PepsiCo, Amazon, Wabtec: Президентнинг АҚШга ташрифи қандай ўтди
ASTANА. Кazinform — Президентнинг Нью-Йоркка ташрифи доирасида муҳим учрашувлар бўлиб ўтди, сиёсий ва иқтисодий келишувлар имзоланди. Шунингдек, АҚШ бизнес вакиллари билан логистика, сунъий интеллект ва саноат соҳаларида ҳужжатлар имзоланганини биламиз. Kazinformнинг таҳлилий шарҳловчиси Океан ортида эришилган келишувлар мамлакат келажагига қандай таъсир кўрсатиши ва Давлат раҳбари томонидан илгари сурилган кенг кўламли ғояларни муҳокама қилди.
Ўрта коридордан Ўрта державагача
Қасим-Жомарт Тоқаев АҚШга ташрифи чоғида Қозоғистоннинг иқтисодий салоҳиятини дунёга намойиш этишга уринди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 80-сессиясида у Ўрта коридор ва Ўрта державага айланган давлат қудратини намойиш этди. Бундай ҳаракат сиёсий тан олишдан ташқари, иқтисодий интеграцияга ҳам олиб келгандек таассурот қолдирди.
Яъни, сўнгги йилларда муҳокама қилинаётган “Ўрта держава” концепцияси “юмшоқ куч”га айланиб, сармоявий жозибадорлигимизни оширишга хизмат қилди. Биз ҳали унинг фойдасини кўрамиз.
Масалан, Қозоғистон ва АҚШнинг йирик компаниялари ўртасида 11 шартнома ва меморандум имзоланган. Ҳужжатлар транспорт-логистика, энергетика, ахборот технологиялари каби стратегик муҳим тармоқларни қамраб олган бўлиб, мамлакат иқтисодиётига 5,2 миллиард доллар сармоя жалб этиш кўзда тутилган.
Сиёсатшунос Ғазиз Абишев фикрича, Ўрта держава тушунчаси нафақат назарий тушунча, балки иқтисодий жиҳатдан самарали механизмга айланди.
- Йирик давлатлар ўнлаб йиллар давомида заиф давлатларнинг қарашларини менсимай келишди. Улар ҳарбий ва иқтисодий босим орқали хоҳлаганини қилдилар. Шу муносабат билан Ўрта державаларнинг пайдо бўлиши ва кучайиши мувозанатни шакллантириш имконини берди. Ўрта державалар ўзларининг ўзаро боғлиқлик тизимини такомиллаштиришга ва ўз манфаатларини ҳимоя қилиш учун кучларни бирлаштиришга муваффақ бўлдилар. Ҳозирда Қозоғистон, Жанубий Корея, Руминия, Аргентина, Вьетнам каби Ўрта державалар сифатида тан олинган давлатлар супер давлатлар билан самарали ҳамкорлик қилмоқда, — дейди эксперт.
Спикернинг фикрича, сиёсий вазн янги имкониятлар очади. Қозоғистоннинг логистика марказига айланиши ва Ўрта коридорнинг ривожланиши унинг Ўрта держава сифатидаги салоҳиятининг ортиши билан боғлиқ. Шунинг учун Ўрта держава ва Ўрта коридор ғояси бир-бирини қўллаб-қувватловчи воситага айланди.
Маълумки, дДвлат раҳбарининг Нью-Йоркка расмий ташрифи чоғида Ўрта коридорнинг ўтказиш имкониятини ошириш бўйича қатор келишувларга эришилган эди. Қозоғистон Wabtec билан умумий қиймати 4,2 миллиард долларлик шартнома имзолади. Келгусида Wabtec Қозоғистонга 300 та локомотив етказиб беради ва уларга хизмат кўрсатади.
Бу келишув Осиё ва Европа ўртасида қуруқлик орқали ташилаётган юкларнинг 80 фоизини ташкил этувчи давлат учун алоҳида аҳамиятга эга. Бусиз юк ташиш имкониятларини ошириш мумкин эмас.
Ғазиз Абишев фикрича, логистика соҳаси Қозоғистон учун келажак “нефти”га айланиши мумкин.
- Бир кун келиб нефть тугайди. 20 миллион одам қандай қилиб тирикчилик қилади? Бир нечта муқобил йўллар мавжуд: биринчиси - саноат, иккинчиси - қишлоқ хўжалиги, учинчиси - логистика. Саноат ва қишлоқ хўжалигига йўналтирилган инвестицияларнинг қайтарилиши вақт талаб этади. Логистикадан эса катта даромад олиш имконияти мавжуд. Жануб ва Ғарб ўртасидаги савдо алоқалари биз орқали ўтади, янги “Ипак йўли” ривожланмоқда. Минглаб километр масофадан фойдаланиш учун транспорт оптимал бўлиши керак ва бунинг учун локомотивни модернизация қилиш муҳим, деб ҳисоблайман, – дейди сиёсатшунос.
Ушбу келишув доирасида Wabtec компанияси ҳисобидан KinetiX тизимининг 5 та комплектини таъмирлаш режалаштирилган. Хусусан, уч йил давомида ҳаракатланувчи таркибни ҳисобга олиш, назорат қилиш ва диагностика қилишнинг рақамли тизимини етказиб бериш, 505 та локомотивнинг тормоз баллонлари ва компрессорларини капитал таъмирлаш режалаштирилган. Яна бир қулайлик – хизмат кўрсатиш марказлари жойлашган чекка ҳудудларда жойлашган ходимлар учун ижтимоий соҳа объектлари қурилиши.
Спикер “Нега биз охирги пайтларда Хитой ва Россия локомотивларини харид қилмадик?” деган саволга ҳам жавоб берди.
- Ҳозирда Россия саноати ҳарбий буюртмаларга йўналтирилган ва талабнинг керакли ҳажмини бажара олмайди. Хитойликлар эса ички бозорни таъминлаш билан банд. АҚШ билан келишув эса фойдалидир. Бизга миллиардлаб доллар берганидан кейин самарали таклиф қилишимиз мумкин. Уларни божларни пасайтиришга ёки Қозоғистонда ишлаб чиқарилган металлдан машина ясашга кўндира оламиз, - дейди у.
Эслатиб ўтамиз, 2009 йилдан буён Астана шаҳрида Wabtec Kazakhstan тепловоз йиғиш заводи муваффақиятли ишламоқда. Шу вақт ичида корхона ишлаб чиқаришга 230 миллион доллардан ортиқ сармоя киритди. Бугунги кунга қадар корхонада Қозоғистон темир йўли учун ва экспорт учун 600 дан ортиқ локомотив йиғилди. Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш даражаси 45 фоизга етди.
Америка бизнес вакиллари қайси соҳага келади?
АҚШнинг технология гигантларидан бири — Amazon ҳам мамлакат бозорига кириши мумкин. Компания маҳсулотларини, айниқса, рақамлаштириш, алоқа ва сунъий интеллект йўналишларида ишлаб чиқиш режалаштирилган. Amazon аллақачон Сунъий интеллект ва рақамли ривожланиш вазирлиги, шунингдек, "Қазақтелеком" билан лойиҳаларни ишга туширган.
Яқин келажакда Amazon Kuiper Алмати, Оқкўл ва Ақтау шаҳарларига тахминан 200 миллион доллар сармоя киритишни режалаштирмоқда. Бунинг натижасида мамлакатнинг чекка ҳудудлари юқори тезликдаги сунъий йўлдош интернет тармоғидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Бу шуни англатадики, Kuiper сунъий йўлдош тармоғи Қозоғистонга келади ва у бозорда таниқли ўйинчи Starlink билан рақобатлаша олади. Бу эса ўз навбатида нарх сиёсати ва сифат кўрсаткичларига таъсир қилиши аниқ.
– Бу бизнинг Марказий Осиёдаги биринчи йирик ва энг муҳим лойиҳамиз. Биз бундан фахрланамиз. “Қазақтелеком” билан биргаликда аҳолини юқори тезликдаги ва арзон интернет билан таъминлаймиз. Биз ушбу лойиҳани илгари суриш истагидамиз, - деди Amazon катта вице-президенти Дэвид Запольски.
Дунёга машҳур PepsiCo бренди ҳам Қозоғистонга сармоя киритиш ниятида. Алмати вилоятида 368 миллион долларга снэк фабрикаси қурилишини бошлашни режалаштирмоқда. Лойиҳа амалга оширилса, корхона 900 га яқин доимий иш ўрни яратиб, жойларда картошка етиштириш ниятида. Айни пайтда дастурга Павлодар, Ақмола, Қарағанди, Алмати ва Жетису вилоятларидан 15 га яқин фермер хўжалиги қўшилган.
Бундан ташқари, Президент Meta, Goldman Sachs Global, Cerberus Capital Management, ExonMobil, Blackstone, Сitigroup, Embraer компаниялари вакиллари билан учрашди. Blackstone компаниясига маълумотлар марказини қуриш лойиҳасини биргаликда амалга ошириш, Cerberus Capital Management компаниясига эса Ўрта коридор лойиҳасини биргаликда амалга ошириш таклиф қилинди. «Embraer» самолётларига хизмат кўрсатиш маркази очилиши мумкин. Бу компаниялар энергетика, транзит, телекоммуникация, сунъий интеллект ва бошқа муҳим соҳаларга устувор аҳамият бериш ниятида.
Иқтисодий тадқиқотлар институти маълумотларига кўра, кейинги ўн йил ичида Қозоғистон-АҚШ савдо айланмаси барқарор ўсиб бормоқда. 2015 йилда бу кўрсаткич 1,9 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2024 йилда икки баробар ортиб, 4,2 миллиард долларга етиши кутилмоқда.
Сунъий интеллект ва хомашё ишлаб чиқариш
Машҳур OpenAI компанияси Қозоғистоннинг сунъий интеллект йўналишидаги ташаббусида иштирок этиши мумкин. Давлат раҳбарининг компания вакиллари билан учрашувида мамлакатдаги олий таълим муассасаларига ChatGPT маҳсулотини жорий этиш ғояси илгари сурилди. Аниқроғи, ChatGPT талабалар ва ўқитувчилар учун шахсий ўқитувчи ва ўқитувчи ёрдамчиси сифатида ишлайди. Президент бу ташаббусни ижобий қабул қилди ва OpenAI Қозоғистон расмийлари билан мулоқотни давом эттириш ниятини билдирди.
Иқтисодчи олим Ануар Нуртазиннинг фикрича, сунъий интеллект глобал таълим тузилмаси ва фикрлаш фалсафасини тубдан ўзгартириши мумкин. Агар OpenAI кенг кўламли сунъий интеллектни жорий қилса, лойиҳа ҳудудлардаги ўқувчилар учун фойдали бўлади. Зеро, чекка қишлоқларда нафақат сифатли таълим, балки кадрлар етишмайди, балки ташаббус муаммонинг ечимига хизмат қилиши шубҳасиз.
- Сунъий интеллектни саноатга жорий қилишда бир нечта муҳим фикрларни ҳисобга олиш керак. Биринчидан, ўқувчилар ўртасида қўлланиладиган сунъий интеллект методологияси маҳаллий таълим тизими томонидан бошқарилиши керак. Чунки мустақил давлатнинг хавфсиз миллий таълим тизимини яратиш долзарб масаладир.
Иккинчидан, Қозоғистон IТ-компанияларининг OpenAIдан фойдаланган ҳолда сунъий интеллект соҳасидаги тажрибасини яхшилаш зарур.
Учинчидан, сунъий интеллект уч босқичга бўлинганлигини ҳисобга олиш керак: заиф (Narrow AI), кучли (General AI), супер интеллект (Superintelligence). Улар турли даражадаги вазифаларни бажариш учун ишлатилади. Баъзилар фақат билиш билан чегараланади, бошқалари эса ҳис-туйғулардан фойдаланиши ва ўзлари қарор қабул қилишлари мумкин. Шунга кўра, уларнинг кучи ҳам кўрсатилган. Қайси версия бизга мос келишини аниқлаш муҳим. Бу маълумотлар асосида маълумотлар тармоғини қуришимиз керак, – деди эксперт.
Муҳим хомашёни ўзлаштиришга устувор аҳамият берилишини аввалроқ Президент таъкидлаган эди. У, айниқса, юқори технологиялар учун зарур бўлган мис, вольфрам, қўрғошин, рух, литий, графит ва минералларга сармоядорларни жалб этишга интилмоқда. Давлат раҳбари АҚШга ташрифи чоғида бу борадаги лойиҳаларни амалга оширишга интилди.
Энг муҳими, учрашув давомида нефть-газ соҳасидаги муҳим ҳамкоримиз – Сhevron корпорацияси билан алоқалар янги босқичга кўтарилди. Мустақиллик йилларида Сhevron Тенгиз ва Қарашиғанақ каби йирик конларни ўзлаштиришда иштирок этиб, Қозоғистонга 55 миллиард долларга яқин сармоя киритди. Ҳозир дунёдаги энг йирик энергетика компаниясининг умумий маҳсулотининг 25 фоизи Қозоғистонга тегишли.
– Биз кончилик соҳасида фаолият юритаётган инвесторлар учун очиқ ва кенг қамровли қонунчиликка асосланган қулай юрисдикцияни яратдик. Ivanhoe, Rio Tinto, Anglo Teck ва Fortescue каби йирик компаниялар мамлакатимиз кончилик соҳасига аллақачон кириб борган, – деди Давлат раҳбари.
Умуман олганда, АҚШнинг Қозоғистонга киритган тўғридан-тўғри сармоясининг 96,4 фоизи тоғ-кон саноати ва конларни ўзлаштиришга йўналтирилди. Шу боис келажакдаги сармоянинг асосий йўналиши, шубҳасиз, шу соҳада қолади.
Хулоса қилиб айтганда, Давлат раҳбарининг амалий ташрифи доирасида Қозоғистон ва АҚШнинг йирик компаниялари ўртасида 11 келишув ва меморандум имзоланди. Транспорт-логистика, энергетика ва ахборот технологиялари каби муҳим соҳаларга 5,2 миллиард доллар сармоя жалб этилгани қувонарли ҳолдир.
Қасим-Жомарт Тоқаев Нью-Йоркда бир қанча давлат раҳбарлари билан бевосита музокаралар ўтказди. Улар орасида АҚШ, Франция, Монако, Люксембург, Финляндия, Бельгия, Украина, Черногория давлат раҳбарлари бор. Бундан ташқари, у Европа кенгаши ва FIFА президенти, БМТ Бош котиби билан учрашди.
