ШҲТ глобал ташкилотга айланадими
Шу муносабат билан биз мазкур саммитда қайси долзарб масалаларга устувор аҳамият қаратилиши, ташкилот қандай глобал муаммоларни ҳал этишга ҳисса қўшиши ва шу билан бирга ташкилотга аъзо давлатлар сони кўпайиши ташкилотнинг таъсирини қанчалик даражада кучайтириши ҳақида материал тайёрлашга қарор қилдик.
Аввал Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг тарихи ва мақсадлари ҳақида гапирайлик.
Ушбу ташкилот 1996 йил 26 апрелда «Шанхай бешлиги» номи билан ташкил этилган. Ўша даврда Қозоғистон, Қирғизистон, Хитой, Россия ва Тожикистон унинг таркибида эди. Кейинчалик, 2001 йил 15 июнда Шанхайда ШҲТ ташкил этилди ва Ўзбекистон Республикаси унга қўшилди.
«Шанхай бешлиги» чегара минтақасида ҳарбий соҳада ишончни мустаҳкамлаш тўғрисидаги битимни (Шанхай, 1996) ва Чегара минтақасида қуролли кучларни ўзаро қисқартириш тўғрисидаги битимни (Москва, 1997) яратиш мақсадида иттифоқ туздилар. Ушбу икки ҳужжат чегарадош ҳудудларда ҳарбий соҳада ўзаро ишонч механизмига асос солди ва ҳақиқий шериклик муносабатларини шакллантиришга хизмат қилди. Ўзбекистон ташкилотга аъзо бўлгач (2001) «бешлик» «олтилик»га айланди ва ШҲТ деб ўзгартирилди.
ШҲТ қайси муаммоларга устувор аҳамият берди
Дастлаб Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Марказий Осиёда террорчилик фаолияти, сепаратизм ва экстремизмни бостириш муаммоларини ҳал қилишга қаратилган эди. 2002 йил июн ойида ШҲТга аъзо давлатларнинг Санкт-Петербург саммитида Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Низоми имзоланди. У 2003 йил 19 сентябрда кучга кирди. Бу ташкилотнинг мақсад ва тамойилларини, унинг тузилиши ва асосий фаолиятини белгилайдиган асосий низом ҳужжатидир. Бундан ташқари, 2006 йилда ШҲТ дунёда терроризмнинг молиявий таянчи сифатида халқаро наркомафияга қарши курашиш режасини эълон қилган, 2008 йилда эса Афғонистондаги вазиятни нормаллаштиришда фаол иштирок этган.
Кейинчалик мазкур ташкилот иқтисодиёт соҳасидаги алоқаларни мустаҳкамлашга эътибор қарата бошлади. Масалан, 2003 йил сентябр ойида ШҲТга аъзо давлатлар ҳукумат раҳбарлари кўп томонлама савдо-иқтисодий ҳамкорликнинг 20 йиллик дастурини имзоладилар. Узоқ муддатли мақсад ШҲТ маконида эркин савдо зонасини яратиш, қисқа муддатли истиқболда эса савдо ва сармоя соҳасида қулай шарт-шароитлар яратиш эди.
2015 йил 10 июл куни Уфа шаҳрида бўлиб ўтган ШҲТга аъзо давлатлар раҳбарлари кенгашининг йиғилишида мазкур ташкилотга янги аъзолар – Ҳиндистон ва Покистонни қабул қилиш жараёнини бошлаш тўғрисида қарор қабул қилинди. Беларусь Республикасининг ШҲТ фаолиятидаги иштироки мақомини кузатувчи давлат даражасига кўтариш тўғрисида келишувга эришилди. Бундан ташқари, Озарбайжон, Арманистон, Камбоджа ва Непалга ШҲТда мулоқот бўйича ҳамкор мақоми берилди.
2017 йилнинг 8-9 июн кунлари Астана шаҳрида Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Давлат раҳбарлари кенгашининг тарихий йиғилиши бўлиб ўтди, унда Ҳиндистон Республикаси ва Покистон Ислом Республикаси аъзо давлатлар сифатида қабул қилинди.
«ШҲТ ривожланишнинг янги босқичига кирмоқда»
Бу йил Самарқандда бўлиб ўтадиган саммитда қандай масалалар кўтарилиши мумкин, деган саволга қайтсак. Жаҳон иқтисодиёти ва сиёсати институти эксперти Жумабек Сарабеков Самарқандда бўлиб ўтадиган саммитда устувор аҳамият берилиши мумкин бўлган масалаларга тўхталиб ўтди. Унинг сўзларига кўра, саммит кун тартибида Шанхай ҳамкорлик ташкилотини кенгайтириш масаласи бўлиши мумкин.
«Ўйлайманки, умумий саммитда жуда кенг кўламли масалалар кўтарилади. Чунки ҳозир ШҲТ янги ривожланиш босқичига қадам қўймоқда. Масалан, Эрон, Беларусь каби янги давлатлар ушбу ташкилотга қўшилади. Бундан ташқари, Яқин Шарқ мамлакатлари билан шериклик муносабатлари тўғрисида битимлар имзоланиши мумкин. Шундай қилиб, ташкилот ўз таъсирини ўтказадиган ҳудудлар сони ортади. Энди уни янада кенгайтириш масаласи кун тартибида. Шу билан бирга, иқтисодий шерикликни ривожлантириш бўйича таклиф ва фикр-мулоҳазалар, иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш бўйича янги ғоялар ҳам билдирилиши мумкин», — деди сиёсатшунос.
Бундан ташқари, экспертнинг фикрича, ҳозирги геосиёсий жараёнлар, хусусан, Россия ва Ғарб давлатлари ўртасидаги санкциялар, Арманистон ва Озарбайжон ўртасидаги зиддият муҳокама қилиниши мумкин.
Аъзо давлатлар сонининг кўпайиши ташкилот фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши мумкинми
Бироқ, унинг сўзларига кўра, ташкилот таркибидаги давлатлар сонининг кўпайиши унинг маълум даражада ишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
«Тўғри, ташкилотга аъзо давлатлар сонининг кўпайиши унинг таъсир доирасини кенгайтирмоқда. Бироқ, бу ташкилот ишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ҳаммамизга маълумки, ШҲТда қарорлар консенсус йўли билан қабул қилинади, яъни бирор масала бўйича қарор қабул қилиш учун ташкилотнинг барча аъзолари рози бўлиши керак. Унинг аъзолари кўпайган сари эса консенсусни таъминлаш қийинроқ бўлади «, - деди у.
Экспертнинг фикрича, Эрон, Ҳиндистон ва Покистон каби давлатларда ўзаро келишиб бўлмайдиган геосиёсий муаммолар мавжуд ва бу масалалар ташкилот фаолиятига тўсқинлик қилиши мумкин. Масалан, Ҳиндистон ва Покистон ўртасида Кашмир масаласи бор ва Эроннинг ўзининг геосиёсий мақсадлари бошқа давлатлар манфаатларига тўғри келмаслиги мумкин. Шунинг учун, бир томондан, бу ташкилотнинг таъсирини кучайтирса, иккинчи томондан, унинг ишини секинлаштириши мумкин. Шу боис мазкур йўналишдаги ташкилот фаолиятини модернизация қилиш зарур. Бироқ ташкилот бундан кейин қандай ривожланишини вақт кўрсатади», — деди институт эксперти.
»ШҲТни глобал ташкилотга айлантиришга шошилмаяпти«
Айни пайтда айрим экспертлар ШҲТ минтақавий ташкилотдан глобал муаммолар ва жараёнларга таъсир кўрсатувчи платформага айланиши мумкинлигини айтишмоқда. Сиёсатшунос Жумабек Сарабеков эса глобал ташкилотга айланишга интилмай, ҳудудлардаги долзарб муаммоларни ҳал қилса, самара беради, деди.
«ШҲТ минтақавий ташкилотдан глобал муаммолар ва жараёнларга таъсир кўрсатувчи платформага айланадими ёки йўқми, ҳозирча аниқ эмас. Ҳозирда фақат Бирлашган Миллатлар Ташкилоти глобал даражада таъсир ўтказиши мумкин. Шу ўринда шуни таъкидлаш керакки, БМТ фаолиятига нисбатан танқидий фикрлар кам эмас. Шунинг учун ШҲТни глобал ташкилотга айлантиришга шошилмаслик керак. Бу ерда энг муҳим масала ташкилот фаолиятининг самарадорлигидир. Шу боис минтақавий ёки минтақалараро муаммоларни, хоҳ Марказий Осиё, хоҳ Яқин Шарқ муаммоларини оқилона ҳал қилишнинг ўзи етарли бўларди», — дея хулоса қилди у.
Эслатиб ўтамиз, 15-16 сентябр кунлари Самарқандда Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммити бўлиб ўтади. Саммитда 15 та давлат раҳбарлари ҳамда ШҲТ билан расмий алоқаларни ўрнатган ўнга яқин халқаро ва минтақавий ташкилотлар, хусусан, БМТ, ОТОИИК, ЮНЕСКО, МДҲ, КХШТ, ЕОИИ, ОҲИЧК, ЕҲХТ ва ИҲТ ҳамда Араб давлатлари раҳбарлари иштирок этади.
Аввалроқ Эрон Ташқи ишлар вазири Ҳусайн Амир Абдуллоҳийён ва Шанхай ҳамкорлик ташкилоти бош котиби Чжан Мин Самарқандда Эроннинг ташкилотга аъзо давлат бўлиш мажбуриятлари тўғрисидаги ҳужжатни имзолагани хабар қилинганди.
