Аутизм: Ташхис яхшиланди, аммо кўплаб саволлар қолмоқда
ASTANА. Кazinform — Сўнгги йилларда энг кўп эшитиладиган ва долзарб масалалардан бири бу аутизмдир. Тиббиётда “аутистик спектрнинг бузилиши” номи билан машҳур бўлган бу ҳодиса ҳозирда бутун дунёни ташвишга солмоқда. Бундай ташхис тез-тез қўйилишининг сабаби нима? Глобал статистика қандай ўзгармоқда? Аутизмга нима сабаб бўлади ва уни даволаш мумкинми? Шу ва бошқа муҳим саволларга жавоб олиш учун тиббиёт фанлари доктори, халқаро соғлиқни сақлаш эксперти, Қозоғистон профилактика тиббиёти академияси президенти Алмаз Шарман билан суҳбатлашдик.
– Алмаз Тўрегелдиули, аутизм ҳақида кўп гапирилади. Бу ўткинчи ҳолатми ёки ҳақиқатан ҳам кенг тарқалган ҳодисами?
— Ҳозирги вақтда аутизм нафақат Қозоғистонда, балки бутун дунёда жуда долзарб тиббий ва ижтимоий муаммодир. Агар 30 йил олдин кўпчилик бу ташхис ҳақида билмаган бўлса, бугунги кунда ҳар бир мамлакат аутизмли болалар ва катталар учун сиёсат яратишга мажбур. Бу — глобал ҳодиса.
— Халқаро маълумотларга кўра, аутизм ҳар бир давлатда турли даражада қайд этилган. Бу фарқнинг сабаби нимада?
— Ҳа, фарқ жуда катта. Мисол учун, Сингапур, Жанубий Корея ва Японияда тахминан ҳар 69 боладан биттасида аутизм ташхиси қўйилган. Австралияда — 86 бола, АҚШда эса ҳар 95 боладан биттаси. Бу рақамлар Шимолий Америка ва Европада ҳам юқори: Канадада ҳар 93 боладан биттаси, Францияда эса ҳар 144 боладан биттаси. Хитой ва Ҳиндистонда бу кўрсаткич тахминан 140-157 боладан биттасини ташкил қилади.
— Маълумотлар тез ўсиб бормоқда ...
— Охирги 30 йилдаги динамика ҳайратланарли: аутизм ташхислари сони бир неча баробар ошди. Мисол учун, АҚШда 2000 йилда бу ташхис ҳар 150-болага қўйилган бўлса, 2025 йилга келиб ҳар 31-болада аниқланган. Худди шундай тенденция Буюк Британия, Канада, Австралия ва бошқа ривожланган мамлакатларда ҳам кузатилмоқда.
Бироқ, экспертларнинг фикрича, бу аутизмли болалар сони кескин ошганини англатмайди. Асосий сабаб диагностика усулларини такомиллашганидадир.
Ҳозирги вақтда диагностика мезонлари кенгайди, ота-оналар ва шифокорларнинг билими ошди, ёш болалар учун скрининг дастурлари пайдо бўлди. Шу туфайли илгари эътибордан четда қолган аутизмни эрта аниқлаш имконияти пайдо бўлди.
— Аутизм кўпинча кимларда аниқланади?
— Статистикага қарайдиган бўлсак, аутизм ўғил болаларда 4 баробар кўп учрайди. Энг кенг тарқалган ёш оралиғи — 2-7 ёш. Катталар орасида бу ташхис кам учрайди. Бу кўпинча жамиятдаги стереотиплар ва мутахассисларнинг етишмаслиги билан боғлиқ, яъни болалик даврида тиббий ёрдам олмаган одам катта бўлганида бутунлай ташхиссиз қолиши мумкин.
— Аутизм сабабларини илмий тушуниш даражаси қандай?
– Замонавий илмий жамоатчилик бу масалани атрофлича ўрганмоқда. Генетика катта рол ўйнаши аниқланди. Бугунги кунда аутизм билан боғлиқ 230 дан ортиқ генлар маълум. Аммо уларнинг қандай ишлаши ва қандай шароитда фаоллашиши ҳали ҳам ўрганилмоқда. Нейроривожланиш ва хатти-ҳаракатларга таъсир қилиш учун генетик омиллар озиқ-овқат, ҳаво ва токсинлар каби атроф-муҳит билан ўзаро таъсир қилиши мумкин.
— Вакциналар ва аутизм бир-бири билан боғлиқ деган машҳур фикр бор. Бу қанчалик ҳақиқат?
— Аҳоли орасида кенг тарқалган нотўғри тушунча - вакциналар аутизмга ҳисса қўшади. Бу концепциянинг тарқалишига 25 йил аввал инглиз олимининг ёлғон баёноти сабаб бўлган. Кейинчалик у ўз мақоласида фикридан қайтган бўлса-да, бу фикр аллақачон жамоатчилик орасида кенг тарқалган эди. Ҳозирча вакциналар ва аутизм ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик топилмаган. Бу халқаро илмий ҳамжамият томонидан тан олинган ҳақиқатдир.
— Аутизм вақтинчалик ҳолатми ёки умрбод ҳодисами?
— Аутизм вақтинчалик ёки болалик билан ўтадиган ҳолат эмас. Бу умр бўйи давом этадиган неврологик касаллик. Бироқ, бу касаллик эмас, балки инсоннинг шахсий хусусияти деган фикр ҳам мавжуд.
Аутизм турли йўллар билан намоён бўлади - баъзи болалар тўлиқ ҳаёт кечирадилар ва юқори натижаларга эришадилар, бошқалари эса ижтимоий муҳитга мослашишда қийинчиликларга дуч келишади. Тўғри қўллаб-қувватланса, бундай болалар жамиятга интеграциялашиши, таълим олиши ва ҳатто муваффақиятли тадбиркор ёки олим бўлиши мумкин. Мисол учун, Илон Маск — аутистик спектрнинг бузилиши ташхиси қўйилган одам. Бироқ, бу камдан-кам учрайдиган ҳолат.
— Аутизм инсон умрига таъсир қиладими?
— Айни пайтда олимлар аутизм ва нейродегенератив касалликлар ўртасидаги боғлиқликни ҳам ўрганишмоқда. Скандинавия мамлакатлари ва АҚШда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, аутистик спектрнинг бузилиши бўлган одамларнинг умр кўриш давомийлиги қисқароқ. Бу шуни англатадики, уларда деменция ёки Альцгеймер каби касалликларга чалиниш эҳтимоли кўпроқ.
Эҳтимол, аутизм учун ўзига хос генлар мавжуд эмас. Аммо биз баъзи генлар ҳаётнинг турли босқичларида турли хил таъсирга эга эканлигини аниқлаймиз. Мисол учун, агар болада аутизм белгилари бўлса, худди шу генлар катталарда нейродегенератив касалликларга олиб келиши мумкин.
— Хулоса қилиб нима деган бўлардингиз?
— Аутизм — ҳукм эмас. Бу — шахсий хусусият. Агар эрта ташхис қўйилса ва тизимли равишда қўллаб-қувватланса, бундай болаларнинг жамиятга мослашиши анча муваффақиятли бўлади. Бу — ривожланишнинг ўзига хослиги.
Кўпгина тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, 2023 йилда эълон қилинган статистик маълумотлар, асосан, эрта ёшда аутистик спектрнинг бузилишини аниқлашда скрининг ва диагностика сифати сезиларли даражада яхшиланганлигини кўрсатади.
Атроф-муҳитга таъсир қилиш каби бошқа омилларнинг таъсирини ўрганиш бўйича илмий ишлар давом этмоқда, аммо улар ҳозиргача аниқ ва якуний натижаларни бермади. Шунинг учун асосий хулоса шуки, статистик маълумотларнинг ўсиши аутизмни эрта аниқлашда катта муваффақиятлар борлигини кўрсатади. Бу, шубҳасиз, яхши янгилик: АСБ қанчалик эрта аниқланса, болалар учун тегишли ёрдам ва ҳимоя тезроқ мавжуд бўлиши мумкин. Бундай хизматларни эрта ёшдан олиш болаларнинг мактабда ўқишига ижобий таъсир кўрсатибгина қолмай, балки балоғат ёшидаги АСБ билан оғриган одамларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш имкониятига эга.
Бундан ташқари, АСБ ташхиси қўйилган болалар ва уларнинг оилалари учун дастурларни режалаштириш ва амалга оширишда илмий асосланган, тасдиқланган амалиётларга таяниш жуда муҳимдир.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Қозоғистонда инклюзив таълимда психологик-педагогик қўллаб-қувватлашнинг уч босқичли модели жорий этилаётгани ҳақида хабар берган эдик.