НАТОнинг барча давлатлари блок бюджетига ЯИМнинг 5 фоизигача ҳисса қўша оладими
24-25 июнь кунлари Гаагада бўлиб ўтган саммитда НАТО давлатлари янги улкан мажбурият олдилар: 2035 йилга бориб мудофаа харажатларини миллий ялпи ички маҳсулотнинг 5 фоизигача ошириш. Kazinform агентлиги мухбири иттифоқчи давлатларнинг бу йўналишдаги реал имкониятларини ўрганиб чиқди.
Рекорд даражадаги бадал
Шартнома альянснинг 75 йиллик тарихидаги энг катта ҳарбий сармоя мақсади бўлди. 2025 йилга келиб, НАТОнинг барча давлатлари 2014 йилдаги атиги учта давлатда бўлгани каби ялпи ички маҳсулотнинг камида 2 фоизини сармоя киритиш бўйича дастлабки мақсадни бажариши ёки ундан ошиб кетиши кутилмоқда.
Охирги ўн йил ичида Европа НАТО давлатлари ва Канада мудофаа соҳасига жами 485 миллиард доллардан ортиқ сармоя киритадиган 2014 йилдаги ялпи ички маҳсулотининг 1,43 фоизидан 2024 йилда 2.02 фоизгача (2021 йил нархларига мослаштирилган) мудофаа инвестицияларини барқарор равишда оширди.
Бадал таркибида - 5%
2014 йилда Уэльсда бўлиб ўтган НАТО саммитида қабул қилинган ва фақат ҳарбий харажатларга йўналтирилган ялпи ички маҳсулотнинг 2 фоизидан фарқли ўлароқ, янги 5 фоизлик мажбурият икки компонентдан иборат:
— НАТОга аъзо ҳар бир давлат ўзининг ялпи ички маҳсулотининг 3,5 фоизини асосий мудофаа қобилиятига: шахсий таркиб, жанговар тайёргарлик, жиҳозлаш ва қуролли кучларни модернизация қилишга ажратади.
— ЯИМнинг 1,5 фоизи “мудофаа билан боғлиқ инфратузилма ва чидамлилик”, жумладан киберхавфсизлик, муҳим инфратузилмани ҳимоя қилиш, саноат базасига инвестициялар ва энергия хавфсизлигига йўналтирилган.
Агар НАТОнинг барча давлатлари 5 фоизлик кўрсаткичга эришса, ҳарбий блокнинг бюджети ҳозирги кўрсаткичга нисбатан 3-4 баробар ошиб, НАТОни жаҳон тарихидаги энг қудратли иқтисодий ва ҳарбий тузилмага айлантиради.
Бюджетнинг ўсиши АҚШ ва бошқа Ғарб давлатлари ҳамда Россия ва Хитой каби кучлар ўртасидаги геосиёсий рақобат билан боғлиқ деб ишонилади.
НАТО Бош котиби, Нидерландиянинг собиқ бош вазири ва янги тузилманинг бош меъмори Марк Рютте бу мажбуриятни “трансатлантик масъулият ва тўсқинлик қилишда авлодлар сакраши” деб таърифлади.
— Бу шунчаки кўпроқ маблағ сарфлашда эмас - бу янада оқилона сармоя киритиш, яхшироқ тайёргарлик кўриш ва тезроқ жавоб беришдир. 2030 йиллардаги таҳдидлар бизни уларни енгиб ўтмагунимизча кутишга мажбур қилмайди, — деди Рютте саммит якунлари бўйича матбуот анжуманида.
Иттифоқ ичидаги аралаш реакциялар
5% мақсади барча 32 аъзо давлат томонидан кенг қўллаб-қувватланган бўлса-да, баъзи мамлакатлар ўз эътирозларини билдирди.
Шундай қилиб, Испания иқтисодий қийинчиликларни баҳона қилиб, мажбуриятдан расман воз кечди. Жаҳон банки маълумотларига кўра, 2024 йилда Испаниянинг номинал ЯИМ тахминан 1,722,8 миллиард долларни ташкил этди. Агар бу Европа давлатини ҳисобга оладиган бўлсак, НАТО давлатлари қидираётган мақсадли мудофаа бюджети (5%) 86,1 миллиард долларни ташкил қилиши мумкин. Аммо европалик экспертларнинг фикрича, Испания ҳукумати ҳозирги шароитда мудофаа учун бундай катта маблағ ажрата олмайди. Мамлакатда жамоатчилик фикри мудофаа харажатларини ошириш борасида ўта эҳтиёткорона муносабатда. Устувор йўналишлар: ижтимоий таъминот, соғлиқни сақлаш, яшил иқтисодиётга ўтиш ва ишсизликка қарши кураш. Бундан ташқари, Педро Санчеснинг марказий сўлчи ҳукумати тарихан милитаризациядан воз кечган.
НАТОнинг бошқа давлатлари, жумладан Бельгия ва Словакия ҳам, айниқса, мавжуд ижтимоий харажатлар ва инфляция босимини ҳисобга олган ҳолда, ҳарбий харажатларни тез суръатлар билан оширишнинг тўғрилигидан хавотир билдирди.
Хусусан, Бельгияда 2024 йилда ялпи ички маҳсулот тахминан 664,6 миллиард долларни ташкил қилди.Назарий жиҳатдан, агар Бельгия ҳукумати жорий йилда ЯИМнинг 5 фоизини сарфлай бошласа, НАТО бюджетидаги маблағ тахминан 33,2 миллиард долларни ташкил этади – бу жорий мудофаа харажатларидан деярли 2,5 баробар кўп. 2023–24 йилларда Бельгия ЯИМнинг атиги 1,3 фоизини (8 миллиард доллар) сарфлаган. 5 фоизга пул ўсиши ҳар йили тахминан 25 миллиард доллар қўшишни англатади, бу эса бюджетни ва янги даромадларни тўлиқ қайта тақсимлашни талаб қилади.
Шу боис, Барт Де Вевер бошчилигидаги Бельгиянинг янги ҳукумати энди 2025–2029 йилларда аввалига 2 фоизга, 2034 йилга бориб эса 2,5 фоизга етишни мақсад қилган. Belfius банк облигацияларини (акцияларнинг 20-30 фоизи) сотиш вазиятдан чиқиш йўли сифатида қаралмоқда, бу эса мамлакат бюджетига қўшимча “миллиардлаб евро” тушиши мумкин. Бироқ, ижтимоий хизматларни қисқартиришга уринишлар мамлакатда 100 минг киши иштирок этган оммавий норозиликларга ва касаба уюшмаларининг танқидига сабаб бўлди. Шундай қилиб, Брюссель ялпи ички маҳсулотнинг 2-2,5% гача ўртача ўсишни мақсад қилган. Айниқса, жиддий иқтисодий ислоҳотларсиз ва ижтимоий сиёсатнинг устувор йўналишларини қайта кўриб чиқмасдан туриб, 5 фоизга эришиш даргумон.
Мақсадга эришиш Италияга ҳам катта таъсир кўрсатади. Европа Иттифоқининг қайта қуролланиш режаси ва SAFE мудофаа кредитлаш дастурининг молиявий ёрдами билан ҳам, Бош вазир Жоржа Мелони коалицияси ўз мажбуриятларини бажариш учун жиддий тўсиқларга дуч келмоқда.
Шундай қилиб, 2035 йилга бориб 3,5 фоизга эришиш учун Италия камида 165 миллиард евро (194 миллиард доллар) сарфлаши керак. Бу Италиянинг юқори давлат қарзи (ялпи ички маҳсулотга нисбатан 135%), ялпи ички маҳсулотнинг паст ўсиши (0,7%), шунингдек, Мелони коалициясининг турли хил таркиби ва айрим сайловчиларнинг фаол ҳарбий сиёсат олиб боришни истамаслигини ҳисобга олсак, бу сиёсий ва молиявий нуқтаи назардан ниҳоятда қийин. Италия қуролли кучларига албатта маблағ керак. Ҳар қандай янги режанинг марказий элементи ҳарбий хизматни кўпайтириш ва муҳим инфратузилмани ривожлантириш бўлиши керак.
Европа Иттифоқининг икки етакчи давлати – Германия ва Франция ўз ҳиссаси бўйича мажбуриятларини бажариши режалаштирилган. Германиянинг харажатлари 329 миллиард долларга, Францияники эса 221 миллиард долларга етиши кутилмоқда.
Шарқий Европа ва Скандинавия давлатлари ҳам мудофаа харажатларини кенг кўламда оширишдан манфаатдор. Масалан, Финляндия 2024 йилда ЯИМдаги харажатлар улуши (2,41%) бўйича НАТОнинг етакчи 7 давлати қаторига киради. Мамлакат НАТОнинг минимал чегарасидан (2%) сезиларли даражада ошиб кетди, унинг бюджетининг 45% дан ортиғи қуролланишга йўналтирилди (НАТО тавсиясидан фарқли ўлароқ, 20%). Финляндия ҳукумати режаларига кўра, харажатлар 2032 йилга бориб 11,5 миллиард еврога ёки ЯИМнинг тахминан 3,3%га ошади.
НАТО таҳлилчиларининг фикрига кўра, 2024 йилда ЯИМга нисбатан энг “саховатли” давлатлар: Польша – 4,1%; Эстония - 3,4%, АҚШ - 3,4%, Латвия - 3,2%, Греция - 3,1% ва Литва - 2,9%.
АҚШдан босим
НАТОни мустаҳкамлаш истаги Гаагада Вашингтон томонидан ҳал қилувчи қўллаб-қувватланди. Саммитда асосий нутқ сўзлаган АҚШ президенти Дональд Трамп бу ҳаракатни америкалик солиқ тўловчилар учун “катта ғалаба” ва европалик иттифоқчилар ниҳоят “ўз улушларини тўлаётганидан” далолат бераётганини айтди.
— Беш фоиз шунчаки рақам эмас, бу мурожаатдир. НАТО яна жиддий, — деди Трамп.
Ҳозирда ялпи ички маҳсулотнинг 3,5 фоизини мудофаага сарфлаётган АҚШнинг ўзи янги мақсадларга асосан кибермакон ва саноатга инвестицияларни кўпайтириш орқали эришиши кутилмоқда.
Мажбуриятларнинг бажарилишини назорат қилиш
Аъзо давлатлар 2026 йилнинг ўрталарига қадар янги мезонларга қандай жавоб беришлари ҳақида батафсил миллий йўл хариталарини тақдим этишлари керак. НАТО тараққиётнинг биринчи расмий таҳлилини 2029 йилда ўтказади ва 2035 йилгача тўлиқ амалга оширилиши кутилади.
НАТО, шунингдек, Мудофаа инвестицияларини назорат қилиш кенгашини тузди, унга мувофиқликни назорат қилиш, техник кўрсатмалар бериш ва молиявий аҳволи паст аъзолар учун тузатиш чораларини тавсия этиш вазифаси юкланган.
Стратегик оқибатлар
Ҳарбий таҳлилчилар 5 фоизлик ҳиссани НАТО учун ўзининг коллектив хавфсизлик тизимини жуда зарур модернизация қилиш имконияти сифатида кўришади. Бу нафақат танклар ва қўшинлар, балки сунъий йўлдошлар, киберқалқон элементлари, дронлар ва бошқа технологиялар ҳам янгиланади.
Ушбу янги стандарт билан НАТО иттифоқчиларга ҳам, душманларга ҳам ҳарбий тараққиётнинг барча шаклларида замонавий реаллик эканлиги ҳақида аниқ хабар юборади.
