Коучинг: Модами ёки хавф
ASTANА. Кazinform – Бугунги кунда коуч бўлиш модага айланди, аммо уларнинг ҳаммаси ҳам малакали эмас. "Инсон онги билан ишлайман" деганларнинг кўпчилиги махсус тайёргарликдан ўтмаган. Психологлар хавотирда ва депутатлар бу масалани қонун билан тартибга солишни таклиф қилмоқдалар. Кazinform мухбири ушбу тенденциянинг моҳиятини ўрганиб чиқди.
Коучинг нима?
Халқаро коучинг федерацияси (ICF) таърифига кўра, коучинг — мижоз билан ҳамкорликни ўрнатадиган ва унга шахсий ёки профессионал мақсадларига эришишга ёрдам берадиган хизматдир.
PwC маълумотларига кўра, 2023 йилда коучинг саноатининг умумий даромади 4,564 миллиард долларга етди. Verified Market Research экспертлари эса сўнгги йилларда бозор онлайн форматга ўтганини таъкидлайдилар ва 2028 йилга бориб онлайн коучинг бозори ҳажми 4,5 миллиард долларга етишини прогноз қилмоқдалар.
Қозоғистонда бу тенденция, одатдагидек, Россия орқали тарқалди ва пандемия бошланганидан кейин тезлашди. Шундай қилиб, онлайн курслар ва тренингларга талаб кескин ошди. Бироқ, бу бозорда лицензия ва профессионал талабларнинг йўқлиги сифатсиз хизмат кўрсатувчиларнинг кўпайишига олиб келди.
"Ментал эпидемия давом этмоқда"
Яқинда Мажилис депутати Айдос Сарим эзотерик, псевдопсихологик таълимотлар ва секталарнинг ҳаддан ташқари фаоллигидан хавотир билдирди. Унинг фикрича, сохта дипломлар берадиган ва дунёга машҳур "академиялар" ва глобал "ташкилотлар" номидан гапирадиган шаманлар, табиблар, фолбин-башоратчилар ва коучларнинг тадбирлари сони кундан-кунга ортиб бормоқда.
– Агар бирон бир ижтимоий тармоқни очсангиз, дунёнинг барча сирларини ўзлаштирган ва инсон қалбининг барча калитларини ушлаб турган мутахассислар жамоатчилик билан учрашувлар, курслар ва семинарлар ўтказаётганини кўрасиз. Афсуски, биз буни индивидуал одамларнинг шахсий танлови ва шахсий ҳуқуқи деб айта олмаймиз. Маънавий фирибгарлар давлат муассасалари ва квази-давлат сектори ташкилотларига етиб борганини, давлат ва жамоат муаммосига айланганини кўрмоқдамиз, - дейди депутат.
Депутат «Сюцай» деб номланган курсларни мисол қилиб келтирди.
— Гарчи бу йўналиш "инсоннинг ички салоҳиятини очиб берадиган рақамли психология" сифатида тақдим этилса-да, аслида у илмий асосга эга бўлмаган эзотерик ва диний тижорат лойиҳасига айланди. Бугунги кунда «Сюцай» ниқоби остидаги гуруҳлар ёпиқ форматдаги тадбирлар ўтказадилар ва ўз ваъзларини кенг тарқатадилар. Уларнинг аксарияти лицензиясиз, сертификатланмаган ва рўйхатдан ўтмаган шахслардир. Сохта таълимотларнинг асосий мақсади фуқароларни "маънавий ривожланиш" шиори остида алдаш ва рақамлар ва белгиларга асосланган сохта назариялар орқали моддий фойда олишдир. Натижада, кўп одамлар, айниқса аёллар ва ёшлар, молиявий йўқотишларга дуч келишади, психологик қарамликка тушиб қолишади ва баъзилари оилавий ва ижтимоий нотинчликларга дуч келишади, — дея қўшимча қилди А. Сарим.
Мажилис депутати бу жараённи "маънавий касаллик" ёки "ментал эпидемия" деб атади.
— Давлат органлари бундай ташкилотлар фаолиятини назорат қиладими? Бундай ташкилотлар ва коуч-мураббийлар томонидан ёшлар, аёллар ва бошқа ижтимоий гуруҳларга етказилган психологик, моддий ва бошқа зарарларни тизимли равишда ўрганадиган усуллар ва текширувлар борми? Ҳали йўқ. Масъул органлар деструктив фаолиятга нисбатан қонунчилик ёки тартибга солиш даражасида чоралар кўришни режалаштиришлари керак, — дейди депутат.
1 йилда 900 та шикоят келиб тушди
Ўтган йили таълим соҳасидаги сифатсиз хизматлар бўйича 900 га яқин шикоят келиб тушди. Шикоятларнинг аксарияти коучларнинг қобилиятсизлиги ва уларнинг пулни қайтариб беришдан бош тортиши билан боғлиқ эди.
Масалан, талдиқорғанлик Жулдиз Идрисова машҳур коучнинг сўзларига ишониб, 500 минг тенгега курс сотиб олди. У ҳатто уни олиш учун банкдан кредит олганини айтади. Бироқ, ваъда қилинган билим тўлиқ тақдим этилмади ва атиги 3-4 дарсдан сўнг машғулотлар тўхтади ва коуч изсиз ғойиб бўлди.
– Ишонмасликнинг иложи йўқ. У мени алдаб-авраб ишонтирди. Мен унинг маслаҳати билан кредит олдим. Лекин бир нечта дарслардан сўнг у ўзини ноқулай ҳис қилаётганини айтиб, менга дарс беришни тўхтатди. Кейин у мен билан боғланишни тўхтатди, - дейди жабрланувчи.
Бундай ҳолатлар кўп. Савдо ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш департаменти мутахассиси Ғазиз Аманжолулининг сўзларига кўра, бундай шикоятлар сони сўнгги пайтларда сезиларли даражада ошди.
– Баъзи коучлар мижозларни ҳеч қандай реал натижа кўрсатмасдан "сиз миллион топасиз" деб ваъда қилиб алдаяптилар. Биз судгача бўлган норозилик хатларини тайёрладик ва бир қатор ишлар судга юборилди, – дейди мутахассис.
25 ёшдан 45 ёшгача бўлган фуқаролар тузоққа тушиб қолмоқда
Сохта коучлар ва мураббийлар сонининг кўпайиши профессионал психология ҳамжамиятини ҳам хавотирга солмоқда. Психолог-психотерапевт Серикгул Салининг сўзларига кўра, коучлар инсоний ҳис-туйғулар билан ишлайди.
– У ерда жамоавий иш бор. Пиар менежерлари бор, маркетинг ҳаракатлари амалга оширилади. "Сиз ажойибсиз! Ўзингизни кўрсатинг!" каби шиорлар айтилади, – дея тушунтирди психолог.
Мутахассиснинг сўзларига кўра, коучларга мурожаат қиладиганларнинг аксарияти 25 ёшдан 45 ёшгача бўлган, ички инқирозга учраган ва мулоқот етишмаслигини ҳис қиладиган одамлардир. Бундан ташқари, маъруза давомида манипуляциялар бўлиши мумкин.
– Агар бирон-бир соҳада гуманизм бўлмаса, манипуляция бошланади. Гуманизм бўлмаган жойда эса одамлардан фойдаланиш одатий ҳолдир. Коучингнинг айрим вакилларининг мақсади инсоннинг ҳаёт сифатини яхшилаш эмас, балки ўз чўнтагини тўлдиришдир. Бироқ, биз профессионаллар борлигини инкор этмаймиз, аммо афсуски, уларнинг иши сохта коучлар туфайли фирибгарликка айланиб бормоқда, — деди у.
Психоаналитик Анна Қудиярованинг сўзларига кўра, такрорий курсларда қатнашиш депрессия белгиси бўлиши мумкин.
– Курс йўқ, китоб ўқиш йўқ, ҳеч қандай коуч психоаналитик томонидан тақдим этиладиган терапиянингн ўрнини боса олмайди. Шахсий ривожланиш йўлида профессионаллардан ёрдам сўраш муҳимдир, - деб таъкидлади Анна Қудиярова.
Шаффофлик ва назорат зарур
Мутахассислар соҳадаги муаммони ҳал қилишнинг бир нечта усулларини таклиф қилишади. Масалан, Мажилис депутати Динара Наумова мажбурий сертификатлаш ва аккредитация муаммонинг олдини олишга ёрдам беради, деб ҳисоблайди.
— Сертификатланган мутахассисларнинг ягона реестрини яратиш шаффофликни таъминлайди ва истеъмолчиларга мутахассиснинг малакасини олдиндан текшириш имконини беради, — деди депутат.
Венчур инвестор Айдар Баймаханнинг фикрича, инфобизнес ва коучлар ишини лицензиялашдан олдин, жамоатчиликка фойдали ва фойдасиз курсларни фарқлашни ўргатиш керак.
— Инфобизнес ва коучинг иқтисодиёт учун очиқ, солиқ тўлайдиган ва даромадли сектор бўлиши керак, — дейди мутахассис.
Маънавий изланишларга талаб камаймайди. Аммо шуни унутмаслигимиз керакки, агар мамлакатни чалғитувчи шахсларнинг ҳаракатлари устидан назорат бўлмаса, халқ азият чекиши мумкин.
