Марказий Осиё интеграциянинг янги даражасига кўтарилмоқда —экспертлар
ASTANA. Kazinform — Ўнлаб йиллар давомида биринчи марта минтақа чинакам бирлашишга яқинлашди — чегара низоларининг тарихий ҳал қилинишидан тортиб, йирик қўшма энергетика лойиҳаларини ишга туширишгача. Бу ҳақда Jibek Joly телеканалидаги "Катта дипломатия" дастурининг сўнгги эпизодида кўпроқ билиб олинг, деб хабар беради Кazinform мухбири.
Яна кўплаб бирлаштирувчи омиллар мавжуд
2025 йилда Марказий Осиё ўн йилликлар ичидаги энг динамик яқинлашув босқичига кирди. Бешта мамлакат ташқи сиёсатда тобора кўпроқ ягона блок сифатида ҳаракат қилмоқда, аммо минтақадаги ўзгаришлар ҳам бундан кам эмас. Чегара низолари, сув келишмовчиликлари ва етакчилик учун рақобатнинг узоқ тарихига қарамай, мамлакатлар аста-секин ишончли мулоқот ва амалий ҳамкорликка ўтмоқдалар.
Экспертлар таъкидлаганидек, бугунги кунда интеграция "пастдан юқорига" — аниқ лойиҳалар, иқтисодий алоқалар ва ўзаро таъсирнинг янги форматлари орқали ривожланмоқда. Бу 84 миллион киши истиқомат қиладиган, асосий Евроосиё логистика йўналишлари пайдо бўлаётган ва меҳнат бозори динамик равишда ўсиб бораётган минтақада содир бўлмоқда.
— Ҳозирда Марказий Осиёда анча фаолроқ ҳамкорлик қилаётганимизнинг асосий сабаби — бу илиқроқ ва прагматикроқ етакчилик формати. Биз ҳозирда минтақадаги икки асосий иқтисодий етакчи — Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг мутлақо бошқача, очиқ форматини кўрмоқдамиз. Марказий Осиё етакчилари ўртасидаги ишонч даражаси жуда катта аҳамиятга эга, — дейди сиёсатшунос ва халқаро коммуникациялар бўйича эксперт Азамат Байғалиев.
Сўнгги йилларда минтақалараро савдо икки баравар ошди ва Қозоғистоннинг минтақа мамлакатлари билан савдо айланмаси тарихий юқори кўрсаткичга етди. Қозоғистон Марказий Осиёдаги энг йирик иқтисодиёт бўлиб қолмоқда, барча минтақалараро экспортнинг ярмидан кўпини ташкил қилади. Сиёсий ва гуманитар алоқаларнинг мустаҳкамланиши фонида логистикадан тортиб саноатгача қўшма ташаббуслар сони ортиб бормоқда. Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида яқинда 1,3 миллиард долларлик келишувлар ва Туркманистон билан савдо айланмасини икки баравар ошириш бўйича келишувлар минтақа расмий бирлашувсиз бўлса ҳам, зич иқтисодий макон яратиш сари интилаётганини кўрсатади. Азамат Байғалиев сиёсий масалалар илгари минтақанинг иқтисодий ўсишига тўсқинлик қилганига ишонади.
— Ҳозирда деярли ҳеч қандай тўсиқлар йўқ. Бирлаштирувчи омиллар анча кўп. Бунга раҳбарлар томонидан бу Марказий Осиё учун глобал миқёсда ўзини қайта тиклаш учун тарихий имконият эканлигини тан олиш киради. Ҳозирда йирик давлатларнинг минтақага эътибори жуда катта. Иккинчидан, бу транспорт йўналишларини ривожлантириш билан боғлиқ иқтисодий ўсишдир. Евроосиёдаги бешта асосий транспорт йўналишидан учтаси Қозоғистон орқали ўтади ва улар у ёки бу тарзда бизнинг минтақамиздаги барча мамлакатларга таъсир қилади. Шунинг учун биз геосиёсий инқирозлар нуқтаи назаридан сезиларли устунликка эгамиз, — деб таъкидлади эксперт.
Шу фонда Қозоғистоннинг Хитой ва Европа ўртасидаги инфратузилма йўналишларининг ядроси, шунингдек, йирик минтақавий лойиҳаларнинг ташаббускори сифатидаги роли мустаҳкамланмоқда. Интеграция аста-секин этуклашиб бормоқда: раҳбарларнинг маслаҳат учрашувлари амалий механизмга айланди ва қўшма иқтисодий қарорлар аллақачон минтақавий ҳамкорлик учун янги архитектурани шакллантирмоқда. Таҳлилчилар яқинлашиш ҳар бир мамлакатнинг ўзига хос хусусиятларини йўқ қилмайди, балки ҳамкорлик рақобатдан кўра фойдалироқ бўладиган йўналишни белгилайди, деб таъкидламоқдалар.
— Марказий Осиё мамлакатлари минтақа ичидаги савдо айланмасини ошириш вазифасига дуч келмоқда. Қозоғистоннинг бугунги кунда асосий ҳамкори Ўзбекистон бўлиб, у билан савдо ҳажми йилига 5-6 миллиард долларга етди. Аммо Туркманистон билан ҳам истиқболлар мавжуд: ҳозирги 500 миллион доллар бундай иқтисодиётлар учун жуда кам. Айниқса, Эрон ва Афғонистон орқали янги йўналишлар очилса, салоҳият жуда катта. Туркманистон бутун Марказий Осиё учун иқтисодий ўсишнинг учинчи омили бўлиши мумкин, - деди Байғалиев.
Минтақавий вектор устувор вазифага айланиб бормоқда ва Марказий Осиё мамлакатлари тобора кўпроқ эътиборларини ташқи бозорлардан минтақалараро алоқаларни мустаҳкамлашга қаратмоқда. Иқтисодиёт, транспорт, таълим ва гуманитар алоқалар - буларнинг барчаси Марказий Осиё энди шунчаки географик макон эмас, балки барқарор ҳамкорликнинг ўсиб бораётган маркази бўлган ўзаро таъсирнинг янги моделини шакллантирмоқда.
Минтақалашувнинг икки ядроси – Қозоғистон ва Ўзбекистон
Марказий Осиё яқинлашувининг янги босқичи ҳақидаги муҳокамани давом эттирар экан, таҳлилчилар Қозоғистон иштирокисиз интеграция имконсиз эканлигини, аммо уни битта марказ атрофида қуриш ҳам мумкин эмаслигини таъкидламоқдалар. Бу "икки ядроли" моделни яратадиган Тошкент билан мувозанатни талаб қилади. Ўзбекистон Марказий Осиёдаги энг аҳолиси кўп бўлган мамлакат бўлиб, минтақалаштиришнинг ҳозирги босқичи шу ерда бошланган. Иқтисодиёт, демография ва ресурслардаги турличалик шароитида иштирокчилар манфаатларини мувозанатлаштирадиган ва келажакдаги ҳамкорлик учун йўл очиб берадиган иккита жозибадор нуқта пайдо бўлмоқда. Тошкентдаги «Ma’no» тадқиқот ташаббуслари маркази директори Бахтиёр Эргашев ўз фикри билан ўртоқлашди.
— Сўнгги етти йил ичида биз минтақавий ҳамкорликни ривожлантиришда маълум бир босқичга етдик. Энди эса биз Марказий Осиёда мулоқот учун институционал асос яратишга муваффақ бўлдик, ҳеч бўлмаганда бир-биримизнинг овозимизни эшита бошлаймиз. Биз ҳатто бир-биримизни тинглаш, фикр алмашиш, манфаатларимизни ифода этиш ва умумий тил топиш учун мулоқот платформасини ҳам топа олмадик, — деди Бахтиёр Эргашев.
Қозоғистон минтақага ресурслар, инфратузилма, логистика ва инвестицияларни олиб келади. Ўзбекистон динамик саноатлаштириш ва кучли ишчи кучини олиб келади. Бу комбинация хомашё қазиб олишдан тортиб экспорт учун тайёр маҳсулотларгача бўлган якуний қиймат занжирларини яратиш имкониятини оширади. Стратегик минералларга талабнинг ортиб бориши фонида бу асосий муаммога айланиб бормоқда: Марказий Осиё хомашё қўшимчаси бўлиб қолиш хавфи остида, аммо глобал иқтисодиёт учун муҳим материаллар ишлаб чиқариш марказига айланиш имкониятига эга.
— Давлат раҳбарлари ўртасидаги маслаҳат учрашувлари формати аввалги салбий тажрибалар асосида ишлаб чиқилган. Ушбу учрашувлар ва ҳужжатлар мажбурий эмас. Ҳар бир мамлакат ўз нуқтаи назарини билдиради ва умумий манфаатлар аниқланади. Минтақа мамлакатлари 20 йилдан ортиқ вақт давомида тўсиқ бўлиб келган жиддий муаммоларни: чегара муаммоларини ҳал қилишга муваффақ бўлишди. Бу ҳамкорликнинг жадал ривожланиб бораётганидан ва аниқ шаклларга эга бўлаётганидан далолат беради, — деб таъкидлади эксперт.
Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги аввалги йилларда тез-тез кўтарилган рақобат масаласи долзарблигини йўқотмоқда. Экспертларнинг фикрича, мамлакатлар иқтисодиёти бир-бирини тўлдиради ва ҳатто уран секторида ҳам ишлаб чиқариш ҳажмларидаги фарқ тўғридан-тўғри рақобатни истисно қилади. Икки мамлакат биргаликда глобал ишлаб чиқаришнинг деярли ярмини ишлаб чиқаришга қодир. Бундан ташқари, иккаласи ҳам атом энергиясини ривожлантириш дастурларини амалга оширишни бошладилар - бу мувофиқлаштирилган манфаатлар рақобатдан кўра кўпроқ фойда келтирадиган яна бир соҳа.
— Бу ерда рақобат қани? Қозоғистон глобал уран ишлаб чиқаришнинг 40% дан ортиғини, Ўзбекистон эса тахминан 5% ни ташкил қилади. Агар биз ўз салоҳиятимизни бирлаштирсак, глобал уран ишлаб чиқаришнинг деярли 45 фоизини ташкил қиламиз. Нима учун бирлашмаймиз? Рақобат масалалари айрим гуруҳлар ва оммавий ахборот воситалари томонидан бўрттириб кўрсатилмоқда. Ўзбекистон ва Қозоғистоннинг рақобатлашишга ҳеч қандай сабаби йўқ. Бир нечта мамлакатлар мувофиқлаштирилган манфаатларга асосланиб биргаликда ишлашлари керак, — деди Бахтиёр Эргашев.
Унинг сўзларига кўра, стратегик аҳамиятга эга минералларни қайта ишлаш асосий муаммо бўлиб қолмоқда. Минтақадаги мамлакатлар дилемма билан дуч келмоқдалар: ўзларини қазиб олиш ва бирламчи қайта ишлаш билан чеклаш ёки тўлиқ циклли ишлаб чиқаришни яратишга интилиш. Бирламчи қайта ишлаш экологик жиҳатдан энг қийин босқич бўлиб, хомашёни қуйма шаклида экспорт қилиш Марказий Осиёнинг тайёр маҳсулотлар эмас, балки ресурслар етказиб берувчиси сифатидаги ролини яна бир бор мустаҳкамлайди. Экспертлар юқори қўшимча қийматли қайта ишлашни ривожлантирмасдан, фойда маржаси минтақани тарк этишини таъкидламоқдалар.
— Биз жиддий қийинчиликларга дуч келмоқдамиз. Марказий Осиё мамлакатлари, айниқса Қозоғистон, катта минерал ва хомашё салоҳиятига эга. Лекин биз бу занжирга қаерга жойлашамиз? Биз фақат қазиб олиш ва бирламчи қайта ишлашга эътибор қаратамизми? Ёки минералларни маҳаллий даражада қайта ишлаш мумкин бўлган бошқа форматларни қидирамизми, бу янги саноат тармоқлари ва иш ўринларини яратадими? Биз нафақат қазиб олиш, балки қуйи оқимдаги қайта ишлашга ҳам инвестициялар учун рақобатлашишимиз керак. Бу мавжуд ҳамкорлик форматлари учун қийинчилик, — деб таъкидлади эксперт.
Шу билан бирга, умумий бозор ёки ягона иқтисодий қоидаларни яратиш истиқболи узоқлигича қолмоқда. Тараққиётга қарамай, муаммолар энг асосий даражада - божхона процедураларидан тортиб фитосанитария назоратигача қолмоқда. Минтақа аллақачон ҳаддан ташқари амбицияли интеграция лойиҳалари бўйича тажрибага эга ва энди босим ёки улкан декларацияларсиз аста-секин ҳаракат қилишга интилмоқда. Таҳлилчиларнинг фикрига кўра, бу эволюцион ёндашув бизга ўтмишдаги хатоларни такрорламасдан ҳамкорликни мустаҳкамлаш имконини беради.
— Менимча, бу ҳали эрта. Биз тайёр эмасмиз. Биз ҳали ҳам чегара процедураларини соддалаштиришнинг энг асосий масалаларини ҳал қила олмадик. Бизда фитосанитария назорати билан боғлиқ катта муаммолар мавжуд. Келинг, 1990 ва 2000 -йиллардаги хатоларни такрорламайлик. Келинг, улкан интеграция форматларига эҳтиёж сезмасдан ҳал қилиниши мумкин бўлган масалаларни аста-секин, эволюцион ва хотиржамлик билан ҳал қилишни бошлайлик, — деди Бахтиёр Эргашев.
Бирлаштирувчи энергия маркази
Шимолий Марказий Осиёни — Қозоғистон ва Ўзбекистоннинг боғловчи нуқтасини — бирлаштирган энергия маркази иқтисодий оғирлик марказлари ҳисобланади. Минтақанинг жанубий мамлакатлари стратегик жиҳатдан муҳим энергия марказини ташкил қилади ва сув ресурсларини тартибга солишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Бешта мамлакат аллақачон Марказий Осиёнинг муҳим ресурслари — энергия ва сувни биргаликда ривожлантириш ва тақсимлаш учун минтақавий энергия ҳалқасини яратишда иштирок этмоқда.
Бунга Қирғизистонда Қамбар-Ота-1 гидроэлектростанциясининг қурилиши яққол мисол бўла олади. Бу минтақанинг мустақил давлатлари ўртасидаги биринчи чинакам йирик қўшма лойиҳалардан биридир. Тахминан 4 миллиард долларга баҳоланган станция уч мамлакат — Қирғизистон, Қозоғистон ва Ўзбекистон томонидан амалга оширилмоқда. Янги лойиҳа ривожланаётган Марказий Осиё энергетика ҳалқасининг асосий бўғини бўлиб, у электр энергияси ва сувнинг барқарор тақсимланишини таъминлаши керак.
— Қирғизистонда Қамбар-Ота-1 гидроэлектростанцияси (ГЭС) қурилишини бошлаганимиз жуда муҳим. Бу йирик гидроэлектростанциядир. Бошқа давлатлар ҳали ҳам сув таъминоти ва гидроэлектростанция қурилиши борасида курашаётган бир пайтда, биз бу масалани ҳал қилдик. Бундан ташқари, учта республика ГЭСни биргаликда қурмоқда, яъни сув тақсимоти, электр энергиясини тақсимлаш ва бошқалар масаласи ҳал қилинади, — деди қирғизистонлик сиёсатшуноси Бақит Бакетаев.
Унинг сўзларига кўра, Қамбар-Ота-1 қурилишининг бошланиши шерикликка ўтиш рамзига айланди. Шу тариқа Марказий Осиё бутун дунё учун ўрнак бўлди.
— Бизнинг дунёдаги энг мураккаб чегараларимиз бор эди - бизнинг уйимиз, айтилишича, Қирғизистонда, боғимиз Тожикистонда ва дачамиз Ўзбекистонда. Буни фақат донолик ва ирода орқали ҳал қилиш мумкин эди. Марказий Осиё дунёга чегара масалаларини тинч йўл билан бир столда қандай музокара қилишни кўрсатди, — дейди у.
Бакетаевнинг қўшимча қилишича, Қирғизистон минтақавий энергетика келишувларини янада чуқурлаштиришда ўз ролини кўради. Мамлакатлар аллақачон тажрибага эга – 1998 йилда электр энергиясидан биргаликда фойдаланиш тўғрисидаги битим имзоланган. Бугунги кунда бу ҳамкорликни кенгайтириш учун асос бўлиб қолмоқда.
Водийда сукунат ҳукм сурмоқда
Марказий Осиё бешлиги нафақат сув ресурсларини тақсимлашда улкан ютуқларни намойиш этди. Сўнгги ўн йилликларнинг энг нозик масалаларидан бири - Фарғона водийсидаги баҳсли чегара ҳудудлари ҳал қилинди. Бу ҳудуд кўп йиллар давомида минтақанинг энг можароли зонаси бўлиб қолди. У ерда атиги уч-тўрт йил олдин жиддий тўқнашувлар содир бўлган. Аммо баҳорда вазият ўзгарди: 31 март куни Хўжандда Тожикистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон раҳбарлари чегара масаласини ниҳоят ҳал қилган ҳужжатни имзоладилар. Тожикистонлик сиёсий кузатувчи Неъматулло Мирсаидовнинг таъкидлашича, янги келишув бутун Фарғона водийсини самарали равишда барқарорлаштирди.
— Бу умуман олганда Марказий Осиё минтақаси мамлакатлари билан барча турдаги муносабатларда қулай муҳит яратишга ҳисса қўшди, — дейди у.
Маълумотларга кўра, экспертнинг таъкидлашича, минтақавий хавфсизлик мустаҳкамланди ва мамлакатлар иқтисодий ҳамкорлик учун янги асосга эга бўлишди.
— Қозоғистон бизнинг энг яқин ҳамкорларимиздан бири бўлиб қолмоқда. Биз у ердан ғалла ва нефть маҳсулотларини арзон нархларда оламиз. Ўзбекистон билан ҳам ижобий мисолларимиз бор. Савдо ўсиб бормоқда, — деб таъкидлайди Неъматулло Мирсаидов.
Унинг сўзларига кўра, Тожикистон барқарорлик ва яхши қўшничиликни сақлашда муҳим рол ўйнайди. Бундай кичик республика учун бу жуда муҳимдир.
Шундай қилиб, Марказий Осиё ҳозирда бир неча йил олдин тасаввур қилиб бўлмайдиган даражада интеграция даражасини намойиш этмоқда. Бешта мамлакат аста-секин умумий тушунча ва умумий мақсадларни ривожлантирмоқда, ташқи томондан бирлашган фронтни тақдим этишни ва минтақа ичидаги алоқаларни мустаҳкамлашни ўрганмоқда. Бу жараён узоқ муддатли натижаларга эътибор қаратган ҳолда секин, аммо барқарор ривожланмоқда.
Мамлакатлар жиддий муаммоларга дуч келмоқда: иқлим ўзгариши, сув танқислиги, аҳолининг тез ўсиши ва хомашёга асосланган моделдан воз кечиш зарурати. Экспертларнинг таъкидлашича, минтақа ўз таъминот занжирларини яратса ва маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантирса, ўзини ўзи таъминлаши мумкин. Стратегик минераллар алоҳида салоҳиятга эга.
Марказий Осиёнинг минтақавийлашуви аллақачон халқаро эътиборни жалб қилмоқда. Бешта мамлакат амалда "олтита"га айланмоқда: Озарбайжон минтақавий жараёнларда иштирок этишга ва ўз ҳиссасини қўшишга интилмоқда.
"Катта дипломатия" дастурининг олдинги эпизоди Қозоғистоннинг глобал саҳнадаги ҳозирги ролига бағишланган эди.