Ҳаво диспетчери хизмати: Осмон дирижёри кимлар

ALMATY. Kazinform – Аэропортдаги энг муҳим лавозимлардан бири бу ҳаво ҳаракатини бошқарувчи лавозимидир. У ерда ўтириб, самолёт мўлжалланган маршрутдан ва қўниш жойидан четга чиқмасдан ҳаво ҳудудида ўз йўлини топишини таъминлаш учун жавобгардир. Kazinform мухбири 1 февраль – Қозоғистон фуқаро авиацияси ходимлари куни арафасида авиадиспетчерлар фаолияти билан танишиш имконига эга бўлди.

Дирижеры неба: как стать авиадиспетчером в Казахстане
Фото: Александр Павский/Kazinform

Айдос Кенесбек Алмати шаҳридаги «Қазаэронавигация» РДК аэродром бошқарув марказида диспетчер бўлиб ишлайди. Иш тажрибаси – 10 йил.

Диспетчер аэродромного диспетчерского центра РГП “Казаэронавигация”
Фото: Александр Павский/Kazinform

У мактабда математика ва физика фанларини катта қизиқиш билан ўрганган. Унинг шу фанларга бўлган қизиқиши касб танлашига ёрдам берди.

“Аввалига темир йўл диспетчери бўлишни орзу қилардим, лекин отам “самолётларни бошқариш”ни таклиф қилди у. Шу тариқа мен авиацияни танладим. Бизнинг оиламизда ҳеч ким бу соҳада ишламаган, мен биринчи бўлдим”, – деб эслайди Кенесбек.

Унга кўра, 2009 йилда Фуқаро авиацияси академиясига грант асосида ўқишга кирган, сўнгра «Қазаэронавигация» РДК қошидаги бир йиллик курсга ўқишга кирган ва дастлабки касбий тайёргарликдан ўтган.

РГП
Фото: Александр Павский/Kazinform

Унинг иш куни тиббий кўрикдан бошланади. Шундан сўнг диспетчерларга об-ҳаво ва техниканинг техник ҳолати тўғрисида маълумотлар берилади. Бу ҳар қандай вазиятга тайёр бўлишга ва ҳаво ҳаракатини самарали бошқаришга ёрдам беради.

серверный
Фото: Александр Павский/Kazinform

“Қазаэронавигация” РДК ҳаво ҳаракатига хизмат кўрсатиш бўлими бошлиғи Андрей Эленбергнинг сўзларига кўра, диспетчерлар беш сменали жадвал асосида ишлайди.

начальник службы обслуживания воздушного движения РГП
Фото: Александр Павский/Kazinform

Ҳар бир сменада ўртача 25 киши навбатчилик қилади, жумладан, парвоз назоратчилари, катта назоратчилар ва бошқарувчиларнинг ўзлари.

Айдос Кенесбек жамоада ишлаш муҳимлигини таъкидлади.

самолет, рейс, аэропорт
Фото: Александр Павский/Kazinform

“Биз бир-биримизни алмаштирамиз, бир-биримизга ёрдам берамиз. Иш жуда масъулиятли. Бундай мутахассисларга қўйиладиган талаблар қатъий. Ҳушёр бўлиш дадил ва тезкор қарорларни талаб қилади", – деб тушунтирди у.

Ҳаво ҳаракати диспетчерининг иши фақат монитордаги хариталар ва чизиқларга қарашдан иборат эмас. Муваффақиятли парвоз нафақат учувчининг, балки уларнинг ҳам иши.

Ишда хавфсизлик ҳар доим биринчи ўринда туради, ҳар бир бошқарувчи самолёт хавфсизлиги учун масъулдир. Уларнинг асосий вазифаси самолётни осмонда йўналтириш, у хавфсиз қўниши ва мўлжалланган манзилига муаммосиз учиб кетиши таъминлаш.

самолет, аэропорт, рейс
Фото: Александр Павский/Kazinform

Уларнинг иши самолёт эшиклари ёпилиб, самолёт учишга тайёр бўлганда бошланади.

“Ҳаво диспетчерлари самолётни двигатель ишга туширилгандан то қўнган пайтигача бошқаради”, – деди спикер.

Ҳаво ҳаракати диспетчери ҳаво кемасини белгиланган маршрут бўйлаб аэропортда ва ўз масъулияти доирасидаги ҳаво бўшлиғининг бундан кейин сектор деб аталадиган қисмида "маршрут" қилади ва кейин ҳаво ҳаракатини бошқариш эстафетасини бошқа ҳудудлардаги диспетчерларга беради.

Масалан, агар самолёт Алмати-Астана йўналиши бўйича учаётган бўлса, у Астана шаҳри ҳудудига кирганда, назорат Алмати туман маркази диспетчеридан Астана туман маркази диспетчерига ўтказилади.

“Бизнинг вазифамиз секторимиздаги барча ҳаво кемаларининг хавфсизлигини таъминлаш, уларнинг баландлиги, тезлиги, йўналиши ва координаталарини аниқлаш, оқимларни тўғри тақсимлашдан иборат. Ҳар бир контроллер ўз частотасига эга, учувчилар шунчаки частоталарни ўзгартирадилар. Иш ҳамиша юксак масъулият ва ўта эҳтиёткорликни талаб қилади”, – дейди у.

диспетчеры районного диспетчерского центра Алматы
Фото: Александр Павский/Kazinform

Шу сабабли, ҳаво ҳаракатини бошқарувчиларини кўпинча "осмон дирижёрлари" деб аташади.

Мутахассислар инглиз тилини ҳам билишлари керак, чунки авиакомпания экипажлари билан мулоқот инглиз тилида олиб борилади.

“Авиацияда инглиз тилини мукаммал билиш шарт. Инглиз тили савиясини сақлаш ва ошириш бўйича курслар мунтазам ўтказиб келинмоқда», – дейди Кенесбек.

Ҳар уч йилда бир марта контроллерлар авиация саноатидаги янги технологиялар ва ўзгаришлардан хабардор бўлиш учун ўз малакаларини оширадилар.

Машғулотлар давомида юзага келиши мумкин бўлган фавқулодда вазиятларда тезкорлик билан ҳаракат қилишга ўргатилади. Шунинг учун диспетчердан нафақат техник билим ва касбий кўникмалар, балки сабр-тоқат ва стрессга чидамли бўлиши ҳам талаб қилинади.

Әуежай
Фото: Александр Павский/Kazinform

Алмати халқаро аэропорти Марказий Осиё минтақасидаги энг йирик аэропорт маркази ҳисобланади. Самолётлар бу ерга ҳар 2-3 дақиқада учиб қўнади. Душанбадан жумагача парвозлар сони дам олиш кунларига қараганда кўпроқ бўлади. Ёзда рейслар сони ҳам ортади. Уларнинг сони турли тадбирларда, масалан, байрамлар, спорт тадбирлари ва йирик форумлар пайтида ҳам сезиларли даражада ошиши мумкин.

Алмати аэродромида парвозлар хавфсизлиги жойлашув тизимлари билан таъминланади. Жами 5 та локатордан фойдаланилади. Улардан иккитаси самолётнинг баландлиги ва тезлигини кўрсатувчи радарлардир.

Доплеровский метеолокатор, который передает данные о погоде
Фото: Александр Павский/Kazinform

Бошқа радар аэродромнинг кўринишини тақдим этади ва бу учувчилар борт панелида қандай параметрларни ўрнатганлигини кўрсатади. Барча тизимлар бир-бирини захиралайди.

Аэродромда об-ҳаво маълумотларини узатувчи доплер радар ҳам мавжуд. Об-ҳаво авиацияда муҳим рол ўйнайди ва ҳаво ҳаракатини назорат қилувчилар томонидан назорат қилинади.

Турбулентлик ёки чақмоқ ҳақида маълумот экипажларга юборилади, шунда улар потенциал хавф-хатарлар ҳақида огоҳлантирилади.

Авиадиспетчерга бошқариш учун “қийин” самолёт йўқ. Контроллер ҳар қандай самолётни бошқариши мумкин.

Вертолётлардан тортиб АН-225 ёки АН-124 "Руслан" каби оғир самолётларгача. Ҳар бир инсоннинг ўзига хос хусусиятлари бор, аммо диспетчерлар ягона стандартлар ва хавфсизлик қоидаларига риоя қилишади.

Ҳаво ҳаракати диспетчери бўлмоқчи бўлганлар бу иш инсон ҳаёти билан бевосита боғлиқ бўлгани учун катта масъулият талаб қилишини тушуниши керак.

Тез фикрлаш, кўп маълумотлар билан ишлаш қобилияти, мавҳум фикрлаш касб учун зарур бўлган фазилатлардир.

самолеты, рейс, аэропорт
Фото: Александр Павский/Kazinform

“Мен ўз ишимнинг аҳамиятини ҳис қилишни яхши кўраман. Самолёт ва йўловчилар билан нима содир бўлиши сизнинг ҳаракатларингизга боғлиқ", – дейди у.

Қозоғистонда авиадиспетчерлар қаерда тайёрланади?

Қозоғистонда авиадиспетчерларнинг дастлабки тайёргарлиги ва малакасини ошириш Алмати шаҳридаги «Қазаэронавигация» РДКнинг Касбий ўқув марказида амалга оширилмоқда.

РГП
Фото: Александр Павский/Kazinform

2024 йил ноябрь ойида марказда ноёб мажмуа ишга туширилди. Бу Марказий Осиёда биринчи бўлиб содир бўлди.

Замонавий тизим нафақат бўлажак диспетчерларни тайёрлайди, балки малака ошириш имконини ҳам беради. Комплекс аэропортдаги ҳаво ҳаракати ва ер шароитини тақлид қилади.

тренажеры авиадиспетчеров
Фото: Қазаэронавигация

Шунингдек, ўтган йили марказ Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти (ИКАО) томонидан навбатдаги аудитдан муваффақиятли ўтди.

“Қазаэронавигация” матбуот котиби Арман Баяндининг сўзларига кўра, фақат Қозоғистон Республикаси фуқаролари ҳаво ҳаракатини бошқариши мумкин.

Ўрта махсус ёки олий маълумотга эга, инглиз тилини ўрта даражада билган 21-27 ёшдаги фуқаролар ўқишлари мумкин.

Бундан ташқари, соғлиғингиз яхши бўлиши керак. Бу тиббий парвоз экспертизаси комиссиясининг хулосаси билан тасдиқланиши керак. Шунингдек, у психолог томонидан аниқланган психофизиологик текширув талабларига жавоб бериши керак.

авиадиспетчеры
Фото: Александр Павский/Kazinform

“Ҳаво ҳаракатини бошқариш бўлимида мутахассислар етишмайди, бунинг асосий сабаби постпандемия давридаги ҳаво қатновининг ўсиши (глобал тенденция). Иккинчи сабаб, пандемия даврида диспетчерлар амалда тайёрланмаган, чунки машғулотлар амалий машғулотлар билан боғлиқ”, – дейди Арман Баянди.

Зайсан, Кендирли ва Катонқорағайда янги аэропортлар қурилиши ҳам заруриятдир.

“2024 йил охиригача биз 46 кишини ҳаво ҳаракатини бошқариш бўйича дастлабки курсларда ўқитган эдик. Улар амалиёт ўташ учун филиалларга йўлланма олди”, – дея қўшимча қилди у.

самолет, взлетная полоса, рей, аэропорт
Фото: Александр Павский/Kazinform

Айни пайтда «Қазаэронавигация» корхонасида 700 дан ортиқ ҳаво ҳаракатини бошқариш диспетчерлари ишлайди.

“2024 йилда мутахассислар томонидан 446 106 та рейс хизмат кўрсатилди, шундан 111 850 таси Қозоғистон авиакомпаниясининг, қолган 334 256 таси халқаро рейсларга тўғри келди”, – деди Арман Баянди.

Арман Баянды
Фото: Қазаэронавигация
Сўнгги хабарлар