Рақамлаштириш: нега Қозоғистон электрон ҳукуматни жорий қилмоқда
Қозоғистонда “Электрон ҳукумат” тушунчасига ҳамма аллақачон ўрганиб қолган, бироқ сўнгги йилларда унинг ўрнини янгиси – “рақамли ҳукумат” эгаллади. Бу тушунчалар ўртасидаги фарқлар нимада, Қозоғистонда давлат онлайн хизматлари ҳажми дунёда қандай баҳоланади ва COVID-19 ва Эстониянинг бунга қандай алоқаси бор, Kazinform агентлиги мухбири ўрганиб чиқди.
Рақамлаштиришнинг бошқарув тизимига таъсири
Дунёнинг аксарият мамлакатларида электрон ҳукуматнинг пайдо бўлиши 2000 йилларда содир бўлган. Электрон технологияларнинг ривожланиши билан электрон ҳукумат нафақат ижро ҳокимияти харажатларини сезиларли даражада камайтириш, балки унинг самарадорлигини ошириш имконини ҳам берди. Электрон ҳукумат раҳбарлари энди хизматлар кўрсатиш тизимини трансформация қилишнинг навбатдаги босқичига – рақамли ҳукумат босқичига ўтмоқда. Мутахассислар рақамли ҳукумат электрон ҳукуматни ривожлантириш босқичларидан бирими ёки бу мустақил йирик ҳодисами, деган саволга баҳслашади. Қандай бўлмасин, рақамли ҳукуматни электрон ҳукуматдан алоҳида кўриб чиқиш мумкин эмас.
Ҳеч кимга сир эмаски, бугунги кунда “рақамли” шундай динамика билан ривожланмоқдаки, у инсон ҳаётининг барча соҳалари, жумладан, давлат бошқаруви тизимидаги ўзгаришларга ҳам таъсир кўрсатмоқда. Ломоносов номидаги МДУнинг рақамли иқтисодиёт луғатида “рақамли ҳукумат” тушунчасига қуйидаги таъриф берилган: давлат хизматларини оптималлаштириш, ўзгартириш ва яратишда рақамли маълумотлардан фойдаланадиган тарзда яратилган ва фаолият юритувчи ҳукумат. Шундай қилиб, рақамли ҳукумат давлат хизматларини қўллаш ва олиш жараёнларини рақамли форматга тўлиқ ўтказиш эмас, ҳужжатларга эмас, балки маълумотларга асосланган идоравий жараёнларнинг ишлашидир. Оддий қилиб айтганда, бошқарув тизимидаги "рақамлар" сезиларли даражада кенгайиб бормоқда.
Рақамли ҳукуматнинг ривожланиши ҳақида рейтинглар нима дейди
Электрон/рақамли ҳукуматни ривожлантириш бўйича мамлакатларнинг кўплаб рейтинглари мавжуд. Энг чуқур ва батафсил, эҳтимол, БМТнинг Иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича департаменти маълумотлари бўлиб, у 2001 йилдан бери дунё мамлакатлари томонидан электрон ҳукуматни ривожлантириш бўйича чуқур тадқиқотни эълон қилади.
Энг сўнгги "БМТ тадқиқоти: электрон ҳукумат 2022" маълумотларига кўра, электрон ҳукуматни ривожлантириш индексига (E government development index - EGDI) кўра, Қозоғистон дунёда 193 давлат орасида 28-ўринни эгаллайди. Таққослаш учун, 2003 йилда Қозоғистон ушбу рейтингда 84-ўринда эди.
БМТ маълумотларига кўра, миллий даражада электрон ҳукумат ривожланишини баҳоловчи EGDI - бу учта меъёрлаштирилган композит индексларга асосланган: Телекоммуникация инфратузилмаси индекси (TII), Инсон капитали индекси (HCI), Онлайн хизматлар Индекс (OSI).
БМТ ўзининг сўнгги тадқиқотида электрон ҳукуматни ривожлантиришга қаратилган глобал тенденцияни қайд этди. Шундай қилиб, сўнгги маълумотларга кўра, глобал ўртача EGDI қиймати 2020 йилда 0,5988 дан 2022 йилда 0,6102 гача кўтарилди. Европа электрон ҳукуматни ривожлантириш бўйича ўртача 0,8305 EGDI қиймати билан етакчи бўлиб қолмоқда, ундан кейин Осиё (0,6493), Америка (0,6438), Океания (0,5081) ва Африка (0,4054).
EGDIнинг географик тақсимоти/ Манба: 2022 йилги БМТнинг электрон ҳукумат бўйича тадқиқоти
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти маълумотларига кўра, бугунги кунда дунёнинг атиги 15 та давлати энг юқори EGDI - VH рейтингига эга. Юқоридан пастгача рўйхат қуйидагича: Дания, Финляндия, Корея Республикаси, Янги Зеландия, Швеция, Исландия, Австралия, Эстония, Нидерландия, АҚШ, Буюк Британия, Сингапур, БАА, Япония ва Мальта.
Қозоғистон, ўз навбатида, V3 иккинчи энг юқори EGDI рейтинг гуруҳига киритилган. Қозоғистон билан биргаликда бу гуруҳга яна 14 та давлат киради: Швейцария, Испания, Словения, Норвегия, Люксембург, Литва, Лихтенштейн, Латвия, Исроил, Ирландия, Германия, Франция, Кипр, Австрия.
EGDI рейтинги бўйича Қозоғистон Марказий Осиё минтақасида етакчи, Осиё мамлакатлари орасида 7-ўринни эгаллайди.
Марказий Осиё давлатларининг EGDI рейтинги. Манба: Электрон ҳукумат тадқиқоти 2022
Жадвал: EGDI қиймати энг юқори бўлган Осиё мамлакатлари. Манба: БМТнинг 2020 ва 2022 йиллардаги электрон ҳукумат тадқиқотлари
Қозоғистон денгизга чиқиш имконияти йўқ ривожланаётган мамлакатлар тоифасида ҳам етакчи ҳисобланади. Ушбу туркумда Қозоғистон энг юқори EGDI қийматига эга (0,8628) ва гуруҳнинг иккинчи энг юқори (V3) рейтинг синфидаги EGDI жуда юқори бўлган ягона мамлакат бўлиб қолмоқда.
Жадвал: Денгиз йўли бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар. Манба: БМТнинг 2020 ва 2022 йиллардаги электрон ҳукумат тадқиқотлари
Қозоғистон онлайн хизматлар ҳажми бўйича дунёда 8-ўринда туради
Жаҳонда электрон ҳукуматнинг ривожланишини баҳолаш учун БМТ томонидан қўлланиладиган чуқур маълумотлар тўплами ва таҳлиллари тўпламини ўрганмасдан туриб, оддий одам дунё ҳукуматлари ўз фуқароларига қанча онлайн хизматлар кўрсатиши ва Қозоғистон бу кўрсаткич бўйича қандай ўринни эгаллаши билан қизиқиши мумкин.
Ушбу кўрсаткични баҳолаш учун БМТнинг Иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича департаментида алоҳида индекс - онлайн хизматлар индекси (OSI - Online Service index) мавжуд. БМТ тушунтирганидек, OSI EGDI компоненти давлат хизматларини миллий даражада тақдим этиш учун ҳукуматлар томонидан ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланишни ўлчайдиган кенг қамровли кўрсаткичдир.
БМТ маълумотларига кўра, бу кўрсаткич бўйича Қозоғистон дунёда 8-ўринни эгаллаб, АҚШ, Япония, Нидерландия, БАА, Хитой, Буюк Британия, Франция ва бошқаларни ортда қолдирган, бу рейтингнинг етакчиси Эстония.
Жадвал: Онлайн хизматлар индекси 2022. Манба: БМТнинг электрон ҳукумат бўйича тадқиқоти 2022.
Эстония ҳукумати фуқароларга кўрсатилаётган рақамли хизматлар ҳажми бўйича бутун дунё ҳукуматлари учун ҳақиқий мезонга айланди. 2017 йилда ВВC Эстонияни дунёдаги биринчи рақамли ҳукумат мамлакати деб атаган эди.
«E Estonia» дастури экспертларидан бири Анна Пиперал 2019 йилдаги TED конференциясида Эстония тажрибаси ҳақида гапирди.
“Мен Эстонияданман, 2001 йилдан бери солиқларни онлайн декларация қиламиз. Биз 2002 йилдан бери рақамли идентификация ва имзодан фойдаланамиз. Биз 2005 йилдан бери онлайн овоз беришни ўтказамиз. Бугун бизда сиз тасаввур қилганингиздан ҳам кўпроқ давлат хизматлари бор: таълим, полиция, адлия, компания очиш, имтиёзлар олиш учун ариза бериш, тиббий маълумотномангизни топиш ёки автотураргоҳ чиптасига эътироз билдириш – барчаси онлайн тарзда амалга оширилади. Учта нарсани биз ҳали ҳам онлайн қила олмаслигимизни айтишимиз мумкин. Улар – турмуш қуриш ёки ажралиш ёки кўчмас мулк сотиш учун шахсни тасдиқловчи ҳужжат олиш. Ҳаммаси шу”, – дейди Анна Пиперал.
Унинг сўзларига кўра, замонавий ҳаётнинг технологик имкониятлардан кейин мавжуд бўлмаган хусусиятларидан бири бу бюрократия лабиринтидир. Эстония ҳукуматнинг саъй-ҳаракатлари туфайли ундан деярли бутунлай қутулишга муваффақ бўлди, у ҳам рақамлаштиришдан ўтди. А. Пиперал таъкидлаганидек, Эстония бир неча кучли умумий тамойилларга асосланиб, қоидалар ва тартибларни ўзгартириб, кераксиз маълумотларни тўплаш ва такрорий вазифаларни бартараф этиш орқали Эстония ҳукумати очиқ ва шаффоф бўлди.
Рақамлилаштириш бараками ёки янги таҳдидми?
Мутахассислар энди кенг тарқалган рақамлаштириш неъматми ёки янги таҳдидми, деб кўп баҳслашмоқда. COVID-19 пандемияси бу саволга аниқ жавоб берганга ўхшайди. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, пандемия пайтида рақамли технологиялардан ва рақамли ҳукуматлардан орқада қолаётган мамлакатлар энг кўп зарар кўрди.
“COVID-19 пандемияси ҳукуматлар ва жамиятларни инқирозга қисқа муддатда жавоб бериш, ўрта муддатли истиқболда ижтимоий-иқтисодий таъсирларни бартараф этиш ҳамда узоқ муддатли истиқболда мавжуд сиёсат ва воситаларни қайта кўриб чиқиш учун рақамли технологияларга мурожаат қилишга мажбур қилди. Янги технологиялар ҳукуматларнинг пандемияга қарши чораларни мувофиқлаштириш ва инқироз даврида жамоатчилик ҳамкорлигини жалб қилиш, блокировкалар пайтида жамиятларнинг ишлашини таъминлаш ва секторлар ва чегаралар бўйлаб қарорлар қабул қилишда муҳим рол ўйнади. Ҳукуматлар рақамли технологияни турли идоралар ўртасидаги мувофиқлаштириш ва алоқани яхшилаш ва аҳолига саломатлик ҳолати тўғрисидаги маълумотлардан осон фойдаланишни таъминлаш учун COVID-19га қарши кураш стратегияларининг асосий таркибий қисмига айлантирди”, – дейилади Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тадқиқотида.
Пандемия қийинчиликларидан ўтиб, рақамли технологияларнинг ривожланиши кўриб, экспертлар XXI асрда рақамли ҳукумат энди шунчаки фойдали вариант эмас, балки зарур шарт-шароит, деган хулосага келишмоқда. Албатта, рақамлаштиришнинг камчиликлари ҳам бор - маълумотларнинг сизиб чиқиши билан боғлиқ эски муаммолардан тортиб, янгиларига - рақамли тенгсизликга олиб келиши мумкин. Бироқ, глобал тенденциялар шуни кўрсатадики, рақамлаштириш жуда муқаррар жараён, яъни янги рақамли дунё қоидаларига тезда мослаша оладиган давлатлар ундан кўпроқ фойда олишади.
Муаллиф: Азамат Алмағанбетов
