2025 йилда Қозоғистонда уй-жой бозорини нималар кутмоқда
Ҳозир йил охири, иқтисодий беқарорлик даври. Турли соҳалардаги нарх сиёсатига геосиёсий вазият ва бюджет тақчиллиги таъсир этаётганини кўриш қийин эмас. Уй-жой бозори прогнози айниқса ташвишли. Келгуси йил уй-жой сотиб олиш ниятида бўлганларни нималар кутмоқда? Уй-жой қимматлашадими? Kazinform мухбири мавзуни ўрганишга ҳаракат қилди.
Биринчидан, бу йилги статистик маълумотларни баҳолайлик. Йил бошидан буён уй-жой қурилиши ва уй-жой нархининг ошиши кузатилди. Масалан, жорий йилда амалга оширилган қурилиш ишларининг 14,3 фоизи уй-жойга тўғри келди. Фойдаланишга топширилган уйларнинг умумий майдони ўтган йилга нисбатан 6,2 фоизга ошди. Уй-жойларнинг аксарияти Астана, Алмати, Чимкент шаҳарлари ва Туркистон, Манғистау, Қизилўрда вилоятларида қурилган.
Бироқ, бу тенденция бозорга ижобий таъсир кўрсатди деб айта олмаймиз. Миллий статистика бюросининг маълумотларига кўра, бир йил ичида янги уй-жойлар нархи 2,3 фоизга ошган. Таразда 8,6 фоизга, Ақтўбеда 7,9 фоизга, Талдиқўрғонда 7,2 фоизга, Кўкшетау ва Қизилўрдада 7,1 фоизга ошди. Иккиламчи уй-жой бозори ҳам кўнгилдан чиқмаяпти. Бу йўналишда Атирау (24,7% ўсиш), Астана (11,3% ўсиш) етакчи, уй-жой ижараси нархлари бўйича, Орал (24,2% ўсиш), Чимкент (21,9% ўсиш), Петропавл (21% ўсиш) олдинда.
Келгуси йилда вазият ёмонлашиши мумкин. Буни Ҳукумат ҳам, тадбиркорлар ҳам яширмайди. Чунки тенге курсининг заифлашиши, қурилиш соҳасида импортга қарамлик, солиқ кодексининг ўзгариши бошқа йўл қолдирмайди.
Қурилиш учун қиймат солиғи
Мутахассисларнинг фикрича, келгуси йилда квартира нархи 10-15 фоизга ошади. Ҳозирча асосий сабаб - ҚҚС. Яъни, Ҳукумат томонидан кўриб чиқилаётган янги солиқ кодексида қурилиш ташкилотлари учун 12 фоиз қўшилган қиймат солиғи белгиланган. Компаниялар зарар кўрмаслик учун квадрат метр нархини оширади деган тахмин мавжуд.
Ҳукумат бундай қадам бюджет тақчиллигини бартараф этиш учун қилинганини айтади. Ҳозир мамлакат ғазнаси оғир аҳволда, бюджет тақчиллиги 50 фоизга етди. Молия вазирлиги маълумотларига кўра, жорий йилнинг биринчи ярмида режалаштирилган даромад 5,6 триллион тенгедан 20 фоизга кам бўлган. Харажатлар эса 95 фоизга кўп, яъни 10,7 триллион тенге сарфланган. Соҳа мутахассисларининг таъкидлашича, кўрсаткичнинг пасайишига солиқ йиғимларининг камлиги сабаб бўлмоқда. Солиқ сиёсатини қайта кўриб чиқиш ва даромадни ошириш учун қўшилган қийматни ошириш сири ҳам шунда.
Бироқ, реал қурилиш соҳасида солиқни оширишни ўринсиз деб ҳисоблайдиганлар кўп. Эшитишимизча, бу нархларни оширади ва уй-жой бозорини инқирозга бошлайди. Қозоғистон қурувчилар уюшмасининг Астана бўлими директори Вячеслав Лазаревнинг сўзларига кўра, қурилиш компаниялари квартиранинг квадрат метри нархини ошириши муқаррар.
“Бугунги кунда қурилиш компанияси уй-жой қуриб, ўртача 15 фоиз фойда кўрмоқда. Агар 12 фоизлик солиқ жорий қилинса, демак, қурилиш компанияси нолга тенг ишлайди. Шунинг учун уларнинг иккита йўналиши бор: фойдасиз ишлайди ёки квадрат метр нархини оширади”, - деди у.
Ваҳоланки, ваколатли орган вакиллари қурилиш компаниялари 2001 йилгача ушбу турдаги солиқни тўлаганини айтишди. Ўша йилдан бошлаб Ҳукумат уй-жой нархини пасайтириш мақсадида компанияларга чегирмалар бериб, уларни қўшилган қиймат солиғидан озод қилди. Қозоғистон Республикаси Миллий иқтисодиёт вазирлигининг Солиқ ва божхона сиёсати бошқармаси бош эксперти Жазира Минбаеванинг айтишича, тадбиркорларга чегирма берилган бўлса-да, бозор ёрдами аҳамиятсиз бўлган.
“2001 йилдан буён қурилиш компаниялари чегирмалардан фақат даромадларини ошириш мақсадида фойдаланмоқда. Одамлар бундан фойда кўрмайдилар. Янги қурилган уйлар ва иккиламчи бозордаги уйларнинг нархи пасаймаяпти. Шунинг учун берилган чегирма самарасиз бўлди”, — деди эксперт.
Дарҳақиқат, 2001 йилдан бери янги уй-жой нархи 21 баробар ошди. Бундай ҳолда, тадбиркорлар учун чегирмаларни тўхтатиш яхшироқдир. Муаммо шундаки, қурилиш компаниялари даромаддан айрилмаслик учун халққа босим ўтказаётгани аниқ. Ўзгариш аллақачон мавжуд. Корхоналар томонидан “асосий туз” сифатида фойдаланилаётган уй-жойларнинг квадрат метри нархи ошиб бормоқда. Янги квартиранинг бир квадрат метри 494 минг тенге туради - ўтган йилга нисбатан 2 фоизга кўп. Астана ва Алмати шаҳарларида эса янги уйнинг квадрат метри 570-592 минг тенгедан кам эмас. Ақтўбе, Талдиқорған ва Қизилўрда шаҳарларида ҳам нархлар ошган.
Шу муносабат билан, солиқ кодексига киритилган ўзгартиришнинг бозорга таъсири ҳақида уй-жой бозори бўйича эксперт Айбар Олжаевдан сўрадик. Унга кўра, ҳуқуқий ҳужжат кучга кирса, келгуси йилда уй-жой бозорида нархлар ошиши кутилади.
“Солиқ солинадиган базани кенгайтириш зарурати аниқ. Бироқ қурилиш ташкилотлари ўз маблағлари ҳисобидан қўшилган қиймат солиғини тўламайди, уни халқнинг зиммасига юклайди. Солиқ кодекси ушбу норма билан кучга кирса, фойдаланиш учун уй-жой нархи камида 12 фоизга ошади. Уй-жой нархи ошганида кредит нархи пасаймаса, асосий ставка пасаймаса, уй-жой муаммога дуч келади. Чунки кредит фоизлари ва уй-жойнинг ўзи қимматлашади”, — деди Айбар Олжаев.
Қурилишга ажратилган бюджетининг ярми хорижга кетади
Келгуси йил валюта курсига геосиёсий вазият ҳам таъсир қилади. Тенге ва рублнинг заифлашиши ҳал қилувчи рол ўйнаши ўз-ўзидан аён. Сабаби, Қозоғистонда қурилиш моллари саноати етишмайди, мамлакатимизда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар тўлиқ цикл эмас. Керакли қурилиш материалларини олишда ҳамон хорижий давлатларга қараммиз, Россиянинг улуши катта. Маълум бўлишича, доллар қимматлашади, харажатлар ҳам ошади. Агар геосиёсий вазият ёмонлашса, импортга таъсир қилиш ва нархларни барқарорлаштириш қийин бўлади.
Бу ҳақда депутатлар, жамоатчилик фаоллари очиқ гапириб, маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш зарурлигини таъкидладилар. Бўшлиқни ҳал қилмасдан туриб, қурилиш лойиҳалари нархини пасайтириш ҳақида ўйлаш бемаънилик. Яқинда Мажилис депутати Улиқбек Тумашинов муаммонинг аҳамиятини тушунтириш мақсадида Буқтирма кўпригини мисол қилиб келтирди. Унинг сўзларига кўра, импортга қарамлик фақат зарар келтиради.
“Афсуски, Қозоғистонда қурилиш материаллари саноати йўқ. Бизда фақат қум, тош, шағал, цемент бор. Шунинг учун қурилиш материаллари Россия, Хитой каби давлатлардан келтирилади. Ишлаган пулимизни бошқа давлатга бериб, қурилиш материалларини сотиб оляпмиз. Масалан, мамлакат бюджетининг 20 фоизга яқини қурилишга сарфланади. Айтишларича, ярми чет элга кетади.
Мисол тариқасида Буқтирма кўпригини олайлик. 2021 йилда Украинадаги “Азовсталь” металлургия заводи билан зарур қурилиш материалини олиш бўйича шартнома имзоланди. Кейинроқ икки давлат ўртасида уруш бошланиб, қурилиш материалларини Россиядан сотиб олишга мажбур бўлдик. Ўшанда санкциялар туфайли 1 тенге 7 рубл атрофида эди. Барча қурилиш материаллари қимматлашди. Шундай экан, келажакда Россия ва Украина ўртасидаги зиддият қурилиш бозорига таъсир ўтказмай қолмайди”, — деди Улиқбек Шабданули.
Расмийлар танқидни жиддий қабул қилмоқда. Махсус лойиҳалар ишлаб чиқилган ва харажатларни камайтириш йўлида. Жумладан, ҳафта бошида Бош вазир ўринбосари – Миллий иқтисодиёт вазири Нурлан Байбазаров қурилиш соҳасида импортга қарамлик мавжудлигини яширмай, тез орада комплекс чора-тадбирлар бошланишига умид билдирди.
- Қурувчилар айтадиган ташқи коробка учун цемент, арматура каби қурилиш материаллари керак. Биз ҳаммасини ўзимиз таъминлаймиз. Бизда ички пардозлаш ишларида муаммо бор. Бироқ, бу соҳада ҳам чора-тадбирлар кўрилмоқда. Импортга қарамликдан тезроқ қутулиш учун Саноат ва қурилиш вазирлигига Қозоғистонда қурилиш индустриясини ички пардозлаш материаллари бўйича ривожлантириш вазифасини қўйдик. Уй-жой бозорида импорт қилинадиган қурилиш материаллари нархининг ошиши муносабати билан нархларнинг ўзгариши эҳтимоли бор. Биз буни инкор этмаймиз, - деди Нурлан Байбазаров
Бозор қандай тартибга солинади?
Шу сабабли, уй-жой бозоридаги вазиятни тартибга солиш жуда муҳимдир. Гарчи давлат комплекс чоралар кўришга шошилмаётган бўлса-да, у аллақачон ножўя таъсирлар билан қарор қабул қилишга ўтган. Масалан, “Отбасы банк”(“Оила банки), Қозоғистон уй-жой компанияси томонидан молиялаштириладиган уй-жой қурилишида 1 квадрат метрнинг максимал қийматини тартибга солиш режалаштирилган.
Бироқ эксперт Айбар Олжаев бозорни давлат тузилмаси орқали тартибга солишга мутлақо қарши. Ҳатто давлат уй-жой бозорини тарк этиш зарур деб ҳисоблайди.
“Кейинги вақтда давлат уй-жой сиёсатига ҳаддан ташқари аралашиб кетди. Давлат капитализми, яъни “қўлбола” бошқариш кучайди. Соҳа бозорнинг ўзи томонидан тартибга солиниши керак. Ҳозир бозорнинг маълум қонунлари ва тамойиллари умуман ишламайди, бу яхшиликка олиб келмайдиган тенденциядир. Келгуси икки йил ичида биз буни тушуниш босқичидамиз. Давлат ўзининг биринчи қарорларини бекор қилмоқда. Чунки давлат бозорни тарк этиши керак. Фақат муҳтож ва ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларга ёрдам кўрсатишдан ортиқ бўлмаслик керак. Акс ҳолда, биз субсидия тузоғига тушиб қоламиз.
Чегирма дастурлари кўпайса, бозор нархининг ошиши тенденцияси ҳам мавжуд. Бу - тўғри сиёсат", - деди у.
Экспертнинг фикрича, давлат ёрдамининг чегараси инфляция даражасини пасайтиришдан иборат. Жаҳон амалиётига кўра, инфляция пасайса, уй-жой олиш осонлашади. Европа мамлакатларида 2-3 фоизли ипотека шу тарзда келди, яъни инфляция паст.
- Инфляция даврида бозорни арзонлаштириш мумкин эмас, биринчи навбатда инфляцияни жиловлаш керак. Ҳамма фоиз ставкалари тушганидан кейин, яъни 8-9 фоизга қайтса, фуқароларнинг бозордан уй олиши осонлашади. Афсуски, энди инфляцияга қарши курашиш учун бозор ставкалари оширилди. Шунинг учун уй-жой муаммосини дарҳол ҳал қилиш қийин. Бинобарин, жаҳон тажрибасидан келиб чиқиб, инфляция даражасини пасайтиришга ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқ, – дея хулоса қилди А.Олжаев.
Ҳар ҳолда, уй-жой бозорида нарх-навонинг ўсишини тўхтатиб бўлмайдиган кўринади. Қарор бозорга қолдирилса ҳам, солиқ юкламаси ва импорт босими осон муаммолар эмас. Бир ҳолатда ҳуқуқий ҳужжат қайта кўриб чиқилиши керак бўлса, кейинги ҳолатда вақт ва сиёсий вазият имкон бермайди.
