Эрон Элчиси: Давлат идоралари икки давлат президентларининг топшириқларини бажаришга жиддий киришишлари керак
Каzinform мухбирининг Эрон Ислом Республикасининг Қозоғистондаги Фавқулодда ва Мухтор Элчиси жаноб Али Акбар Жоукар билан бўлган суҳбатини тақдим этамиз.
Каспий денгизи бўйлаб саёҳат қиладиган кеманинг йўлга қўйилишига нима халақит беради?
– Жаноб Элчи, суҳбатимизни икки давлат ўртасидаги алмашинувдан бошласак. Қозоғистондан Эронга энг кўп экспорт қилинадиган 5 та ва Эрондан Қозоғистонга энг кўп импорт қилинадиган 5 та товарларни айтиб берсангиз.
- Мен энг ғамхўр Аллоҳ номи билан бошлайман. Эрон ва Қозоғистон ўртасидаги савдо-иқтисодий алоқаларнинг асоси яхши. Бироқ бу ҳар икки давлатнинг мавжуд салоҳияти ва имкониятларига мос келмайди.
2022 йилда икки давлатнинг товар айирбошлаш ҳажми 528 миллион долларни ташкил этди. Жорий йилнинг 7 ойида эса 197 миллион долларга етди. Бу кўрсаткич ҳар икки давлатнинг имкониятлари ва салоҳиятига мос келмайди. Масалан, ҳар икки давлатнинг умумий аҳолиси 105 миллион кишини ташкил қилади. Қолаверса, Каспий денгизи бизни боғлаб туради. Шундай экан, мавжуд имкониятлардан унумли фойдаланиш йўлларини излашимиз, ўрганишимиз керак.
Қозоғистондан Эронга экспорт қилинадиган муҳим маҳсулотлардан бири ғалла ҳисобланади. Шу жумладан, буғдой, арпа, маккажўхори ва ем-хашак бор. Эрондан Қозоғистонга олиб келинадиган асосий муҳим товарлар эса нефть-кимё маҳсулотларидир. Улар орасида пластмасса ишлаб чиқариш учун хомашё мавжуд. Шунингдек, кўплаб мева-сабзавотлар, қурилиш материаллари, кимёвий ювиш воситалари ҳам келтирилади.
— Ўзингиз айтганингиздек, бизни Каспий денгизи боғлаб туради. Эрон қозоғистонликлар учун туризм нуқтаи назаридан эътиборга молик мамлакат. Сизнингча, Қозоғистоннинг қайси ҳудудлари эронлик сайёҳлар учун қизиқарли бўлиши мумкин?
- Сиз ҳар икки давлат учун жуда муҳим соҳани тилга олдингиз. Бу йўналишда биргаликда қилинадиган ишлар кўп. Айтмоқчиманки, ҳозир Эрон мамлакат сайёҳларини Қозоғистонга олиб келиш борасида яхши иш олиб бормоқда. Жумладан, Манғистау вилоятига Эроннинг учта вилоятидан тўғридан-тўғри рейслар амалга оширилади. Улардан бири Каспий денгизи соҳилидаги Мозандари провинциясининг маркази Сари шаҳридан келади. Иккинчиси Гулистон вилоятининг Гўргон шаҳридан. Шунингдек, у Каспий денгизи соҳилидаги туристик ҳудудлардан бири ҳисобланади. Қолаверса, қозоқ ерларидан кўчиб келган ватандошларингиз ҳам бор. Шунинг учун бу ҳудуд қозоқлар учун жуда қизиқарли. Учинчи рейс Теҳрондан Ақтауга йўналтирилган. Энди уни мавсумий деб аташ мумкин. Энди ўша рейсни бекор қилиш тўғрисида қарор бор. Биз буни тўхтатмасликка ҳаракат қиламиз. Бу рейслар эронлик сайёҳларнинг кўпайишига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Буларнинг барчаси Манғистау ва Эроннинг шимолий ҳудудлари ўртасидаги алоқадир.
Теҳрон ва Алмати ўртасида тўғридан-тўғри рейс бор. Энди у кўп вақтдан бери мавжуд. Бунгача икки шаҳар ўртасида ҳар якшанба куни битта рейс амалга ошириларди. Энди яна бир рейс очилади. У сешанба кунлари учади. Шу боис Эрон томони Қозоғистон билан туризм алоқаларини кенгайтириш учун катта саъй-ҳаракатларни амалга оширмоқда. Зеро, Қозоғистон турли минтақаларга эга улкан давлат. Мусулмонлар жамоаси бу ерда зич жойлашган ва бизда маданий ўхшашликлар жуда кўп. Шунга қарамай, туризм соҳасида икки давлат томонидан қилинадиган ишлар етарли. Ахир, мавжуд имкониятларни ҳисобга олсак, борди-келди жуда оз. Ҳали қилинадиган ишлар бор, дейиш мумкин.
Эронликлар Алмати, Туркистон вилояти, Чимкент ва Ақтау шаҳарларига қизиқиш билдирмоқда. Астана ҳам сайёҳларимиз учун жозибали.
Икки давлат ўртасидаги туристик алоқаларнинг суст ривожланишига таъсир этувчи омиллардан бири қозоғистонлик сайёҳларнинг Эронни тўғри билмаслигидир. Бу бўшлиқнинг бир қисмини сизники каби ОАВ ёрдамида тўлдирмоқчимиз.
Ўтган ҳафта мен Ақтау шаҳрида бўлиб ўтган халқаро сайёҳлик тадбирига бордим. У ерда ОАВга берган суҳбатимда вилоят фуқаролари Ақтаудан Эрон шимолидаги учта провинцияга бир соатда етиб бориши мумкинлигини айтдим. Ҳатто чарчашга улгурмайди. Бу уч ҳудудда ҳам Эроннинг ажойиб масканларини кўриш ва яхши дам олиш мумкин. Бир саёҳатда Эроннинг ўрмонлари, денгизи, тоғлари ва текисликларини кўриш имконияти бор.
— Шу ўринда Каспийнинг туризм йўналишидаги имкониятлари ҳақида тўхталсак. Россия томони узоқ вақтдан бери Ақтау – Аваза – Амиробод – Боку – Махачқалъа йўналиши бўйича круиз лайнерини ишга туширишни таклиф қилиб келади. Улар ҳатто уни "Рус Великая" деб аташмоқчи. Қозоғистонликлар Россияга нафақат Каспий денгизи, балки қуруқлик орқали ҳам бемалол саёҳат қилишлари мумкин. Эрон эса шундай круиз лайнерини ишлаб чиқарса, халқимиз учун қизиқ бўларди. Бундай лойиҳа мумкинми?
- Бундай лойиҳа анча олдин бор эди. Йўловчи кемаси бор эди. Лекин давом этмади. Зеро, ҳар икки давлат фуқаролари бир-бирларининг сайёҳлик жойлари ҳақида кўп маълумотга эга эмаслар. Менимча, Каспий соҳилидаги 5 та давлат учун денгиз туризми алоқаларини мустаҳкамлаш жуда фойдали. Ахир, қирғоқбўйи ҳудудлари, айниқса, Эрон қирғоқларида аҳоли зич жойлашган. Каспий соҳилидаги бешта давлат кўпинча денгизга энергия манбаи сифатида қарайди. Бу нефть ва газ захираларини қазиб олиш билан чекланади. Бешта давлат ҳам халқлар ва сайёҳлар ўртасидаги ўзаро муносабатларга эътибор қаратса яхши бўларди. Бу эса иқтисодий муносабатларнинг гуллаб-яшнашига замин яратади. Зеро, оддий одамларнинг борди-келдиси кўпайса, табиийки, кемаларнинг сузишига сабаб бўлади.
“Эронлик қозоқларнинг Қозоғистонга келишига тўсиқлар ўз қонунларингиз туфайли пайдо бўлмоқда”
- Эрон Ислом Республикаси Элчиси сифатида қозоғистонлик сайёҳларга мамлакатингизга ташриф буюришда нималарга эътибор беришни маслаҳат берасиз? Мисол учун, араб мамлакатларига олдиндан тадқиқот ва тайёргарликсиз ташриф буюрган сайёҳлар шариат билан боғлиқ чекловлар ва бу чекловлар билан боғлиқ қийинчиликларга дуч келишлари мумкин. Эронда бу масала қандай?
– Мамлакатимизга Европа ва АҚШдан кўплаб сайёҳлар келади. Уларнинг фикрига эътибор қаратсангиз, Эронга ташриф буюрганларидан миннатдор. Мен юзлаб сайёҳлардан бундай мулоҳазаларни эшитганман. Шу боис Қозоғистон фуқаролари Эронга ташриф буюришса, айниқса, мусулмон жамоатчилиги вакиллари сайёҳ сифатида борса, саёҳат жуда яхши бўлади.
Тўғрисини айтсам, мамлакатимизда спиртли ичимликлар йўқ. Кейин денгиз қирғоғида очиқ юрмайди. Буни ҳисобга олиш керак. Ўйлайманки, ҳар қандай ақли расо одам спиртли ичимликнинг зарарли эканлигини билади. Қаерга бормасин, уни излашмайди. Умуман олганда, Эронда кўплаб табиий ва тарихий объектлар мавжуд. Хорижлик сайёҳлар бу масканларга оқиб келишади. Буни Қозоғистон халқига ишонч билан айтишим мумкин. Агар сиз сайёҳ сифатида борсангиз, бу жуда яхши дам олиш бўлади. Ахир бизнинг маданий ва маънавий ўхшашликларимиз жуда кўп.
- Эроннинг қайси ҳудудлари қозоғистонлик сайёҳлар учун жозибадор бўлади деб ўйлайсиз?
– Каспий денгизининг туризм соҳасидаги салоҳиятини оширишда оммавий ахборот воситалари муҳим рол ўйнаши мумкин. Туризмнинг тиббий, экологик, маданий-этнографик, тарихий каби турли соҳалари мавжуд. Қозоғистон ва Эронда бу соҳаларнинг ҳар бирини ривожлантириш учун катта имкониятлар бор.
Масалан, илмий туризмни оладиган бўлсак, икки давлат илмий марказларининг ўзаро алоқалари жуда кам. Бизда тиббий туризм жуда яхши ривожланган. Минтақамиздаги қўшни давлатлар бундан жуда яхши фойдаланмоқда. Бизнинг машҳур марказларимиз Машҳад, Шероз ва Табриз, Теҳронда жойлашган. Қозоғистонда ҳам юқори имкониятларга эга тиббиёт маркази борлигини кўриб турибман.
Тарихий туризмга келсак, Хожа Аҳмад Яссавий мақбарасини зиёрат қилиш Эрон фуқаролари учун бахтдир. Алмати шаҳри эса ўзининг гўзаллиги билан жозибали.
Эроннинг тарихий жойларига келсак, бутун дунёдан кўплаб сайёҳлар Шероз шаҳрига саёҳат қилишади. Қозоғистонда эса бу йўналиш унчалик машҳур эмас. Бу Шерозда машҳур шоир Абай илҳомланиб, шеърларига қўшган Ҳофиз ва Саъдий мақбаралари бор.
Шунингдек, Исфахон шаҳрида жойлашган дунёдаги энг катта тарихий майдонлардан бири Нақши Жаҳон майдонини ҳам кўриш мумкин. Исфаҳон шаҳрига, Нақши Жаҳон майдонига борсангиз, атрофида дунёга машҳур ҳунармандчилик буюмлари, Эрон ширинликлари бор. Америкалик, европалик ва Узоқ Шарқ сайёҳлари ҳаммасини яхши билишади. Аммо Қозоғистон сайёҳлари, афсуски, билишмайди.
Дунёдаги энг узун сув ғори Эронда эканлигини биласизми? Ҳамадон шаҳридан ташқарида, Алисадр ғорига борсангиз, тоғ остидаги кўлда бир неча километрга қайиқда саёҳат қилишингиз мумкин.
Манғистауда бўлганимда у ердагиларнинг авлиёларни ҳурмат қилишига гувоҳ бўлдим. Манғистау вилоятида 362 авлиё дафн этилган, деб эшитдим. Машҳад шаҳрига борсангиз, диний авлиёлар дафн этилган жой ҳам бор. Теҳроннинг ажойиб жойлари эса алоҳида ҳикоя. Шундай экан, икки давлат фуқаролари ўртасидаги мулоқотни осонлаштириш учун биргаликда ҳаракат қилишимиз керак. Менинг фикрим шуки, ҳар икки томон ҳам бирдек ишлаши керак. Зеро, мамлакатимиздаги сайёҳларнинг аксарияти Туркия ва Шарқий Осиёдаги йирик марказларга боради. Марказий Осиёда эса Ўзбекистон ва Тожикистонга тез-тез боради.
—Эрондаги ватандошлар ҳақида гапирдингиз. Бир неча кун аввал ижтимоий тармоқларда Қозоғистонга келиш учун визага ҳужжат топшира олмаган ватандошлар акс этган видео тарқалди. Айтишларича, авваллари бу ерда ойлаб, йиллаб қариндошлариникида бўлган. Кейинчалик бундай имконият ман этилганга ўхшайди. Бу ҳақда биласизми? Улар қозоқ бўлишса-да, мамлакатингиз фуқаролари. Муаммони ҳал қилиш учун бирор нарса қиляпсизми? Бу масалага элчихона томонидан аралаша оласизми?
- Билишимча, бу муаммонинг илдизи Қозоғистон қонун ва қоидаларида ётади. Бу борада Эрон қонунлари жуда юмшоқ. Билишимча, бу фуқароларнинг Қозоғистонга қисқа муддатга келиб-кетиши учун ҳеч қандай чеклов ёки тақиқ йўқ. Қозоғистонга доимий кўчиб ўтмоқчи бўлган одамлар ушбу мамлакат қонунларига кўра баъзи муаммоларга дуч келишмоқда. Эроннинг бу соҳадаги қонунлари у ердаги қозоқларга қулай. Маълумки, ўтган йили Қозоғистон Республикаси Президенти, муҳтарам Қ. Тоқаев жанобларининг расмий ташрифи чоғида 14 кунлик визани бекор қилиш бўйича келишув имзоланди. Энди икки давлат 14 кунлик визасиз режимни бир ойга узайтириш устида ишламоқда.
- Ўша шартнома ратификация қилинган сана маълумми?
- Музокаралар олиб борилмоқда. Ҳар икки томоннинг фикри бир жойдан чиқаяпти дейиш мумкин. Ўйлаймизки, бунга нари борса, бир йил вақт керак. Қозоғистон томони 14 кунлик визасиз режим 30 кун давом этса, ҳеч қандай муаммо бўлмаслигини тушуниши керак. Бу йўловчилар ва туристлар учун жуда қулай бўлади.
- Президент Қ. Тоқаев Қозоғистоннинг Бендер-Аббос портида савдо терминалини қуриш масаласини кўтарди. Ўша объект ҳақида кўпроқ маълумот берсангиз, терминал Қозоғистон учун қайси жиҳатдан фойдали бўлиши мумкин?
- Мен боя айтдимки, Қозоғистон учун Эрон жаҳон бозорлари ва океанга энг яқин йўл. Шу нуқтаи назардан, Форс кўрфази, жумладан, Бендер-Аббос порти алоҳида аҳамиятга эга.Қозоғистон Президентининг ўтган йилги ташрифи доирасида томонлар Қозоғистоннинг мазкур портдаги терминлини қуриш учун 15 гектар ер ажратишга келишиб олган эди. Терминал орқали Қозоғистон ўз маҳсулотларини Африка, Шарқий Осиё ва бошқа мамлакатларга экспорт қилиш учун жўнатиши мумкин. Хусусан, Ҳиндистон ва Форс кўрфази мамлакатларига экспорт ҳажмини ошириши мумкин.
Иккала Президент ҳам Нью-Йоркда ушбу мавзу ҳақида гапирди. Бироқ Қозоғистон томонидан ушбу терминал қачон ишга туширилиши ва фойдаланиши ҳақида ҳозирча жавоб олганимиз йўқ. Икки давлат раҳбарларининг сиёсий саъй-ҳаракатлари ва топшириқларини керакли даражада бажара олмаяпмиз, дедим. Фактлардан бири бу терминалдир. Ҳозиргача на давлат органлари, на Қозоғистоннинг квазидавлат органлари Президентингизнинг ушбу топшириғи юзасидан тегишли қарор қабул қилгани йўқ.
"Каспийни қутқариш вақтини ўтказиб олдик"
— Сўнгги пайтларда экологлар Каспийнинг саёзлашиши масаласини кўп кўтармоқда. Эрон ўз қўшниларига бу муаммони биргаликда ҳал қилиш учун қандай йўл таклиф қилиши мумкин? Умуман, Эрон томонининг фикрича, Каспийнинг саёзлашишига асосий сабаб нима? Расмий равишда тан олинган маълумотлар борми?
— Каспий соҳилидаги бешта давлат эътибордан четда қолаётган масалалардан бири бу денгиз экологияси. Каспий денгизининг саёзлашувидан ташқари, сувнинг ифлосланиши ҳам мавжуд. Шундан сўнг денгизда яшовчи балиқ турларининг камайиб бораётганига гувоҳ бўламиз. Бинобарин, Каспий денгизи соҳилидаги давлатлар нафақат энергетика, нефть-газ соҳасига устувор аҳамият беришлари, балки экологияга ҳам эътибор қаратишлари керак. Тегишли чоралар кўрилиши керак. Зеро, бу бизнинг келажак авлодларга қолдирадиган умумий бойлигимиздир.
Лекин, менинг фикримча, Каспий денгизининг экологияси ҳалигача қирғоқбўйи мамлакатлари сиёсатида устувор масала сифатида қаралмайди. Афтидан, 5 давлат ҳам Каспий денгизи қуриб, балиқлари йўқолиб кетишини кутмоқда. Чунки чора кўриш учун аллақачон кеч бўлди.
— Қозоғистон нефть экспорт қилувчи давлат бўлишига қарамай, йиғим-терим мавсумида ёқилғи тақчиллигини оммавий ахборот воситаларидан билсангиз керак. Кейинчалик газ етишмаслигини ҳис қила бошладик. Эрон йиллар давомида санкциялар остида қолса-да, нефтни қайта ишлаш саноатини биздан яхшироқ ривожлантирди. Шу нуқтаи назардан, Қозоғистонга қандай тажрибаларни таклиф қила оласиз? Нефтни ўзлаштириш йўлидаги тўсиқларни қай тарзда енгиб ўтдингизлар?
- Бундай ҳолда, боя айтганимни такрорлашим керак. Икки давлат Президентлари томонидан қўйилган вазифаларни етарли даражада бажармаётганлигимизнинг бир исботи ана шу нефть-газ саноатидир. Дарҳақиқат, икки давлат нефть ва газни қайта ишлаш соҳасидаги алоқаларни мустаҳкамлаши мумкин. Мамлакатимиз АҚШнинг ноқонуний санкцияларига дуч келмоқда. Агар бундай санкцияларга тўсиқ бўлмаганида, икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш аллақачон 2 миллиард доллардан ошиб кетган бўларди. Бу соҳада Эрон томони Қозоғистон билан ҳамкорлик қилишга тўлиқ тайёр ва бу борада ўзининг барча тажрибасини таклиф этади. Бу борадаги ҳамкорликни мустаҳкамлай олсак, товар айирбошлаш ҳажми кескин ортади.
–«Бу йил ўзимизнинг ҳам ғалламиз мўл»
— Қозоғистон ва айрим қўшни давлатларнинг оммавий ахборот воситаларида Қозоғистондан Эронга экспорт қилинадиган ғалла миқдори ҳар йили ўзгариб туриши, яъни Теҳроннинг бу борадаги сиёсати ўзгарувчанлиги кўп айтилади. Сизнингча, бу баёнот ҳақиқатга тўғри келадими? Яқин 5 йилда Эрон Қозоғистондан қанча ғалла, жумладан буғдой ва ун олиши мумкин? Муайян ҳажм ёки режа борми?
— Ҳозир мамлакатимизнинг хориждан ғалла сотиб олиш сиёсати ўзимизнинг ғалла ҳосилига қараб ўзгариб бораётгандек. Бу йил Худога шукр, ғалла ҳосилимиз жуда яхши бўлди. Адашмасам, 11 миллион тонна ҳосил олдик. Лекин бу бизга керакли миқдорни қоплай олмайди, яъни эҳтиёжнинг бир қисмини ташқаридан олиб келамиз. Эронда ғалла истеъмоли бошқа мамлакатларга нисбатан жуда юқори. Борсангиз, ҳар 50-100 метрда новвойхона борлигини кўрасиз.
Айтмоқчиманки, Қозоғистондан сотиб оладиган ғалла миқдори ўзимизнинг ҳосилимиз ва бозор нархига боғлиқ. Умуман, Қозоғистондан ғалла олиб келиш биз учун жуда фойдали. Ҳаммаси нарх ва шартнома шартларига боғлиқ.
Эронга буғдойдан ташқари бошқа дон турлари ҳам керак. Арпа, маккажўхори, парранда озуқаси. Қолаверса, бизда гўштга талаб юқори. Биз гўштнинг катта қисмини Лотин Америкаси каби узоқ минтақалардан импорт қиламиз. Нега уни ёнгинамиздаги Қозоғистондан олмаймиз?
- Эрон йилига қанча гўшт экспорт қилади? Бу чорвадорларимиз учун зарур маълумот, деб ўйлайман.
- Ҳозирча аниқ миқдорни айта олмайман. Лекин зарурий гўштнинг асосий қисми четдан келтирилади. Агар сиз гўшт ишлаб чиқарувчиларга лозим десангиз, Қозоғистонда ишлаб чиқарилган гўшт нарх жиҳатидан рақобатбардош бўлиши ва бошқа давлатлар билан рақобатлаша оладиган даражада бўлиши кераклигини айтаман. Гўштни Қирғизистон каби Марказий Осиё давлатларидан ҳам сотиб оламиз. Ўз-ўзидан аёнки, гўштни ҳалол меъёрлар асосида тайёрлаш керак.
- Суҳбатга вақт ажратганингиз учун ташаккур! Икки давлат ўртасидаги муносабатлар янада ривожланиб бораверсин!
Муаллиф: Есимжан Нақтибай
