2023 йил нимаси билан эсда қолди
2023 йил Қозоғистонда қатор сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришлар билан нишонланди. Энг кенг кўламли ва эсда қоларлилари – Kazinform агентлигининг таҳлилий кузатувчиси шарҳида.
Мамлакат сиёсий тизимини тўлиқ янгилаш
2023 йил бошидан буён мамлакат сиёсий институтларини изчил янгилаш давом этмоқда. 2022 йил охирида янгиланган Конституцияга кўра, ҳокимиятни монополиядан чиқариш рамзи сифатида биринчи марта Қозоғистонда бир марталик Президентлик нормаси белгилаб қўйилган муддатдан олдин Президентлик сайловлари ўтказилди. Президентлик муддати 7 йил этиб белгиланди. Қасим-Жомарт Тоқаев Президент этиб сайланди. Шундан сўнг Давлат раҳбари 2023 йил мамлакатнинг барча даражадаги депутатларидан тортиб, туман ва вилоят аҳамиятидаги ҳокимларгача бўлган барча сиёсий институтларини тўлиқ янгилашдан бошланишини айтди.
2023 йил январь ойи ўрталарида Парламент Сенатига депутатлар сайлови бўлиб ўтди. Парламент ва Мажлис депутатларининг навбатдан ташқари сайлови янги аралаш пропорционал-мажорий тизим бўйича ўтказилди, унда депутатларнинг 70 фоизи партия рўйхати бўйича сиёсий партиялардан, 30 фоизи эса бир мандатли ҳудудий сайлов округларидан сайланди.
Шунингдек, жорий йилда илк бор 45 та туман ва вилоят аҳамиятига эга шаҳар ҳокимларининг тўғридан-тўғри сайлови бўлиб ўтди. Натижада барча давлат муассасалари янгича ишлай бошлади.
Экспорт ҳажмини ошириш
Давлатимиз раҳбари 2022 йил 1 сентябрдаги Мурожаатномасида экспорт ҳажмини ошириш бўйича кўрсатмалар берган эди. Жорий йилда Қозоғистон тайёр маҳсулот экспортини 20 фоиздан кўпроққа оширди. Бошқа мамлакатларга нохомашё товарларни етказиб бериш экспортнинг учдан бир қисмини ташкил этди. Дарвоқе, қозоғистонлик экспертлар Европа Иттифоқи мамлакатлари билан биргаликда нохомашё товарлари савдосини ривожлантириш зарур деган хулосага келишди. Шунингдек, жорий йилда Хитой, Эрон, Афғонистон ва бошқа мамлакатларга маҳаллий қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш ҳажми ошди.
ШҲТга раислик
2023 йил июль ойида Қозоғистон Шанхай ҳамкорлик ташкилотига (ШҲТ) раисликни қабул қилди. Алмати бу йил ШҲТнинг сайёҳлик ва маданий пойтахтига айланди.
Ҳозирда Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти минтақаси аҳолиси дунё аҳолисининг қарийб ярмини ташкил этади, унинг майдони ер қуруқлигининг чорак қисмини эгаллайди ва умумий ялпи ички маҳсулоти 23 триллион доллардан ошади. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти аъзолигининг доимий равишда кенгайиб бораётгани ташкилотнинг минтақа ва жаҳондаги халқаро нуфузи муттасил ошиб бораётганидан ишончли далолат беради.
Мамлакат ШҲТ доирасидаги иқтисодий ҳамкорликнинг фаол тарафдори ҳисобланади. Қозоғистоннинг Шанхай ташкилоти мамлакатлари билан товар айирбошлаш ҳажми 2022 йилда Қозоғистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, қарийб 61 миллиард долларни ташкил қилди.
Қозоғистоннинг Марказий Осиёдаги етакчи роли
Бу йил Марказий Осиё минтақаси янги қирралардан танилди. Ҳатто дунёда Марказий Осиё минтақаси билан алоқаларни ривожлантириш тенденцияси кузатилмоқда. Бу эса кўп жиҳатдан Марказий Осиё давлатларининг мавқеини мустаҳкамлаш тарафдори бўлган Қозоғистон сиёсати туфайли амалга ошди.
Қозоғистоннинг минтақани илгари суриш сиёсати бу йил жуда фаол бўлди. Энг муҳим воқеалардан бири Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари бўйича кенгашнинг VI саммити бўлди. Саммит чоғида озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, транспорт алоқаларини ривожлантириш ва минтақавий хавфсизликни таъминлашга оид жуда муҳим масалалар кўтарилди.
Мамлакатда Конституциявий суд фаолият юритмоқда
2023 йил 1 январдан бошлаб мамлакатда Конституциявий суд фаолият юритади, у Конституциянинг бутун мамлакатда устуворлигини таъминлайди. Унинг иш бошлаши билан фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини бевосита ҳимоя қилиш имкониятига эга бўлдилар. Расмий маълумотларга кўра, ҳар ойда 500 дан ортиқ фуқаро Конституциявий судга мурожаат қилади.
Қозоғистон Республикаси Конституциявий суди раҳбари Эльвира Азимованинг сўзларига кўра, орган ташкил этилгандан буён қозоғистонликлардан 5 мингга яқин мурожаат келиб тушган.
“Қарийб 5 минг мурожаатнинг 27 фоиздан ортиғи Конституциявий суд томонидан қабул қилиниб, аниқ қарорлар қабул қилинди. ...Ушбу қарорларда биз Ҳукумат ва Олий судга соғлиқни сақлаш соҳасидаги инсон ҳуқуқлари, судяларнинг касбий ҳуқуқлари билан боғлиқ ҳужжатларни қайта кўриб чиқиш ва қонунчиликка оид таклифлар киритишни тавсия этдик. Яъни, турли ҳодисалар, турли дақиқалар билан боғлиқ сўровлар олинади. Бизга келиб тушган мурожаатларнинг қолган 73 фоизи эътибордан четда қолмайди”, – деди Эльвира Азимова.
ҚР Ҳукумати АрcелорМиттални сотиб олди
Декабрь ойи бошида “АрcелорМиттал Темиртау” бўйича келишув якунланди – Ҳукумат заводни 286 миллион долларга сотиб олди. “АрcелорМиттал Темиртау” компаниясининг янги инвестори расман эълон қилинди. Бу қозоғистонлик тадбиркор Андрей Лаврентьев эди. Шунингдек, кейинчалик инвестор 3 миллиард доллардан ортиқ сармоя киритиш мажбуриятини олгани, шундан 1,3 миллиард доллари келгуси йилда киритилиши маълум қилинди.
Давлат раҳбари октябрь ойи охирида АМТ кўмир конларидан бирида содир бўлган навбатдаги авариядан сўнг “АрcелорМиттал Темиртау” билан инвестициявий ҳамкорликни тўхтатиш бўйича топшириқ берди. Бу қурбонлар сони бўйича завод тарихидаги энг йирик авария бўлди. Шахтадаги ёнғин ва ундан кейинги портлаш натижасида 46 нафар кончи ҳалок бўлди.
Ноқонуний равишда олинган маблағларни қайтариш
Ноқонуний орттирилган активларни қайтариш Қасим-Жомарт Тоқаев ўтган йил охирида Ҳукумат олдига қўйган асосий вазифалардан бири эди. Июль ойида Президент “Ноқонуний йўл билан олинган мулкни давлатга қайтариш тўғрисида”ги Қонунни имзолади. Қонун механизмлари асосий коррупция субъектлари ва маъмурий ва ҳокимият ресурсларига эга бўлган шахслар билан қўшилиб кетган олигополистик гуруҳларга нисбатан қўлланилади. Президент порахўр амалдорлардан тортиб олинган мол-мулкни мамлакатда етишмаётган мактаблар қурилишига ишлатишни буюрди.
Ҳукумат маълумотларига кўра, коррупционерлардан тортиб олинган маблағлар 72 та янги мактаб қуришга сарфланади. Бугунги кунга келиб Таълим инфратузилмасини қўллаб-қувватлаш жамғармасига 121,7 млрд тенге келиб тушган. Умумий қиймати 106,7 миллиард тенге бўлган 72 лойиҳа қўллаб-қувватланди, жумладан, 85 минг ўқувчи ўринли 69 мактаб қурилишини якунлаш учун 94,1 миллиард тенге, учта янги объектни қуриш учун 12,6 миллиард тенге ажратилди.
Банкротлик тўғрисидаги янги қонун
Жорий йилнинг март ойида мамлакатда фуқароларнинг қарз юкини камайтириш мақсадида ишлаб чиқилган “Тўлов қобилияти ва банкротликни тиклаш тўғрисида”ги янги қонун кучга кирди.
Қонун қарзи 5,5 миллион тенгедан ошмаган шахслар учун суддан ташқари банкротлик тартиб-қоидаларидан фойдаланишга рухсат беради. Иккинчи тартиб – бу суд банкротлиги бўлиб, унинг мақсади кредиторларнинг талабларини банкротнинг мулкий массаси ҳисобига максимал даражада қондиришдир. Ва учинчи тартиб – тўлов қобилиятини тиклаш, бу қарзларни тўлаш учун судда бўлиб-бўлиб тўлаш режаларини олиш имкониятини назарда тутади – 5 йилгача. Қозоғистон Республикаси Молия вазирлиги маълумотларига кўра, 9 миллиард тенгедан ортиқ қарзи учун 6 мингдан ортиқ фуқаро банкрот деб топилган.
Барчага бирдек декларациясининг иккинчи босқичи
2023 йил 1 январдан Қозоғистонда барчага бирдек декларациянинг иккинчи босқичи бошланди. Даромадлар тўғрисидаги декларация давлат органлари ходимлари ва уларнинг турмуш ўртоқлари, шунингдек, квазидавлат сектори субъектлари ходимлари ва уларнинг турмуш ўртоқлари томонидан тўлдирила бошланди.
Эслатиб ўтамиз, барчага бирдек декларациянинг биринчи босқичи 2021 йил 1 январда бошланган.
Тенгенинг 30 йиллиги ва рақамли миллий валютанинг ишга туширилиши
Бу йил миллий валюта “тенге” 30 ёшга тўлди. Ўтган йиллар давомида Қозоғистон миллий валютаси доимо трендда бўлиб келган. 2016 йилда у Британиянинг The telegraph нашри талқинига кўра дунёнинг энг чиройли валюталари рўйхатида биринчи ўринни эгаллади. Ва тенгенинг 30 йиллиги нишонланадиган йилда Қозоғистон Республикаси Миллий банки миллий валютанинг учинчи шакли – рақамли тенгени чиқарди.
Қозоғистон Миллий банки иккинчи даражали банклар ва уларнинг мижозлари иштирокида рақамли тенге платформасини синовдан ўтказди. Платформа архитектураси банк мижозларига хизмат кўрсатувчи банкнинг мобиль иловасида рақамли ҳисоб очиш орқали рақамли тенгедан фойдаланиш имконини беради.
Аёллар ва ёшларнинг пенсия ёшини ўзгартириш
2022 йил охирида Қозоғистонда аёллар учун пенсия ёши 2028 йилгача 61 ёш этиб белгиланди. Яъни, 2023 йилда 61 ёшга тўлган аёллар нафақага чиқиши мумкин.
Бундан ташқари, ёш 29-дан 35-гача оширилди. Мазкур тузатишлар маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органларига ёшларни имтиёзли ижара уй-жой билан таъминлаш бўйича дастурлар ишлаб чиқиш ва амалга ошириш имконини берди.
Қозоғистонликларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш
2023 йилда энг кам иш ҳақи (ЭКИҲ) 70 минг тенге, ойлик ҳисоб-китоб кўрсатгичи (ОҲКК) эса 3450 тенгени ташкил этди. 1 январдан бошлаб базавий пенсиянинг минимал ва максимал ставкаларини босқичма-босқич ошириш бошланди. Йиллик ўсиш тахминан 13% ни ташкил қилади ва ҳар бир пенсионерга (2,2 миллион киши) таъсир қилади. 2025 йилга келиб жами пенсия 27 фоизга ошиши керак.
Бундан ташқари, 1 январдан бошлаб бола парвариши бўйича тўловлар муддати 1,5 йилгача ошди.
Ўқитувчилар ва шифокорларнинг иш ҳақи ва коеффициентлари (ўсиш ўртача 20% дан 30% гача) оширилди.
Ойлик давлат стипендиялари миқдори:
- университет талабалари - 41 898 тенге
- магистратура талабалари - 97 024 тенге
- докторантлар – 217 500 тенге;
- педагогик таълим йўналишлари ва "Соғлиқни сақлаш" йўналиши бўйича таҳсил олаётган талабалар учун - 67 200 тенге;
- “Соғлиқни сақлаш” йўналиши бўйича резидент шифокорлар ва магистрантлар – 111 579 тенге;
- стажёрлар – 75 890 тенге;
- касбий малакага эга бўлган касб-ҳунар коллежлари талабалари – 32 681 тенге;
380 мингдан ортиқ талаба оширилган стипендия олади.
Рақамли оилавий карта
2023 йил 1 июлдан бошлаб Ижтимоий Кодекс (рақамли оила картаси) кучга кирди. Ижтимоий Кодекс ягона ижтимоий ҳужжат бўлиб, МДҲда биринчи марта жорий этилмоқда. У инсон ҳаётининг бутун даврини қамраб олади. Хусусан, туғилишдан вояга етгунга қадар ижтимоий қўллаб-қувватлаш, меҳнатга лаёқатли ёшдаги бандлик, меҳнат хавфсизлигини таъминлаш, ижтимоий суғурта чоралари, оғир ҳаётий вазиятларда ижтимоий ёрдам ва кексаларни қўллаб-қувватлаш ҳақида.
Шу мақсадда 2023 йил 1 сентябрдан бошлаб фуқароларга ваколатли органларга мурожаат қилмасдан ижтимоий ёрдам олиш имконини берувчи рақамли оила картаси ресурсини тажриба режимида жорий этиш бошланди.
Аҳоли саони – 20 миллион
2023 йил 14 ноябрда Қозоғистон давлат ҳаётидаги муҳим воқеани нишонлади – мамлакат аҳолиси сони 20 миллионга етди. Шу куни беш нафар гўдак – уч ўғил ва икки қиз туғилиб, мамлакатнинг юбилей фуқароси бўлди. Давлат раҳбари Қозоғистон халқини ушбу воқеа билан табриклаб, уни аҳамиятли деб атади. Миллий статистика бошқармаси маълумотларига кўра, сўнгги 30 йил ичида мамлакат аҳолиси 22,3 фоизга ўсган.
Уй ҳайвонларини мажбурий микрочиплаш
Жорий йилда мамлакатда уй ҳайвонларини рўйхатга олиш кенг жорий этилди. Микрочиплашдан сўнг ҳайвон ва унинг эгаси ҳақидаги тўлиқ маълумотлар базага киритилади, бу эса ҳайвонни аниқлашни осонлаштиради. Микрочиплаш нафақат уй ҳайвонининг соғлиғини тасдиқлайди, балки ҳайвон йўқолган бўлса, уни топишни осонлаштиради.
