Қозоғистон суверенитетга қандай эришди - шарҳ
ASTANА. Кazinform – Бугун Қозоғисдатон миллий байрам – Республика куни нишонланмоқда. Шу муносабат билан Kazinform агентлиги шарҳловчисининг республика иқтисодий ва сиёсий cуверенитетга қандай эришгани ҳақидаги материалини ўқинг.
Мустақиллик пойдевори
Давлат суверенитети тўғрисидаги декларация Қозоғистон мустақиллигининг асосини ташкил этади. Ҳужжат СССР иқтисодиёти қулаган ва мамлакат тарихида бурилиш нуқтаси бўлган "суверенитет намойиши" бошланган оғир шароитларда ишлаб чиқилган. Воқеа кўламини баҳолаш учун ўша даврнинг ўзига хос хусусиятларини тавсифловчи бир нечта муҳим дақиқаларнинг аҳамиятини таъкидлаш керак.
Биринчидан, совет воқелиги шароитида одамларнинг бир неча авлодлари тарбияланган ва уларнинг ҳаммаси ҳам ўзгаришларни қўллаб-қувватламаган. Бу ҳатто Парламентда, ўша даврдаги Олий кенгашда ҳам кузатилган.
Иккинчидан, иқтисодий асосга эга бўлмаган сиёсий декларация зарур куч ва аҳамиятга эга бўлмайди ва шу муносабат билан шуни таъкидлаш жоизки, реал иқтисодий суверенитетни олиш бўйича чора-тадбирлар ҳужжат қабул қилинишидан аввал ҳам тасдиқланган эди.
Бироқ, энг муҳими, мустақилликка эришиш узоқ давом этадиган жараён эканлигини ва буни 1986 йил декабрь воқеаларидан бошлаш кераклигини тушунтириш керак.Собиқ СССР ҳудудидаги мавжуд сиёсий тузумга биринчи бўлиб Қозоғистон қарши чиқди. Бу воқеа демократлаштиришнинг катализатори, мустақиллик хабарчиси бўлди.
Тўлиқ сиқилган пружина каби тарих ҳайратланарли тезликда ёзиларди. Орадан 3 йил ўтиб, Кремль минбарида Қозоғистон мустақиллиги масаласи муҳокама қилинди. 1989 йилда мамлакатга иқтисодий ва ҳуқуқий суверенитет беришга қаратилган қарорлар шиддат билан қабул қилиниб, республика оммавий ахборот воситалари саҳифаларидан “суверенитет” сўзи жой олди.
Иқтисодий хатолар ва савдо мафияси
1990-йиллар охиридаги Kazinform ахборот агентлиги (ҚазТАГ) материалларида иқтисодиёт қандай ўзгаргани, мамлакат ва жамият қандай муаммоларга дуч келгани, энг муҳими, суверен ривожланишни истаган Қозоғистон қандай куч тўплагани кўрсатилган. Ушбу архив ҳужжатлари ўша даврнинг безовта қилувчи нафасини акс эттиради, бу эса Қозоғистон дуч келаётган қийинчиликлар кўламини тушунишга ёрдам беради.
Бу қийин вақт эди. Иқтисодиёт таназзул ёқасида эди. Оммавий ахборот воситалари ҳали ҳам қайта қуриш истаги билан тўлган бўлса-да, улар ҳам безовта қилувчи саволларни кўтардилар, аммо уларга жавоб йўқ эди. Бу режали иқтисодиёт ва хўжалик ҳисобининг ғалати аралашмаси эди. Матбуот бир томондан “паровозимиз олға кетяпти” деб бизни ишонтиришга уринган бўлса, иккинчи томондан паровоз олға кетаётган бўлса-да, унинг олдидаги темир йўллар талон-тарож қилинаётганини яққол кўрсатиб берадиган мавзулар ҳам бор эди.
1989 йил 18 январда ахборот агентлигининг "Қозоғистон ССР Министрлар кенгешида" мақоласида ўтган йил ва беш йилликнинг уч йили якунлари бўйича мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ҳақида хабар берилган.
Сўнгги уч йилда меҳнат унумдорлиги 13,4 фоизга ошгани ҳақида маълумотлар келтирилган. Беш йиллик режага кўра, бу кўрсаткич 9,2 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, кўплаб корхоналар кўпайтириш тугул, ишлаб чиқариш ҳажмини тез суръатлар билан қисқартираётгани таъкидланган.
– Бундай салбий ҳодисанинг сабаби корхоналарнинг кўпроқ фойда олишга интилишидадир. Ахир, буюртма қанча кичик бўлса, маҳсулотни режадан ташқари сотиш имконияти шунчалик кўп бўлади. Шу боис иш ҳақи фондини тўлдириш мумкин, — дейилади мақолада бундай ҳолат иқтисодий мувозанатнинг бузилишига олиб келиши ҳам таъкидланган.
1989 йил 30 мартдаги «Талабни тўлиқ қондириш» мақоласида савдо соҳасида ҳаддан ташқари эксплуатация ва чайқовчиликка қарши кураш ҳақида сўз боради.
– Жорий беш йилликда 1,3 миллиард рублдан ортиқ режадан ташқари истеъмол товарлари ишлаб чиқарилди, уларни ишлаб чиқариш ҳажми 27,7 фоизга ўсди, бу ўртача йиллик кўрсаткичдан анча юқори...
Шу билан бирга, кундалик истеъмол товарлари тақчиллиги ҳам айтилади.
1989 йил 18 апрелда агентлик "Қонун ва жамиятнинг барча кучи билан" мақоласида Қозоғистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитасининг савдо мафиясига бағишланган йиғилиши ҳақида хабар берди.
- Социалистик мулкни талон-тарож қилишга қарши кураш аппаратида чайқовчиликка қарши курашиш учун махсус кадрлар ажратилди. Улар шошилинч профилактика ва тергов тадбирларини ўтказадилар. Бироқ, бу чоралар ҳар доим ҳам керакли натижаларни бермайди. Талаб юқори бўлган товарларни харид қилиш каналларини аниқлаш ва ёпиш ишлари суст. Аксарият ҳолларда ноқонуний фаолиятда фақат охирги бўғин аниқланади: таянч - дўкон - чайқовчи. Шундай қилиб, жиноят ташкилотчилари кўпинча қоронғуликда қоладилар, - дейилади мақолада.
Мақолада умидсизликка учраган хулосалар чиқарилади: чайқовчилик молиявий масалаларда, пул муомаласида номувофиқликларнинг шаклланишига ёрдам беради. Текширувлар кўрсатганидек, кўплаб товарлар кераксиз сифатида омборларда сақланаётгани ва узоқ вақт давомида сотувга қўйилмаслиги тақчилликни янада кучайтирмоқда.
– Жумладан, Талдиқорған вилоятидаги «Қазгалантерейторг» базасидан 145 минг тонна маиший совун, 150 минг ўрамдан ортиқ кир ювиш кукуни, 8 минг қутига яқин тиш пастаси, 13,6 минг дона турли шампунлар топилган, бироқ улар дўконларда йўқ, – дейилади мақолада.
Кооперативларнинг жадал ривожланиши вазиятни янада мураккаблаштирди. 1989 йил февралда уларнинг сони 4,5 минг кишини ташкил этган бўлса, 1990 йил февралда 9,6 минг кишига етди. Агентлик маълумотларига кўра, улар "кўп товарлар тақчиллигини ошириб, савдодан ресурсларни тортиб олишди".
Мустақиллик йўлида
Ўша даврдаги матбуот нашрларининг таҳлили шуни кўрсатадики, Қозоғистон ССР халқ хўжалигида иш ҳақининг ўсиш суръати меҳнат унумдорлиги ўсишидан сезиларли даражада ошган. Саноатнинг турли тармоқлари ишида режани бажармаслик ҳолатлари кузатилди. Республика ташқарисидан товар импорти 20 фоизга қисқарди, маҳаллий ишлаб чиқаришнинг ўсиши тўхтади. Номутаносиблик тўпланиб борди, марказ ва республикалар ўртасидаги қарама-қаршиликлар кучайди.
Шу билан бирга, Қозоғистоннинг сиёсий, илмий ва жамоат нутқида иттифоқ бўлимларининг ҳукмронлиги, маъмурий-буйруқбозлик режимининг салбий оқибатлари масалалари тобора кўпроқ кўтарилди. Иқтисодий суверенитет сари олға силжиш яққол кўрина бошлади.
1989 йил 17 сентябрда республика матбуотида Қозоғистон ССРнинг ўзини ўзи бошқариш ва ўзини ўзи молиялаштириш Концепцияси лойиҳаси эълон қилинди.
Ҳужжатда "Республиканинг ўзини ўзи бошқариш ва ўзини ўзи молиялаштириш тамойилларига ўтишдан асосий мақсади Қозоғистон ССР ва унинг минтақалари иқтисодиётини ривожлантириш, уларнинг табиий ва меҳнат ресурсларидан, ишлаб чиқариш салоҳиятидан ва даромадларидан фойдаланиш ҳуқуқларини кенгайтириш, уларни аҳоли турмуш даражасини оширишга йўналтиришдир".
— Республика иқтисодий суверенитети мустақил иқтисодий сиёсат юритиш учун шарт-шароит яратиши керак, — дейилади ҳужжатда.
Унда иқтисодий тузилманинг самарасизлиги, унинг бирёқлама хомашё характери, нарх шаклланишининг бузилиши ҳақида ҳам айтилади.
Концепция лойиҳасининг иккинчи қисмида принципиал муҳим қоидалар белгиланган.
- Қозоғистон ССРнинг ноёб мулки ер, унинг ер ости бойликлари, сувлари, ўрмонлари ва бошқа табиий ресурсларни ўз ичига олади. Улар халқаро ҳуқуқнинг умумеътироф этилган тамойилларига асосланиб, республика юрисдикциясига киради, – дейилади ҳужжатда.
1990 йил бошида ташқи иқтисодий алоқалар масаласи Концепция лойиҳасининг асосий муҳокама мавзусига айланди. Ўша давр матбуотининг ёзишича, ташқи иқтисодий суверенитетсиз “ички” суверенитет тўлиқ бўлмаслиги аниқ бўлди. Инқироздан ўз маблағингиз билан чиқишнинг ўзи етарли эмас, уларни ташқаридан киритиш керак”.
Айтиш жоизки, ўша даврда Қозоғистон хорижий давлатлар билан асосан воситачилар – ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги ва иттифоқ идораларининг ташқи савдо ташкилотлари орқали савдо қилган ва Қозоғистонга таклиф қилинган география ниҳоятда самарасиз эди. Экспорт қилинган маҳсулотларнинг фақат учдан бир қисми жаҳон бозори нархидан паст нархларда ва рублда сотилган. Валюта тушумлари асосан марказда қолди. Қозоғистон эса бунинг эвазига ҳатто ички нархлардан ҳам паст рубль олди.
Қозоғистон бошқа принципиал масалалар бўйича ўз позициясини мустаҳкамлай бошлади.
1990 йил февраль ойида Қозоғистон ССР Давлат хавфсизлик қўмитаси ва прокуратураси 1930-40-йиллар ва 50-йилларнинг бошларида ноҳақ таъқибга учраган фуқароларнинг ишларини кўриб чиқиш ва уларни оқлаш ишлари тўғрисида маълумот берди. Бу вақтга келиб 18 955 та иш кўриб чиқилиб, 28 294 нафар шахс оқланган.
1990 йил 22 майда Қозоғистон Олий кенгаши “Семей вилоятидаги ядро полигонида ядро синовларини тўхтатиш ҳамда ҳудуд аҳолиси саломатлиги ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш чора-тадбирлари тўғрисида” қарор қабул қилди.
1990 йил июль ойида Қозоғистон ССРнинг 1989 йилда қабул қилинган "Тиллар тўғрисида" ги қонуни кучга кирди. Бу қонун қозоқ тилига давлат тили мақомини берди.
1990 йил сентябрь ойида Олий кенгаш Қозоғистон ССР Олий кенгашининг иккинчи сессияси кўриб чиқиш учун тақдим этиладиган қонун ҳужжатлари рўйхатини тасдиқлади: "Қозоғистон ССРда иқтисодий фаолият эркинлиги ва тадбиркорликни ривожлантириш тўғрисида", "Қозоғистон ССР банклари ва банк фаолияти тўғрисида", "Хорижий инвестицияларни ўтказиш тўғрисида", "Республика Ҳукуматининг тартибга солинган бозор иқтисодиётига ўтиш дастури тўғрисида» ва бошқалар. Бундан ташқари, ишлаб чиқиладиган ва ишлаб чиқиладиган лойиҳалар рўйхати тузилди: "Қозоғистон ССР фуқаролиги тўғрисида", "Қозоғистон ССР корхоналари тўғрисида", "Қозоғистон ССР минерал ва хомашё ресурсларидан комплекс ва самарали фойдаланиш тўғрисида" ва бошқа бир қатор қонунлар, жумладан, молия, ўрмон, тоғ-кон саноати тўғрисидаги қонунлар.
Албатта, "Қозоғистон ССРнинг давлат суверенитети тўғрисида" ги масалани кўриб чиқиш вазифаси ҳам юкланган эди.
Тарихий декларация
Шундай қилиб, эволюцион тамойилларга амал қилган Қозоғистон босқичма-босқич марказга қарши кураш олиб борди, ўз мустақиллиги чегараларини кенгайтирди, қозоқ тили ва маданиятини тиклади, мустақил иқтисодий тараққиётга замин яратди.
1990 йил 25 октябрда қабул қилинган Давлат суверенитети тўғрисидаги тарихий декларация ана шу жараёнларнинг чўққиси бўлди.
Мустақилликка эришгач, ушбу муҳим ҳужжат қабул қилинган кун Қозоғистонда нишонланадиган ва ҳурмат қилинадиган байрамга айланди.
Ахборот агентлиги 1994 йилда Республика кунини нишонлаш пайтида Алматидаги майдонда бўлиб ўтган театрлаштирилган томоша ҳақида хабар берди.
– Майдон осмонида карнай-сурнай садолари янгради, қадимий қурол-аслаҳали отлиқ ботирлар пайдо бўлди, бу эса бутун улуғворлиги ва таъсирчанлиги билан жамоатчиликни лол қолдирди, – дейилади материалда қадим замонлардан бошланадиган қозоқ давлатчилиги тимсоллари ҳақида.
1995 йилда байрамга миллий мақом берилди.
— Ушбу тарихий кунда, Совет Иттифоқи ҳали мавжуд бўлган пайтда Қозоғистон ўз ҳудудининг бўлинмаслиги ва дахлсизлигини эълон қилиб, у ерда жойлашган барча миллий бойликларни ўзининг ягона мулки деб тан олди. Декларацияда мамлакатнинг марказдан мустақил равишда ҳуқуқ-тартибот идоралари ва ички қўшинларини ташкил этиш, халқаро муносабатларнинг мустақил субъекти сифатида фаолият юритиш, ўз молия-кредит тизимини шакллантириш ҳуқуқи тасдиқланиб, унинг ҳудудида Қозоғистон қонунлари устуворлиги эълон қилинган, — дейилади агентликнинг 1995 йил 25 октябрдаги “Мустақил давлат келажакка қадам ташлайди” материалида.
Қозоғистонда Республика куни 2008 йилгача кенг нишонланиб келган. Бироқ 2009 йилда уни миллий байрамлар рўйхатидан олиб ташлаш тўғрисидаги қонун имзоланган эди.
Президент Қасим-Жомарт Тоқаев 2022 йилда Улитау шаҳрида бўлиб ўтган Миллий қурултойнинг 1-сессиясида Республика куни мамлакатимизнинг давлатчилик сари тарихий қадами рамзи бўлиши кераклигини, Суверенитет кунини ҳар йили мамлакатимизнинг асосий байрами сифатида нишонлашимиз кераклигини таъкидлади.
- Мен Республика кунига миллий байрам мақомини қайтаришни таклиф қиламан. Шундай экан, ҳар йили 25 октябрь Суверенитет байрамини мамлакатимизнинг асосий байрами сифатида нишонлашимиз керак. 1990 йил 25 октябрда Қозоғистоннинг Суверенитет декларацияси қабул қилинди. Бу мамлакатимиз мустақиллиги йўлидаги илк қадам эди, – деди Давлат раҳбари.
Худди шу йили Республика куни миллий байрамлар қаторига киритилди.
Эслатиб ўтамиз, ўтган куни Ақордада Қасим-Жомарт Тоқаев Республика кунига бағишланган тантанали йиғилишда сўзга чиқиб, 1990 йил 25 октябрда кўп асрлик давлатчилик анъанамиз тикланганини таъкидлади.
– Кўп вақт ўтмай, халқимиз Мустақиллик байроғини кўтарди. Тарихий адолат қарор топди, миллат руҳи юксалди. Бинобарин, бу кунни халқимизнинг мустақил давлат бўлишига йўл очган тантанали кун дейиш мумкин. Мустақиллик — энг бебаҳо қадриятимиз. Уни асраб-авайлаш ва мустаҳкамлаш барчамизга учун муқаддас бурчдир. Суверенитет — ждодларимизнинг миллат манфаати йўлидаги ўчмас қаҳрамонлигининг ёрқин кўриниши, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
