15 млрд доллар сармоя, қўшма лойиҳалар ва “ТрансОлтой мулоқоти”: Президентнинг Хитойга ташрифи қандай ўтди
ASTANА. Кazinform – Бугун Давлат раҳбарининг Хитойга ташрифи ниҳоясига етди. Шу вақт ичида Хитой томонининг Қозоғистонга бўлган алоҳида ҳурмати, бўлажак икки томонлама лойиҳалар мақомига гувоҳ бўлдик. Давлат раҳбарининг ташрифи қандай ўтгани, қўшма келишувлар мамлакат иқтисодиётига қанча даромад келтириши ҳақида Кazinform мухбири таҳлилида ўқинг.
Дипломатик даража
Сафар бошида дипломатик рамздан билан бошлайлик. Шарқий қўшнига боришши арафасида Хитойнинг инглиз тилидаги машҳур Сhina Daily газетасида Президентнинг мақоласи эълон қилинди. "Strong Kazakh-Sino ties key to successful cooperation" (“ Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги мустаҳкам муносабатлар — муваффақиятли ҳамкорлик гарови”) сарлавҳали мақолада икки давлатнинг сиёсий ва иқтисодий йўналиши таҳлил қилинган. Хусусан, ўтган йили ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 44 миллиард долларга етгани, 2005 йилдан буён эса 27 миллиард долларлик сармоя киритилгани қайд этилди. Қасим-Жомарт Тоқаевнинг айтишича, ШҲТ каби ташкилот сиёсий алоқаларнинг келажакдаги ривожланиш йўналишини белгилаб беради.
Дарҳақиқат, Хитой Қозоғистоннинг энг йирик савдо-иқтисодий ҳамкори сифатидаги мавқеини мустаҳкамламоқда. Мамлакатда Хитой капитали иштирокидаги олти мингга яқин корхона фаолият юритмоқда. Улар технология ва саноатни модернизация қилишда асосий рол ўйнайди. Хитойшунос Натижан Муқамеханули фикрича, геосиёсий вазият бундай жараёнга туртки бўлиши мумкин.
– Хитой Қозоғистон билан дипломатик муносабатлар ва иқтисодий ҳамкорликни ривожлантиришдан манфаатдор. Чунки кейинги йиллардаги халқаро муносабатлар уларни ташқи сиёсатини қайта ташкил этишга мажбур қилди. Қозоғистон билан алоқаларни ривожлантириш орқали Хитой Марказий Осиё ва Ғарбий Осиё давлатлари билан алоқаларини мустаҳкамлаши мумкин. “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси ва ШҲТ орқали эса ўзининг глобал етакчи мавқеини мустаҳкамлаш ниятида. Шу нуқтаи назардан қараганда, Қозоғистоннинг Хитой ташқи сиёсатидаги геосиёсий ва геоиқтисодий аҳамияти ортиб бормоқда, - дейди эксперт.
Президент ташрифининг биринчи куниданоқ бу фикрнинг тўғрилигига гувоҳ бўлдик. Ахир Си Цзиньпин ШҲТ йиғилишига келган 22 давлат раҳбаридан фақат учтаси билан шахсий учрашув ўтказган – у Россия, Ҳиндистон, Қозоғистон раҳбарлари билан учрашиб, кечки овқатда бўлган. Яъни, расмий протоколсиз, эркин форматда яқинликни билдирди. Қасим-Жомарт Тоқаевга кўрсатилаётган бундай эҳтиромни “алоҳида эътибор” эмас, балки Ўрта державаларнинг жаҳон саҳнасидаги салмоғини намойиш этиш ва Қозоғистоннинг сиёсий ва иқтисодий салоҳиятига ижобий баҳо бериш сифатида қараш керак.
Умуман олганда, Давлат раҳбарининг Си Цзиньпин билан расмий музокаралари чоғида ҳам самимийлик сезилди. Муҳими, Хитой Халқ Республикаси Раиси Қозоғистоннинг Марказий Осиёдаги мустаҳкам позицияси ва минтақа келажаги билан боғлиқ қарорлар қабул қилишда иштирок этишини алоҳида таъкидлади.
– Раислигингизда “Хитой – Марказий Осиё” иккинчи саммити муваффақиятли ўтди. Биз Хитой ва минтақа давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик руҳига мос келадиган ва “Хитой-Марказий Осиё” мулоқотининг янги даврига йўл очадиган муҳим ҳужжатларни қабул қилдик. Шунингдек, Хитой-Қозоғистон муносабатларига янги туртки берадиган янги стратегик келишувларга эришдик. Халқаро вазият қандай ўзгармасин, Хитой ва Қозоғистон ҳар доим бир-бирига ишониши ва таяниши мумкин бўлган стратегик ҳамкорлар, — деди Си Цзиньпин.
Афғонистон, сув танқислиги: саммитда нималар муҳокама қилинди?
Тяньцзинда бўлиб ўтган ШҲТ саммитида молиядан тортиб халқаро хавфсизликка қадар бўлган масалалар кўтарилди. Сўзга чиққан ҳар бир президент умумий тўсиқларни муҳокама қилишга ва минтақадаги инқирозни ҳал қилишнинг калитини таклиф қилишга ҳаракат қилди. Мавзунинг географик кўлами ва мумкин бўлган ечимлар ҳар лаҳза кенгайиб борди. Учрашувда Россия президенти Владимир Путин, Беларусь президенти Александр Лукашенко, Ҳиндистон бош вазири Нарендра Моди, Покистон бош вазири Шаҳбоз Шариф ва Эрон президенти Масъуд Пезешкиан сўзга чиқди. Кўрдикки, Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари ҳам ҳозир бўлиб, турли йўналишдаги муҳокамаларга ўз ҳиссаларини қўшдилар.
Жаҳон етакчилари учрашувининг асосий мақсади ташкилотнинг ўн йилликдаги ривожланиш стратегиясини тасдиқлашдан иборат. Шу муносабат билан Қасим-Жомарт Тоқаев томонидан илгари сурилган бир қанча тезислар билан ўртоқлашиш ўринлидир. Зеро, Давлат раҳбари томонидан қўллаб-қувватланган ва таклиф этилаётган ташаббуслар орасида бевосита Қозоғистон билан боғлиқ лойиҳаларнинг аксарияти жамланган.
Қасим-Жомарт Тоқаев хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорликка алоҳида эътибор қаратди. Унинг сўзларига кўра, халқаро терроризм, диний экстремизм, наркотрафик, ноқонуний миграция, кибержиноят ва бошқа бузғунчилик жараёнлари кучаяётган бир пайтда бу йўналиш айниқса аҳамиятлидир. Шу боис мамлакат ШҲТнинг хавфсизлик муаммоларига қарши курашиш бўйича тўртта марказини очиш лойиҳасига қўшилди.
Хусусан, Афғонистоннинг қонуний ҳукуматини қўллаб-қувватлаш тўхтатилмаслиги керак. Шу муносабат билан Давлат раҳбари ШҲТ давлатларининг Афғонистонни қўллаб-қувватлаш ғоясини олқишлади ва Алмати шаҳрида очилган БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича минтақавий маркази орқали ёрдам кўрсатишни таклиф қилди.
- Афғонистонга гуманитар ва техник ёрдам кўрсатишни давом эттиришга чақираман. Бу бизга ушбу давлатни тиклаш ва уни минтақавий ва иқтисодий жараёнларга жалб қилиш имконини беради. Қозоғистон Афғонистонда қатор инфратузилма ва логистика лойиҳаларини қуришни бошлади. Бу ШҲТ давлатлари ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаш имконини беради. Август ойи бошида Алмати шаҳрида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби иштирокида БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича минтақавий маркази расман очилди. Биз ШҲТга аъзо давлатларга фаол минтақавий алоқаларни йўлга қўйиш, барча устувор йўналишлар бўйича саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш учун ушбу Марказ салоҳиятидан биргаликда фойдаланишни таклиф қиламиз, — деди Президент.
Трансчегаравий дарёлар ва сув танқислиги масаласи ҳам эътибордан четда қолмади. Келажакда Марказий Осиё учун “бош оғриғи”га айланадиган бу масалада Қозоғистоннинг позицияси аниқ эшитилди. Энг муҳими, Қасим-Жомарт Тоқаев мамлакатда ШҲТнинг Сув муаммоларини ўрганиш марказини очишни таклиф қилди. Лойиҳа амалга оширилса, ҳудудда сув танқислиги муаммоси сезиларли даражада енгиллашиши мумкин.
- Иқлим ўзгариши чегараларни ажратмайди ва дунёнинг кўплаб мамлакатлари ва минтақалари учун хавф туғдиради. Чўлланиш, қурғоқчилик, сув омборларининг камайиши, музликларнинг эриши ва бошқа экологик муаммолар каби ўзига хос таҳдидларга қарши биргаликда курашиш стратегиясини ишлаб чиқиш долзарбдир. Шу боис Қозоғистонда Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Сув тадқиқотлари маркази очилишини қўллаб-қувватлаймиз, — деди давлат раҳбари.
ШҲТ Тараққиёт банки ва СИ гирдобии
Бугунги кунда савдо-иқтисодий ва сармоявий ҳамкорликни кенгайтириш долзарб масала ҳисобланади. Ташкилотга аъзо баъзи давлатлар санкциялар остида қолса ва эркин савдодан маҳрум бўлса, биргаликда ривожланиш осон иш эмаслиги аниқ. Шу боис ШҲТ янги иқтисодий ечимларни қабул қилишга ўтди. Инвестиция лойиҳаларини қўллаб-қувватлаш маркази ва ШҲТ Тараққиёт банкини ташкил этиш ташаббуси шулар жумласидандир.
Қозоғистон бу ғояга қарши эмас, ҳатто буни фойдали имконият деб билади. Шу боис Президент Астана халқаро молия маркази негизида ШҲТ ваколатхонасини ташкил этишни таклиф қилди. Ушбу марказдан инвестиция лойиҳаларини қўллаб-қувватлаш ҳамда юридик, консалтинг ва молиявий компаниялар фаолиятини бирлаштириш учун фойдаланилади.
Бугунги кунда юқори технологиялар ва рақамлаштириш соҳаси салоҳиятли йўналишга айланди. 2033 йилга бориб сунъий интеллект бозори ҳажми 5 триллион долларга етиши ва бу секторнинг жаҳон технология саноатидаги улуши 30 фоизгача ошиши кутилмоқда. Шу мақсадда ШҲТ сунъий интеллект соҳасида ҳамкорлик бўйича глобал ташкилот яратиш ниятида.
Президентнинг айтишича, ШҲТ сунъий интеллектни жадал ривожлантириш бўйича дунёда етакчилик қилиши мумкин. У ҳатто аниқ қадам сифатида ШҲТнинг сунъий интеллект бўйича доимий эксперт форумини ўтказишни таклиф қилди.
– Биз нуфузли Digital Bridge форуми доирасида биринчи учрашувни Астанада ўтказишга тайёрмиз. Бундан ташқари, мамлакатимиз 2027 йилда “ШҲТ иқтисодий фаолиятида сунъий интеллект” мавзусида юқори даражадаги конференция ташкил этиш ниятида. Келгуси йилда эса Ташкилотга аъзо давлатлар оммавий ахборот воситалари вакиллари билан янги технологик даврда ахборот сиёсати муаммоларини муҳокама қилишга тайёрмиз, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Мамлакатда сунъий интеллектнинг афзалликлари қандай намоён бўлади, кўлами қандай бўлади? Ҳозирда суперкомпьютерларни импорт қилиш, мутахассислар тайёрлаш ишлари муваффақиятли олиб борилмоқда. Бироқ, буларнинг барчаси инвестицияларни жалб қилиш учун етарли эмас. Президент хитойлик инвесторларни нафақат алоҳида лойиҳаларга, балки бутун бир шаҳар – «Alatau City»ни яратишга таклиф қилмоқда. Яъни, янги шаҳар минтақада инновациялар, криптоиндустрия ва технологик тадбиркорликни ривожлантириш учун кучли марказга айланиши керак. Ҳукумат «Alatau City»га ягона экотизим сифатида алоҳида мақом бериш масаласини ҳам кўриб чиқмоқда. Шарқдаги қўшнимизнинг China State Construction Engineering Corporation корпорацияси аллақачон қизиқиш билдирган.
«ТрансОлтой мулоқоти» Ўрта коридорни ривожлантирадими?
Қозоғистон зудлик билан транспорт ва транзит ҳамкорлигини яхшилаши керак. Бу мамлакатнинг халқаро логистика марказини яратиш интилишларига қатъий амал қилишининг ягона механизми. Бундан ташқари, Хитой ва Европа ўртасида қуруқлик орқали ташилаётган юкларнинг 85 фоизи Қозоғистон орқали ўтишини ҳисобга олсак, темир йўл линиялари ва портларнинг қурилиши келгусидаги кўрсаткичларга бевосита таъсир қилади.
Жорий йилда “Дўстлик-Мўйинти” темир йўлининг иккинчи линияси ишга туширилади. Шундай қилиб, Қозоғистон орқали ўтувчи Хитой-Европа транзит йўлагининг юк ташиш қуввати 5 баробар ортади. Келгусида Транскаспий халқаро транспорт йўналиши орқали 10 миллион тонна юк ташиш режалаштирилган.
Илгари Шимол-Жануб ва Шарқ-Ғарб транспорт йўлаклари маълум эди. Сўнгги йилларда «ТрансОлтой мулоқоти» муҳокама қилина бошлади. Ҳозирча «ТрансОлтой мулоқоти» тўрт давлат иштирокида амалга оширилиши маълум.
– Қозоғистон, Россия, Хитой ва Мўғулистон бу лойиҳага қўшилади, бу эса Олтой минтақасининг Евроосиёдаги ўзига хос имкониятларидан, яъни ер майдони, аҳолиси ва иқтисодий қудратидан самарали фойдаланади. Кенг кўламли лойиҳа ва режаларни амалга ошириш учун давлатлар ўртасидаги транспорт алоқаларини мустаҳкамлаш, транзит-тариф стратегиясини қондириш йўллари ҳақида ўйлаш керак. Бу масала ноябрь ойида Ақтауда бўлиб ўтадиган Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар портлари ва логистика марказлари раҳбарларининг биринчи форумида музокаралар ва муҳокамалар мавзуси бўлиши мумкин, — деди Президент.
Шу тариқа, ШҲТнинг Тяньцзиндаги саммитида 20 та ҳужжат имзоланди. Тяньцзинь декларацияси, Энергетика соҳасида ҳамкорликни ривожлантириш бўйича йўл харитаси, Қирғиз Республикасининг Чўлпон-Ота шаҳрини 2025-2026 йилларда Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг туристик ва маданий пойтахти деб эълон қилиш тўғрисидаги қарор шулар жумласидандир.
15 миллиард долларлик инвестициялар жалб қилинди
Давлат раҳбарининг ХХРга ташрифи доирасида Пекинда Қозоғистон-Хитой ишбилармонлар кенгашининг йиғилиши бўлиб ўтди. Йиғилиш мамлакат иқтисодиёти учун алоҳида ўрин тутади. Тадбирда икки мамлакат бизнес тузилмаларининг 500 дан ортиқ вакиллари, жумладан, Хитойнинг 70 дан ортиқ йирик корпорациялари раҳбарлари иштирок этди. Энергетика соҳасидаги ҳамкорлик, логистика ва ишлаб чиқариш занжирларини кенгайтиришга қаратилган лойиҳалар амалга оширилаётганига гувоҳ бўлдик.
Умуман олганда, узоқ вақтдан бери хитойлик инвесторларнинг ички бозорга кириш тенденцияси мавжуд. Илгари CNPC, CITIC, SINOPEC, HUAWEI, SANY каби жаҳон даражасидаги гигант корпорациялар иш бошлаган эди. Яқин келажакда Sinopec Атирау вилоятига, CNPC Чимкентга, China Huadian Corporation Манғистау вилоятига келади.
Президентнинг айни дамда эътибори қайта тикланадиган энергия манбаларига қаратилмоқда. Бунинг учун у Хитой компанияларига таянмоқда. Давлат раҳбарининг Хитойга ташрифи чоғида Жамбил вилоятида шамол генераторлари учун эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқарувчи завод ишга туширилгани бунинг бир исботидир. Лойиҳа “Самруқ-Қазна” миллий фаровонлик жамғармаси ва Хитойнинг SANY Renewable Energy компанияси томонидан амалга оширилди. Келгусида China Power International Holding ва China Energy каби етакчи компаниялар ҳам соҳага сармоя киритиш ниятида.
Хитойшунос Натижан Муқамеханулининг сўзларига кўра, келгусида инвестициялар ҳажми ортиб бораверади. Бунинг бир қанча сабаблари бор.
– Икки давлат ўртасида визасиз саёҳат режими жорий этилди, туризм саноати жонланди, Хитой маданиятининг таъсири чуқурлашди. Ўшандан бери Хитойнинг иқтисод, молия бозори ва янги технологиялар секторига қизиқиши чуқурлашди. Келгуси йилларда Хитой ва Қозоғистон ўртасидаги анъанавий энергетика ва ноэнергетика соҳаларидаги ҳамкорлик, шубҳасиз, ривожланади. Янги технологиялар соҳасида сунъий интеллект саноати, рақамли иқтисодиёт жадал ривожланади, – дейди маърузачи.
Шарқий қўшнимиз учун иқтисодий инфратузилма муҳим аҳамиятга эга. Шу боис Қозоғистон молия соҳасида Қозоғистон-Хитой бизнес тармоғини шакллантиришга ҳаракат қилмоқда: Астана халқаро молия маркази Хитой компаниялари улушини оширмоқда, Қозоғистон тараққиёт банки эса Хитой юанига (Dim Sum bonds) еврооблигациялар жойлаштиришни бошлади. Буларнинг барчаси тадбиркорларнинг ишончини оширишга хизмат қилмоқда. Масалан, Қозоғистон-Хитой ишбилармонлар кенгашида умумий қиймати 15 миллиард доллардан ортиқ бўлган 70 дан ортиқ тижорат ҳужжатлари имзоланди.
Йиғилишдан кейинги учрашув
Президент ялпи йиғилишдан ташқари хитойлик инвесторлар билан шахсий учрашувлар ўтказди. Кўриб турганимиздек, музокараларда муҳим лойиҳалар муҳокама қилинди, мамлакат иқтисодиётига йирик сармоя киритилди. Шу жумладан:
· China Energy Engineering Қозоғистон шимоли ва жанубини боғловчи барқарор электр тармоқларини қуриш ниятида;
· Huawei ахборот технологиялари, сунъий интеллект ва катта маълумотларни таҳлил қилиш соҳаларида маҳаллий малакали кадрларни тайёрлашга ҳисса қўшиш ниятида;
· Хитой миллий ядро корпорацияси (CNNC) Қозоғистонда иккинчи АЭСни қуришда иштирок этади;
· CRRC локомотив ишлаб чиқаришни режалаштирмоқда.
Ҳамкорликнинг иккинчи “Олтин 30 йиллиги”
Бизга маълумки, мустақилликдан бери мавжуд бўлган маънавий алоқа кейинги йилларда янги босқичга кўтарилди. 5 кунлик ташриф давомида Қозоғистон-Хитой маданий алоқалари ҳам эътиборсиз қолмади. Ташриф доирасида мамлакатда Лу Бань устахонасининг иккинчи ва учинчи марказлари очилди. Пекинда эса Қозоғистон маданият маркази ўз ишини бошлади. Давлат раҳбари марказнинг очилиш маросимида қатнашиб, давлатлараро алоқалар даврини ҳамкорликнинг иккинчи “Олтин 30 йиллиги” деб атади.
- Буни ҳақиқатан ҳам тарихий воқеа деб аташ мумкин. Бу қозоқ халқининг Хитой халқига бўлган самимий меҳридир. Бу Хитой халқининг қозоқларга нисбатан дўстона туйғулари ҳамдир. Маданий-гуманитар алоқаларимиз мустаҳкам бўлса, дўстлигимиз ҳам мустаҳкамланади. Санъат ва маданият турли халқларни боғловчи олтин кўприкдир. Умуман олганда, Қозоғистон ва Хитой ўртасидаги муносабатлар жуда юқори суръатларда ривожланмоқда, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Янги очилган маданият мажмуасида кутубхона, қозоқ тили ва мусиқа хоналари, ижодий кабинетлар, кўргазмалар зали мавжуд. Бундан ташқари, археология, заргарлик, қурол-яроғ, миллий чолғу асбоблари ва этнографияга бағишланган бешта бўлим мавжуд. Бу ерда ёшлар қозоқ маданияти билан яқиндан танишиш имконига эга.
P.S. Президентнинг ХХРга ташрифи Пекинда Ғалабанинг 80 йиллигига бағишланган ҳарбий парад билан якунланди. Саммит меҳмонлари Хитой ҳарбий ва мудофаа техникаси парадини томоша қилди.
