Қозоғистон-Озарбайжон муносабатлари: биродарлик ва ишонч намунаси — Илҳом Алиев билан суҳбат
Озарбайжон Республикаси Президенти Илҳом Алиев Қозоғистонга давлат ташрифи олдидан Kazinform агентлигига берган эксклюзив интервьюсида икки мамлакат ўртасидаги сиёсий мулоқотнинг юксак даражаси, транспорт, логистика, нефть-газ соҳаларида ҳамкорлик жадал ривожланаётгани, шунингдек, “яшил” энергия соҳасида ҳамкорликда ишлаш истиқболлари ва Туркий давлатлар ташкилоти доирасидаги ташаббуслар ҳақида гапирди.
— Ҳурматли Президент, яқин орада Қозоғистон Республикасига давлат ташрифингиз кутилмоқда. Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги сиёсий муносабатларнинг бугунги даражасини қандай тавсифлаган бўлардингиз ва бўлажак ташрифдан нималар кутяпсиз?
— Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги сиёсий муносабатлар бугунги кунда юқори даражадаги мустаҳкамлик ва ўзаро ишонч билан ажралиб туради. Ўтган ўн йилликлар давомида тарихий қардошлик, дўстлик ва ўзаро ёрдам ришталарига асосланиб, халқларимиз ўртасидаги умумий туркий ўзлик, ўхшаш маданий анъаналар ва маънавий қадриятларнинг мустаҳкам пойдевори асосида чинакам стратегик ва иттифоқчи шериклик ўрнатдик.
Давлатлараро алоқаларни барча даражаларда ҳар томонлама чуқурлаштиришга туртки бўлаётган олий даражадаги фаол ва конструктив мулоқот икки томонлама ҳамкорликни мустаҳкамлашда муҳим омил бўлаётгани шубҳасиз.
Охирги уч йил ичида қардош юртимизга еттинчи ташрифим. Қозоғистонга ҳар бир ташрифим давомида жадал ривожланиш ва янги муваффақиятларга гувоҳ бўлишдан мамнунман. Бу ютуқлар Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Кемелевич Тоқаев раҳнамолигида мақсадли ва пухта ўйланган давлат сиёсати амалга оширилаётганидан далолат беради. Мамлакатни модернизация қилиш, иқтисодиётни диверсификация қилиш борасидаги ислоҳотларнинг муваффақиятли амалга оширилаётгани, айниқса, ҳайратланарли. Мен барча қардош Қозоғистон халқини ушбу ютуқлар билан табриклайман. Шу вақт ичида Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Кемелевич Тоқаев Озарбайжонга олти марта ташриф буюрди. Буларнинг барчаси мамлакатларимиз ўртасида кенг қамровли шериклик ва стратегик ҳамкорликни ривожлантиришга ўзаро интилишимиздан далолат беради. Бундан ташқари, доимий алоқалар кун тартибидаги долзарб масалаларни тезкорлик билан ҳал этиш ва ҳамкорликнинг асосий йўналишлари бўйича келишилган позицияларни ишлаб чиқиш имконини беради.
Фурсатдан фойдаланиб, озод этилган Фузули шаҳрида Қурманғази номидаги болалар ижодиёти маркази бунёд этилгани учун қардош Қозоғистонга яна бир бор миннатдорчилик билдирмоқчиман. Мазкур марказ муҳим маданий-маърифий муассасага айланган бўлиб, айни пайтда у ерда 100 нафарга яқин бола таълим-тарбия оляпти.
Ўтган йиллар давомида биз мустаҳкам ҳуқуқий асос — 170 га яқин ҳужжат ишлаб чиқдик, сиёсий, савдо-иқтисодий, сармоявий, маданий-гуманитар ва бошқа соҳаларда самарали ҳамкорлик қилиш механизмларини ўрнатдик. Бу йил биз 20 йиллигини нишонлаган Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасида стратегик шериклик ва иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартноманинг аҳамиятини алоҳида таъкидламоқчиман. Мазкур ҳужжат Озарбайжон-Қозоғистон ҳамкорлигини турли соҳаларда ривожлантириш учун мустаҳкам пойдевор яратди ва ўтган йилларда мамлакатларимиз ўртасидаги ҳамкорлик барча соҳаларда сезиларли даражада кенгайди.
Биринчи йиғилиши Қозоғистон Президентининг Озарбайжонга давлат ташрифи чоғида ўтган йили бўлиб ўтган Олий давлатлараро кенгашни ўтказиш муҳимлигини ҳам таъкидлаш жоиз. Астанада бўлиб ўтадиган иккинчи учрашувда ўзаро манфаатли ҳамкорликнинг истиқболдаги истиқболлари ва Озарбайжон-Қозоғистон муносабатларини янги босқичга кўтариш бўйича қадамлар муҳокама қилинади.
Озарбайжон ва Қозоғистон кўп томонлама форматларда, хусусан, халқаро ва минтақавий ташкилотлар, жумладан, БМТ, Туркий давлатлар ташкилоти, Ислом ҳамкорлик ташкилоти, Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари бўйича кенгаш ва бошқа ташкилотлар доирасида ҳам самарали ҳамкорлик қилмоқда. Мамлакатларимиз халқаро майдонда кўплаб масалаларда муштарак позицияга эга бўлиб, бир-бирини қўллаб-қувватлаб келяпти.
— Сўнгги йилларда Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасида савдо-иқтисодий ҳамкорлик қандай ривожланди?
— Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги савдо-иқтисодий ҳамкорлик кўлами жуда кенг. Савдо-иқтисодий ҳамкорлик барқарор ўсиб бораётганини мамнуният билан қайд этамиз. Икки давлат қўшма ташаббусларни изчил амалга ошириб, иқтисодиётнинг турли соҳаларида ҳамкорликни кенгайтирмоқда. Бу муваффақиятга давлатнинг мақсадли сиёсати, ишбилармон доиралар вакиллари ўртасидаги фаол мулоқот ва ўзаро манфаатли ҳамкорликни ривожлантиришга бўлган садоқат туфайли эришилди.
Бугунги кунда мамлакатимизда Қозоғистон сармояси иштирокидаги 250 га яқин тижорат субъекти рўйхатдан ўтгани сармоявий муҳитга бўлган ишончнинг юқори даражасини тасдиқлайди ва иқтисодий ҳамкорликни янада кенгайтириш учун мустаҳкам замин яратмоқда.
Ижобий динамика ўзаро савдода ҳам яққол намоён бўлмоқда. Мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 2024 йилда 470 миллион долларни ташкил этган бўлса, 2025 йил январь-август ойларида 547 миллион долларга етди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан уч баравар кўпдир. Бундай ўсиш “Ўрта коридор” салоҳиятидан самарали фойдаланиш, транспорт-логистика инфратузилмасини тизимли модернизация қилиш ҳисобига амалга оширилмоқда.
Бундан ташқари, Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги сармоявий ҳамкорлик мустаҳкамланмоқда: Озарбайжоннинг Қозоғистон иқтисодиётига киритган сармояси 225 миллион долларга етди, Қозоғистоннинг Озарбайжонга киритган сармояси эса 136 миллион долларни ташкил этди. Бу кўрсаткичлар томонларнинг узоқ муддатли ҳамкорлик ва барқарор ривожланишдан ўзаро манфаатдорлигини кўрсатади.
—Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги транспорт-логистика, нефть-газ, яшил энергия соҳаларидаги ҳамкорлик даражасини қандай баҳолайсиз? Ўрта коридор ҳар икки давлат учун қандай аҳамиятга эга? Ақтау ва Алят портлари орқали юк ташиш самарадорлигини ошириш бўйича қандай чоралар кўрилмоқда?
Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги транспорт ва логистика соҳасидаги ҳамкорлик иқтисодий ўсиш ва минтақавий бозорларни интеграциялашуви учун янги имкониятлар очадиган стратегик муҳим йўналиш ҳисобланади. Инфратузилманинг узлуксиз ривожланиши, тариф ва логистика афзалликларининг кенгайиши юк ташиш ҳажмини ошириш ва икки томонлама муносабатларни янада мустаҳкамлаш учун қулай шарт-шароитлар яратмоқда.
Ҳамкорликнинг ушбу соҳаси ҳозирда сезиларли тараққиётни намойиш этмоқда. Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги транзит юк ташиш ҳажми 2024 йилда 3,5 миллион тоннадан ошади, бу аввалги даврга нисбатан 20 фоизга ошади. Ўрта коридор мамлакатлар ўртасида барқарор ва самарали алоқаларни таъминлашда муҳим роль ўйнайди.
2022 йилда Ақтау шаҳрида Туркия, Озарбайжон ва Қозоғистон орқали ўтувчи Ўрта йўлакни ривожлантириш ва ишлатиш бўйича “2022–2027 йилларга мўлжалланган йўл харитаси” имзоланди. Ҳужжатда уч давлатнинг транспорт-логистика инфратузилмасини синхрон ривожлантириш, операцияларни тартибга солиш, қўшимча юк ташишларни жалб этиш, ягона тариф сиёсатини амалга ошириш, логистика марказлари тармоғини ривожлантириш ва бошқа муҳим масалаларни ҳал этиш кўзда тутилган.
Муҳим инфратузилма лойиҳаларидан бири Қозоғистон ва Озарбайжон ўртасида Каспий денгизи туби бўйлаб сув ости оптик толали алоқа линияларини қуришдир. Қурилиш шартномаси 2025 йилнинг март ойида Бокуда имзоланган бўлиб, якунланиши 2026 йил охирига режалаштирилган бўлиб, бу рақамли интеграцияни кучайтиради.
Нефть ва газ соҳасида SOCAR ва “ҚазМунайГаз” Миллий компанияси ўртасида йилига 1,5 миллион тонна Қозоғистон нефтини Ақтау-Жайҳон йўналиши бўйлаб транзит қилиш бўйича бош келишув имзоланди. 2024 йилда транзит ҳажмини босқичма-босқич ошириш ва тарифларни пасайтириш бўйича келишув имзоланди.
Ақтау ва Алят портлари орқали ташиш самарадорлигини ошириш учун инфратузилмани модернизация қилиш, ҳаракатланувчи таркибни янгилаш ва шу кабилар, Ўрта йўлакнинг Европа ва Осиё ўртасидаги асосий транзит йўналиши сифатидаги мавқеини мустаҳкамлаш бўйича чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Саноат кооперациясида кемасозлик соҳасида ҳамкорлик ҳам муҳим йўналиш ҳисобланади.
Икки томонлама кун тартибида “яшил” энергияни ривожлантириш муҳим ўрин тутади. 2024 йилда Озарбайжон, Қозоғистон ва Ўзбекистон энергия тизимларини бирлаштириш ва қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантиришга қаратилган бир қатор стратегик келишув ва меморандумларни имзолади. Бу ташаббуслар давлатларнинг барқарор ривожланиш ва экологик тоза технологияларга ўтиш бўйича биргаликдаги мажбуриятини акс эттиради.
— Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашда Туркий давлатлар ташкилотининг ролини қандай баҳолайсиз?
— Туркий давлатлар ташкилоти (ТДТ) Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги қардошлик алоқаларини мустаҳкамлашда муҳим роль ўйнайди ва сиёсий мулоқотни чуқурлаштириш, иқтисодий алоқаларни кенгайтириш ва гуманитар ҳамкорликни ривожлантириш учун самарали платформа бўлиб хизмат қилади.
2009 йилда қадимий Озарбайжон заминида - Нахчиванда ташкил этилган Туркий давлатлар ташкилоти туркий халқлар ва мамлакатлар ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга ва ҳамжиҳатликни кучайтиришга катта ҳисса қўшди. Ўтган йили Шушада биринчи норасмий саммит бўлиб ўтган бўлса, яқинда Габалада ТДТ Давлат раҳбарлари кенгашининг 12-саммити бўлиб ўтди. Ушбу олий даражадаги учрашувларда мамлакатларимиз ўртасидаги ташкилот доирасидаги ҳамкорликнинг муҳим масалалари самарали муҳокама этилди, Туркий давлатлар ташкилотини мустаҳкамлаш, туркий дунёнинг яқиндан бирлашиши, сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий қудратини юксалтириш, жаҳон миқёсида куч марказига айланишига хизмат қилувчи декларациялар имзоланди.
Маданий-гуманитар ва таълим соҳаларида мамлакатларимиз ўртасидаги ТДТ доирасидаги ҳамкорлик тизимли ва изчил ривожланмоқда. Қўшма ташаббуслар фестиваллар, кўргазмалар, адабий кечалар ва конференциялар ташкил этишдан тортиб, илмий ва таълим муассасалари ўртасидаги фаол ҳамкорликка қадар кенг кўламли соҳаларни қамраб олади.
Халқаро Туркий Академия ТДТ доирасида муваффақиятли фаолият юритиб, илмий-тадқиқот ишларини олиб бориш ва илмий-маърифий алоқаларни мустаҳкамлашда муҳим роль ўйнайди. ТУРКСОЙ, Туркий маданият ва мерос халқаро фонди, Туркий давлатлар парламент ассамблеяси (ТУРКПА) ва бошқа халқаро ташкилотлар доирасида ҳам яқин ҳамкорлик қилиб келаётганимиз Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги ишончнинг юксаклигини янада кўрсатади.
1926 йилда Бокуда бўлиб ўтган Биринчи Туркологик қурултойнинг тарихий аҳамиятини ҳам алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман. Бу воқеа туркий илм-фани, маданияти, бирдамлиги тараққиётида муҳим воқеа бўлди. Келгуси йилда ушбу муҳим форумнинг 100 йиллиги нишонланади ва ТДТ Биринчи туркологик қурултойнинг юбилейини тантанали равишда нишонлашни режалаштирмоқда.
—Мамлакатларимиз маданий-гуманитар соҳаларда қанчалик яқин ҳамкорлик қилмоқда?
—Юқорида таъкидлаганимдек, халқларимизни кўп асрлик тарих, маданият, дин, умумий қадриятлар бирлаштиради. Маданий алоқаларни ривожлантириш халқларимизни бир-бирига яқинлаштириш, қардошлик ришталарини мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этмоқда.
2023 йилда Озарбайжонда, 2024 йилда эса Қозоғистонда Озарбайжон маданияти кунлари бўлиб ўтди. Бундай тадбирлар халқларимиз ўртасидаги бунёдкорлик алоқалари жадал ривожланиб бораётганини кўрсатиб, икки мамлакат маданий анъаналарини ўзаро бойитишга хизмат қилмоқда.
Қозоқ адабиёти ривожига катта ҳисса қўшган энг кўзга кўринган намояндалардан бири Кемел Тоқаевнинг «Ночной выстрел» ҳикоялар тўпламининг озарбайжон тилида нашр этилганини мамнуният билан қайд этаман.
Шунингдек, 2023 йилда Бокуда Кемел Тоқаев таваллудининг 100 йиллиги ва Мир Жалол Пашаевнинг 115 йиллигига бағишланган халқаро конференция бўлиб ўтди.
—Каспий денгизининг саёзлашуви муаммоси тобора долзарб бўлиб бормоқда. Озарбайжон ва Қозоғистон бу борадаги ҳаракатларини қандай мувофиқлаштиряпти?
— Бугунги кунда Каспий денгизи, афсуски, бир қатор жиддий экологик муаммоларга дуч келмоқда. Энг долзарб муаммолардан бири саёзлик — сув сатҳининг тез пасайиши, бу ҳам экологик, ҳам иқтисодий хавф туғдиради. 2022 йилда бўлиб ўтган Олтинчи Каспий саммитида мен Каспий денгизидаги экологик мувозанатнинг бузилиши масаласини кўтарганман. Афсуски, шундан бери вазият фақат ёмонлашди. Каспий денгизидаги сув сатҳи тез пасайиб боряпти ва сабаблар фақат иқлим ўзгариши билан чекланмайди.
Ҳозирги вазиятда барча Каспий бўйи мамлакатлари учун яқин ҳамкорликни йўлга қўйиш, фаол илмий ахборот алмашиш ва оқибатларини юмшатиш бўйича келишилган чора-тадбирлар ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга.
Каспий денгизи сатҳининг пасайиши ва у билан боғлиқ экологик ўзгаришлар биологик хилма-хиллик ва экотизимнинг барқарорлигига таҳдид солади, бу табиатни муҳофаза қилиш ва экологик мувозанатни тиклаш бўйича мувофиқлаштирилган чора-тадбирларни талаб қилади.
Қолаверса, Озарбайжон, Қозоғистон ва бошқа Каспий бўйи давлатлари Каспий денгизини ҳимоя қилиш бўйича ташаббусларни минтақавий ва халқаро форумларда фаол илгари суриши мумкин ва керак. Ўсиб бораётган трансмиллий экологик хавфлар шароитида Каспий денгизи энди шунчаки сув ҳавзаси эмас. У бизнинг умумий масъулиятимиз ва бирлашган ҳаракатлар зарурлигининг рамзига айланиб бормоқда.
Эслатиб ўтамиз, Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев келаси ҳафта Қозоғистонга давлат ташрифи билан келади.