2025 йилда нефть нархида қандай ўзгаришлар бўлади
Жорий йилда биз нефть ва газ соҳасида қатъий нарх сиёсатини сақлаб, йиллик нархни баррелига 80 доллар атрофида ушлаб турдик. Ҳукуматнинг келгуси йилдаги нефть нархлари прогнози ҳам умидсизликка сабаб бўлди – бу йилги кўрсаткичдан паст. Соҳадаги нарх иқтисодиётга қандай таъсир қилади, экспертларнинг фикри қандай? Кazinform мухбири мавзуни ўрганди.
Баррели - 70 доллар
Миллий банк ноябрь ойида пул-кредит сиёсати бўйича ҳисобот тайёрлади. Унда нефтнинг келажакдаги тақдири ва давлат томонидан қабул қилиниши кутилаётган қарорлар мавжуд. Маълумотларга кўра, 2025 йилда Brent маркали нефть нархи бир баррель учун 70 доллардан ошмайди. Ҳукумат бу ноқулай базавий сценарийни ташқи омиллар билан изоҳлади. Хитойда талабнинг пасайиши ва АҚШда нефть қазиб олишнинг ривожланиши ўз таъсирини ўтказган кўринади.
- 2025-2026 йилларда нефть нархи бир баррель учун 70 долларни ташкил қилади. Хитой ва ИҲТТ давлатларидан талаб заиф. Шунингдек, 2025 йилда жаҳон иқтисодиёти ўсиш суръати илгари прогноз қилинганидан паст бўлиши кутилмоқда.
Ҳисоботда айтилишича, ОПEК+ мамлакатлари томонидан 2025 йил бошидан нефть қазиб олиш чекловларининг юмшатилиши ҳамда Шимолий ва Жанубий Америкада ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши нефть бозорида таклифнинг ортиқча бўлишига ёрдам беради, - дейилади баёнот матнида.
Бу — хавотирли прогноз. Биз буни прогноз қилишдан кўра огоҳлантиришга яқинроқ дейишимиз мумкин. Чунки нефть нархининг тушиши мамлакат иқтисодиёти учун яхши белги эмас. Ғазна даромадининг ярмидан кўпи қора олтинга боғлиқ бўлган бир пайтда, фойданинг камайиши инфляцияни кучайтириб, бюджетни беқарорлаштириши мумкин.
Биринчидан, "нефть нархининг тушишининг асл сабаби нима? Ҳақиқатан ҳам геосиёсий ҳаракатлар бозорга таъсир қиладими?" қабилидаги саволлар муҳимдир. Масалан, нефть саноати жамланган Яқин Шарқда бу йил шу қадар кўп можаролар бўлдики, тизим барбод бўлди. Қизиғи шундаки, биз ўша кескинлик туфайли нефть нархида сезиларли ўзгаришларни кўрмадик.
Айрим экспертларнинг фикрича, бу тенденция давом этади, чунки тажовуз қилмаслик тамойилига кўра, томонлар бир-бирининг нефть қазиб олиш объектларини вайрон қилишмаяпти. Шу боис энергетика иншоотлари бузилмаган, нефть қазиб олиш эса узлуксиз давом этмоқда. Бу нархга таъсир қилмаслигининг сабаби шундадир.
Миллий банк диққат қаратаётган мавзу АҚШда нефть қазиб олиш ҳажмини оширишдир. Тўғридан-тўғри айтилмаган бўлса-да, у назарда тутилган. Бизга маълумки, АҚШнинг янги сайланган президенти Дональд Трамп мамлакатда нефть қазиб олишни ривожлантириш ва қонунчиликка ўзгартиришлар киритиш ниятида эканини яширмади. Шу сабабли, келгуси йилдан бошлаб, океан ортидаги держава нефть импортини қайта кўриб чиқиши мумкин.
Бироқ нефть ва газ бўйича эксперт Асқар Исмоилов бу ўзгариш Қозоғистон бозорига таъсир қилишига ишонмайди. Айтилишича, мамлакатнинг нефть қазиб олувчи компанияларининг экспорт борасидаги позицияси АҚШ позициясидан мустақилдир.
- Айтмоқчиманки, АҚШда нефть қазиб олишнинг кенг кўламли ўсиши яқин 5-6 йил ичида содир бўлиши даргумон. Бу саноатнинг ўзига хос хусусиятидир. Иккинчидан, Қозоғистондан экспорт қилинадиган барча нефть аллақачон шартномага боғлиқ.
Асосий буюртмачилар Тенгиз, Қашаған ва Қарашиғанақ лойиҳаларида фаолият юритаётган нефть қазиб олувчи компаниялардир. Хитой нефть ишлаб чиқарувчилари нефтнинг бир қисмини Қозоғистон нефтни қайта ишлаш заводларига, қолган қисмини эса Хитойга жўнатади. Шундай қилиб, АҚШда нефть қазиб олиш ҳажмининг ўсиши Қозоғистон нефтига бўлган талабга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди, - деди у.
Умуман олганда, экспертлар Хитойдан ҳақиқий ўзгаришларни кутиш керак, деган фикрда. Morgan Stanley банки маълумотларига кўра, Хитойнинг нефтга бўлган талаби йилдан-йилга камайиб бормоқда. Мисол учун, жорий йилда у ерда нефть истеъмоли атиги 0,8 фоизга ўсган бўлса, кейинги йилда у атиги 1,3 фоизга ўсади. Бунинг сабабларидан бири - электр транспорт воситаларининг кўпайиши. Биргина жорий йилнинг ўзида шарқий қўшнимизда 9,7 миллион дона автомобиль сотилгани боис ёқилғига бўлган талаб пасаймоқда.
Кейинги умид — ОПEК+да. Ташкилотга аъзо давлатларнинг келишуви нефть нархининг барқарорлашишига таъсир қилиши мумкин. Экспорт-импорт сиёсати умумий келишув доирасида аниқланиши мумкин.
- Бу вазиятга катта таъсир қилади. ОПEК+ ишлаб чиқариш қуввати захирасига эга, шунинг учун нефть қазиб олишни чеклашдан бош тортиш нархларнинг кескин пасайишига олиб келиши мумкин. Ҳозирда ОПEК+ қисқа муддатда жаҳон нефть бозорига таъсир кўрсата оладиган ягона ташкилотдир, — деди эксперт.
Нефть қаерга кетади?
Қозоғистонда ер остидаги қора олтин давлат мулки ҳисобланса-да, уни қазиб олиш ва сотиш инвесторлар, хусусий ва миллий компаниялар зиммасига юкланган. Energy Monitor жамоат фонди директори Нурлан Жумағуловнинг сўзларига кўра, Қозоғистонда нефть қазиб олиш билан бевосита 93 та компания шуғулланади. Хомашёнинг 30,9 фоизи — АҚШ, 30,6 фоизи — Қозоғистон, 17,2 фоизи — Европа компаниялари, 15,6 фоизи — Хитой, атиги 3 фоизи Россия томонидан қазиб олинади. Ўтган йили нефть компаниялари 90 миллион тонна нефть қазиб олди ва 70 миллион тонна нефть экспорт қилди.
- Агар 2023 йилда экспорт йўналишига назар ташлайдиган бўлсак, Италияга максимал 24 миллион тонна ташилган. Аммо у мамлакатни Қозоғистон нефтининг энг йирик харидори деб аташ мумкин эмас. Қора олтин Европа мамлакатларига Италиянинг Триест денгиз порти орқали етказилади. Дарҳақиқат, Қозоғистон нефтининг энг йирик экспортчиси Германия ҳисобланади, – деди Н.Жумағулов
Бу борада Қозоғистоннинг ютқазган жиҳатлари бор. Мутахассислар ҳокимиятнинг мамлакатдаги йирик хорижий нефть компанияларининг нарх сиёсатига аралаша олмаганидан нолийди. Дастлабки келишувда шу нарса келишилган, шунинг учун уни ўзгартиришнинг ҳозирча имкони йўқ.
- Қозоғистон йирик хорижий нефть компанияларининг нарх сиёсатига ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Биринчидан, ҳар бир соҳада қатламларнинг мураккаблиги ва ишлатиладиган технологияга қараб, ўз ишлаб чиқариш харажатлари мавжуд. Иккинчидан, имзоланган СРП (маҳсулотни тақсимлаш тўғрисидаги битимлар) Қозоғистонни бутунлай чеклайди. Республика бу лойиҳаларга фақат атроф-муҳитни муҳофаза қилиш қоидалари орқали таъсир қилиши мумкин.
Ушбу механизм муваффақиятли қўлланилди. Аммо нарх сиёсати ҳақида гап кетганда, Қозоғистон ўз келишувларининг асири бўлиб қолмоқда. СРПни қайта кўриб чиқиш ва тубдан ўзгартириш керак. Акс ҳолда, конлардан тушаётган даромадимиз ва келажак авлод ҳурматидан айрилишимиз мумкин, – дейди А.Исмоилов.
"Нефтсиз ҳаёт" – қандай ҳаёт?
«Голдман Сакс» инвестиция банки маълумотларига кўра, йил охиригача нефть нархи 80 долларни, келгуси йили эса 76 долларни ташкил қилади. Саноат мутахассислари бу прогноз ҳақиқат эканини айтишади. Айни пайтда дунёда нефтнинг ўртача йиллик нархи бир баррел учун 82-87 доллар орасида ўзгариб туради. Бу, ҳеч бўлмаганда, бу йилги прогноз тўғри эканлигини англатади.
Айни пайтда, Мажилис депутати Ерлан Саиров нефть нархи 40 долларгача тушиши мумкинлигини айтади. Оммавий ахборот воситаларига берган интервьюсида депутат мамлакат иқтисодиёти бетараф бўлиши учун нефть ва фойдали қазилмалардан ташқари, бошқа тармоқларни ҳам ривожлантиришга устувор аҳамият қаратиш зарурлигини таъкидлади.
- Қозоғистоннинг даромади фақат нефть ва фойдали қазилмаларга боғлиқ. Қозоғистон иқтисодиёти аллақачон зарар кўрган. Биз нефтсиз яшашни ўрганишимиз керак. Масалан, қўшниларимиз нефтсиз яшашга ўрганиб қолган. Иқтисодиёт ҳам нефтсиз ҳаётга ўрганиб қолган. Афсуски, биз иқтисодиётимизни диверсификация қила олмадик. Иккинчидан, нефтдан тушган пулларнинг ҳаммаси талон-тарож қилинди. Трампнинг ҳокимият тепасига келиши, шубҳасиз, вазиятни мураккаблаштиради. Чунки унинг мақсади нефтнинг баррелини 40 долларга етказиш. Агар Қозоғистон нефтининг нархи 70 доллардан пастга тушса, бу иқтисодиётимиз учун катта муаммоларни келтириб чиқаради, — деди депутат.
