаришлар бўлишини башорат қилгани эсда қолади. Улар орасида Қозоғистон Республикаси Давлат маслаҳатчиси Ерлан Қарин ОАВда ҳоким сайлови эволюцияси ва эришилган натижалар ҳақида маълумот берди. Унинг сўзларига кўра, янги сайлов тизими Марказий Осиё минтақасидаги илк сиёсий тажриба ҳамда жамият ва ҳокимиятни бирлаштирувчи ғоядир.
“Туманлар ҳокимлари сайлови жамиятда катта қизиқиш уйғотди. 45 та ҳокимлик учун 125 номзод кураш олиб борди. Улар орасида турли соҳа вакиллари – иқтисодчилар, ҳуқуқшунослар, ўқитувчилар, муҳандислар, қишлоқ хўжалиги ва бошқа мутахассислар бор эди. 7 та сиёсий партиянинг барчаси туман ҳокими сайловида ўз номзодларини тақдим этди. Танловни 1 минг 497 сайлов участкасида номзодларнинг ишончли вакиллари, кузатувчилари, оммавий ахборот воситалари вакиллари, жами 8,5 минг нафарга яқин киши ўтказди. Охирги сайлов Марказий Осиё минтақасидаги биринчи шундай сиёсий тажрибадир. Шундай қилиб, Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг сиёсий ислоҳотлари минтақадаги сиёсий модернизациянинг янги йўналишини белгилаб беради”, – деди у.
Миллий статистика бюроси маълумотларига кўра, мамлакатда 192 та туман ва 90 та шаҳар мавжуд. Шунинг учун сиёсий ислоҳотларнинг географик кўлами кенгдир. Бу давлат бошқаруви тизимидаги кадрлар тузилмаси атмосферани сезиларли даражада ўзгартиришини англатади. Қолаверса, тўғридан-тўғри сайловлар йўли билан халқни ҳокимият ишларига жалб этиш, ўзини ўзи бошқариш тамойилини такомиллаштириш истиқболдаги вазифадек кўринади. Халқ ҳам сайловнинг аҳамиятини билишга интилмоқда.
Кўпчиликни ўйлантирган саволни Мажилим депутати Ерболат Сауриқовга йўлладик. Унинг сўзларига кўра, бундай тизим халқаро тажрибага асосланган, шунинг учун ташвишланишга асос йўқ. Аксинча, тўғридан-тўғри сайловларнинг самарадорлиги устунлик қилади: ҳоким мустақил, халқ эса талаблар бажарилишини назорат қилади. Оддий сўз билан айтганда, номзод сайловолди ташвиқоти жараёнида халқ талабларини тинглайди ва уларни ҳал этиш йўлини таклиф қилади. Халқ сайланган ҳокимнинг натижаларига кўра муаммоларни ҳал этиш механизмига баҳо бериш имкониятига эга бўлади.
“Биринчидан, сайланган ҳокимлар юқоридагиларга қарам эмас. Бу биринчи истисно. Иккинчидан, мустақил тизим орқали етакчиликка эришган фуқаро халқ манфаатини ўйлайди, аҳоли талабларини бажаришга ҳаракат қилади. Улар вилоят муаммоларини ҳал этиши, мавжуд маблағни вилоят ривожига сарфлаши аниқ.
Одамлар кўп босимликга эга. Масалан, сайланган ҳоким аҳолининг турмуш шароити ва иқтисодий салоҳиятини яхшилашга хизмат қилмаса, оммада муаммони ўзгартириш механизми бор. Агар ҳоким ўз ишидан қониқмаса, уни лавозимидан четлаштириш мумкин. Бундай ҳуқуқ сайлов тизимининг тартибга солувчи қоидаларида назарда тутилган”, – деди Ерболат Сауриқов.
Бироқ, ҳокимнинг мустақил қарор қабул қилиши, сиёсий очко тўплаши учун ҳеч қандай тўсиқ йўқ. Депутатнинг фикрича, туман ва шаҳар ҳокимлари мустақил бюджет сиёсатига эга бўлиши муҳим. Шундагина ҳоким ўз олдига қўйган мақсадини, халқ билан биргаликда тузган режасини сифатли бажаришга ҳаракат қилади. Агар шаҳар ҳокими молиявий жиҳатдан ҳудудий ёки бошқа ваколатли органларга қарам бўлса, у муҳим натижаларни кутишни ўринсиз, деб ҳисоблайди.
Номзод: тадбиркор, фермер, сиёсатчи...
Сиёсий ислоҳотларнинг оғирлиги номзоднинг зиммасида. Аслида, бу унинг маҳорати ва билим даражасида. Шу пайтгача 2500 га яқин ҳоким халқ танлови билан тайинланганини айтдик. Қизиғи шундаки, сайланган қишлоқ ҳокимларининг 60 фоизи илгари давлат хизматида бўлмаган. Шу боис Президент давлат хизматчиларининг касбий ва маънавий-ахлоқий фазилатларига алоҳида эътибор қаратиш лозимлиги ҳақида огоҳлантирди. Бу йўналишда махсус лойиҳа амалга ошириладиган кун узоқ эмасдек.
Бироқ жамият “аста-секинлик билан яхшиланади” деган позицияда. Аҳолининг эҳтиёжларини қондириш учун бу соҳадаги тажриба эмас, балки тизимли режа ва қатъий талаб керак. Шу боис кейинги йилларда турли соҳа вакиллари ҳоким бўлишга умид қилмоқда. Улар орасида сиёсий кампаниядан муваффақиятли ўтиб, самарали меҳнатини кўрсатган меҳнаткашлар кўп. Жумладан, Қизилўрда вилояти “Жанақурилис” қишлоғи ҳокими Елнур Елшекенов ҳоким этиб сайланганида илк бор давлат хизматига келди. У илгари фермада ишлаган. Уларнинг фикрича, мамлакатга хизмат кўрсатиш соҳадан мустақил.
“Қишлоқ аҳволидан, аҳолининг муаммоларидан хабардорман. Халқ билан учрашиб, бўлажак сайловда номзодлар рўйхатида рўйхатдан ўтишга қарор қилдим. Очиқлик ва фикр-мулоҳазалар натижасида етарлича овоз тўпланди ва ғалаба қозондим. 2023 йил июнь ойида қишлоқ ҳокими этиб сайландим. Шундай қилиб, кўпчиликнинг қўллаб-қувватлаши давлат хизматида ҳар қандай мутахассисга ўз ўрни борлигини исботлади”, – деди у.
Ҳукумат бўлажак сайловлар тартибини тизимлаштирмоқда. Депутатликка номзодлар кўрсатиш, сайловолди ташвиқотининг молиявий ва ҳуқуқий асослари фарқланди. Бинобарин, келгуси йилда амалга ошириладиган сиёсий ислоҳотлар мамлакат ижтимоий салоҳиятига жиддий ўзгаришлар олиб келиши аниқ.
