Қозоғистонликлар сохта рекламалар орқали шубҳали инвестиция лойиҳаларига қандай жалб қилинмоқда
ASTANA. Kazinform — Қозоғистонда сохта маълумотлар фуқароларнинг маблағларини суперфойда ваъда қиладиган шубҳали инвестиция лойиҳаларига жалб қилиш воситасига айланди. Ҳатто инсон ҳуқуқлари фаоллари ҳам зарар кўрмоқда, деб хабар беради Кazinform мухбири.
Ижтимоий тармоқларда дипфейклар қандай ишлайди?
Номи машҳур “Қазатомсаноат” компаниясини ўз ичига олган инвестиция платформаси учун рекламалар ижтимоий тармоқларда кенг тарқалган. Рекламалар ишонарли: Димаш Қудайберген ва унинг ота-онаси каби машҳур қозоғистонликлар видеоларда пайдо бўлиб, одамларни бу ишончли инвестиция эканлигига ишонтиришди. Jibek Joly телеканали журналисти машҳур қўшиқчининг отаси ва фирибгарлик маркетингининг бошқа қурбонлари билан учрашди.
— Димашнинг қиёфаси фирибгарлик мақсадларида ишлатилаётганидан хафа бўлдим. Мен бу виждонсиз одамларнинг иши эканлигини очиқчасига эълон қиламан ва уларни бунга ишонмасликка чақираман. Одамлар таниш қиёфани кўргани учун ишонишади. Биз барча ижтимоий тармоқ платформаларида шикоятлар бердик, аммо деярли ҳеч қандай натижа бўлмади. Бу ерда тартибга солувчи қонунларни жорий этиш керак. Биз ҳеч қачон шубҳали схемаларни реклама қилмаймиз, — деди Димашнинг отаси Қанат Айтбаев.
Сунъий интеллект ва рақамли ривожланиш вазири ўринбосари Дмитрий Мун Қозоғистон дипфейкларни яратиш ва тарқатиш учун жазо чораларини жорий этишини эълон қилди.
— Агар сиз сунъий интеллект ёрдамида маҳсулотларни сотсангиз, истеъмолчилар сунъий интеллект томонидан уларга мурожаат қилинаётганини тушунишлари ва огоҳлантирилишлари керак. Жазолар ва маъмурий жавобгарлик қоидалари қонунчиликда кўзда тутилади. Биз тегишли ишчи гуруҳ таркибидамиз, — деди вазир ўринбосари Мажилис кулуарида.
Инвестиция платформасига қайтайлик: бу муҳим давлат ташаббуси сифатида тақдим этилди – қозоғистонликлар учун миллий бойликнинг ҳаммулкдорлари бўлиш, акцияларни сотиб олиш ва ниҳоят мамлакат ресурслари устидан ҳақиқий эгалик ҳиссини ҳис қилиш имконияти. Кўпчилик бунга ишонишди, чунки улар "Қазатомсаноат" билан иш олиб бораётган деб ўйлашди. Улардан бири инсон ҳуқуқлари фаоли Виктор Сиздиқов эди.
— Мен ушбу лойиҳани текшириб кўришга қарор қилдим. Аввал дўстларимдан сўрадим – бу ҳақда ҳеч ким эшитмаган эди. Кейин ўзим кўришга қарор қилдим, — деб таъкидлади Виктор Сиздиқов.
Дастур давлат томонидан қўллаб-қувватланаётгани ҳақида реклама пайдо бўлганда, у анкетани тўлдирди, шундан сўнг Сергей исмли менежер унга қўнғироқ қилди. Кейин мижоз ўзини Расул деб таништирган "таҳлилчи"га ўтказилди. У унга брокерлик ҳисоби очилишини айтди ва уни мутахассисга йўналтирди.
— Охир-оқибат, ҳисоб ҳақиқатан ҳам очилди ва мен унга 49 520 тенге ўтказдим, — деб эслади Сиздиқов.
Сохта реклама
Платформанинг "шахсий ҳисоби"даги ҳамма нарса ишончли кўринарди - графиклар, баланслар, билдиришномалар. Бироқ, тез орада Расул исмли "таҳлилчи" даромадни оширишни таклиф қилди. Унинг таъкидлашича, "кўпроқ пул ишлаш" учун аллақачон ўтказилган 49 520 тенгега қўшимча равишда қўшимча 210 000 тенге киритиш керак.
Виктор бу реклама шартларига зид эканлигини, унда оз миқдордан бошлаш ва кунига 90 000 тенгегача даромад олиш имконияти кўрсатилганини таъкидлади. У депозитини оширишдан бош тортганида, Расул ҳеч ким бундай миқдорда ишламаслигини ва "реклама шунчаки реклама" эканлигини айтди.
Сиздиқовнинг сўзларига кўра, ҳисоб очилгандан сўнг, ўтказилган 49 520 тенге "Абдрашева" исмли хусусий тадбиркорга юборилгани маълум бўлди. Виктор полицияга мурожаат қилганида, ходимлар платформа вакиллари билан боғланишга ҳаракат қилишди, аммо улар ҳеч қандай маблағ олмаганликларини айтишди.
Таҳлилчи Расул инвестициялар йирик Қозоғистон компаниялари - «ҚазМунайГаз», «Қазақтелеком» - шунингдек, криптовалюта активларига йўналтирилаётганини таъкидлади.
— Кейин у мени ўзини Лейла деб таништирган қизга топширди. У: "агар ҳисобингизни ёпмоқчи бўлсангиз, анкетани тўлдиринг", деди. Мен шундай қилдим, улар тезда маъқуллашди ва карта рақамимни сўрашди. Кейин улар пулни қайтариб олиш учун "долларлардан тенгега айлантиришим" кераклигини тушунтиришди, чунки "платформа Америкада жойлашган". Улар турли хил маълумотларни, гўё техник процедура каби айта бошладилар. Ниҳоят, улар транзакцияни "акс эттириш" ва икки баравар қайтариб олиш учун яна 62 986 тенге киритишим кераклигини айтишди. Хўш, мен муаммога дуч келганимни айтишадиди улар. Мен пулни хотинимдан олдим - фирибгарликни истисно қилиш учун ўзимникини ҳисоблардан ечиб олдим. Мен буни одатий процедура деб ўйладим, шунинг учун 62 986 тенгени ўтказдим, — деб таъкидлади Сиздиқов.
Жабрланувчининг сўзларига кўра, "акс эттирилган сумма"ни ўтказгандан сўнг, Лейла унга пул икки баравар қайтарилишига ва ҳисоб ёпилишига ишонтирди. Бироқ, таҳлилчи Расул тез орада у билан яна боғланди. У битим якунланганми, деб сўради. Виктор платформада техник муаммолар борлигини айтиб, битим якунланмаганини айтди.
Кейинчалик унга янги сабаб берилди: битим "шартномада" кўрсатилган 100 долларлик "минимал қолдиқ" туфайли якунланмади. Сиздиқов илгари минимал қолдиқ ҳақида ҳеч нарса айтилмаганлигини таъкидлади. У аллақачон 49 520 тенге ва қўшимча 62 986 тенге ўтказганини ва квитанцияларни тақдим этганини эслади, аммо вазият ўзгармади.
Викторнинг сўзларига кўра, айнан ўшанда у уй-жой коммунал хизматлари ва жамоатчилик назоратига бағишланган ижтимоий тармоқларда вазият ҳақида хабар берган. У бу воқеа ҳақида нафақат ўз саҳифасида, балки "Уй-жой ва коммунал хизматлар ҳақида гаплашайлик", "Уй-жой ва коммунал хизматлар ҳақида ҳамма нарса" ва бошқа йирик жамоаларда ҳам хабар берди.
— Шундан кейин мен улар билан алоқани тўхтатдим, лекин таҳлилчи қўнғироқ қилиб, "Ҳисобни ёпинг" деб туриб олди. Агар улар менга бунинг иложи йўқлигини айтиб турсалар, уни қандай қилиб ёпишим мумкин? Шунга ўхшаш ўтказмалар — масалан, бирон бир криптовалюта битимидан олинган фойданинг 10% билан 5000 тенге — муаммосиз амалга оширилган бўлса ҳам, — деди у.
Бу одам дарҳол Республика жамоат ҳимоячилари уюшмаси раиси сифатида ёрдам сўради. У адвокатлар билан боғланиш ва нафақат қозоғистонликларни огоҳлантириш, балки тергов бошлаш учун ҳам телефон рақамини берди. Сиздиқовнинг қизлари полицияга мурожаат қилишди, иккита офицер етиб келишди, ҳисоботни ёзиб олишди ва унинг қабул қилинганлигини тасдиқловчи квитанция беришди.
Платформа вакили ва “Қазатомсаноат” нима дейди?
Ўша таҳлилчи Расул Исломяров журналистлар олдида Викторнинг даъволарига жавоб берди. Мухбир билан суҳбатда у "фирибгарлик йўқ" ва мижоз гўёки ҳисобни ёпиш шартларини бузганини айтди:
— У ҳисобни ёпиш учун зарур бўлган қоидаларга риоя қилмайди. Шунинг учун унинг Брокерлик хизмати бор. Мен у билан ҳар куни алоқада бўламан, уни блокламайман, яширмайман. Пул унинг валюта ҳисобида ва фақат у кириш ҳуқуқига эга, — деб таъкидлайди Р. Исломяров.
У шунингдек, машҳур одамлар ва компанияларнинг расмларини акс эттирувчи реклама "шунчаки маркетинг" эканлигини ва уларнинг "инвестиция" платформаси билан ҳеч қандай алоқаси йўқлигини таъкидлайди.
— Агар аёл колбаса реклама қилса, бу уни ўзи ишлаб чиқаради дегани эмас. Бу шунчаки фойдаланувчиларни жалб қилиш учун мунтазам рекламадир. Мен бу видеоларни ишлаб чиқаришга ҳеч қандай алоқам йўқ, — деди у.
Расул "мустақил таҳлилчи" сифатида ишлаётганини даъво қилади ва халқаро биржалар билан ҳамкорлик қилади:
"Мен Bybit, HTX, Binance каби биржалар билан ҳамкорлик қиламан. Унинг маблағларига фақат у кириш ҳуқуқига эга, мен эмас. Барча транзакциялар унинг шахсий ҳисобида акс эттирилган, — дея таъкидлади суҳбатдош.
Бироқ, у " P2P транзакциялари орқали валюта конвертацияси"ни келтириб, хусусий якка тартибдаги тадбиркорларнинг ҳисобларига такрорий ўтказмалар нима учун "маблағларни қайтариш" учун талаб қилинганини тушунтира олмади.
"Қазатомсаноат" расман ўз компанияси ҳақида сўз юритилган барча видеолар ва нашрлар ёлғон эканлигини айтди. Улар фирибгарлар томонидан яратилган рақамли сохталаштиришлардир.
— "Қазатомсаноат” пул ишлаш учун ҳеч қандай платформаларни ишга туширмайди ва инвестиция бўйича маслаҳатлар бермайди, — дейилади компания хабарида.
Бироқ, юқорида тилга олинган Расул Кazinform мухбири билан суҳбатда уларнинг компаниясининг ҳақиқий “Қазатомсаноат” билан ҳеч қандай алоқаси йўқлигини ва бу шунчаки маркетинг ҳийласи эканлигини яширмади.
Шундай қилиб, биз инвестиция компанияси вакиллари ишонч билан ҳаракат қилаётганини, барча шикоятларни рад этаётганини ва бу уларнинг самарали реклама ҳақидаги тушунчаси эканлигини таъкидлаётганини кўрдик. Барча муаммолар эса мижознинг айби.
Бу воқеага чек қўйиш учун ваколатли органларнинг изоҳи керак. Бироқ, Қозоғистон Республикаси Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлиги расмий сўров зарурлигини айтиб, аниқ жавоб бермади.
Шу билан бирга, Агентликнинг расмий веб-сайтида "Қимматли қоғозлар бозорида фаолият учун берилган ва қайта берилган лицензиялар реестри" мавжуд. Ушбу реестрда на инвестиция платформаси, на маблағлар ҳисобига ўтказилган якка тартибдаги тадбиркор рўйхатга олинмаган.
Маблағларни қандай қилиб оқилона инвестиция қилиш керак?
Вазиятга изоҳ берар экан, иқтисодий эксперт Бауржан Исқақов Қозоғистондаги қонуний, лицензияланган инвестиция платформалари одатда бозор воситаларига асосланган ҳолда ўртача, аммо реал даромад келтиришини таъкидлади.
Тахминий кўрсаткичлар: депозит ва облигация маҳсулотлари – муддат ва шартларга қараб йилига 10-16% даромад; Қозоғистон компанияларининг акциялари – тарихан нархларнинг ўзгариши хавфини ҳисобга олган ҳолда йилига 10-30%; инвестиция фондлари – танланган стратегияга қараб, йилига ўртача — 8-20%.
Бу воситаларнинг барчаси фақат Қозоғистон Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлигида рўйхатдан ўтган лицензияга эга брокерлик фирмалари орқали мавжуд.
— Фирибгарлик схемалари одатда фоизларни яратиш учун реал бўлмаган юқори даромадларни ваъда қилади - ойига 50% дан 100% гача, ҳеч қандай хавфсиз ва кафолатланган даромадсиз. Улар кўпинча сиз учун "автопилот" ёки савдо қиладиган ботни таклиф қилишади. Фирибгарлик платформаларининг белгилари қуйидагиларни ўз ичига олади: Молия бозорини тартибга солиш ва ривожлантириш агентлигидан лицензиянинг йўқлиги, Қозоғистонда юридик манзилнинг йўқлиги, Telegram ёки Instagramда тажовузкор реклама ва тренингсиз тез фойда ваъдалари. Билиш муҳим: қонуний инвестор ҳеч қачон кафолатланган даромадни ваъда қилмайди - ҳар қандай инвестиция хавф билан боғлиқ. Ҳа, Қозоғистонда сиз замонавий рақамли платформалар орқали йирик компаниялар акцияларига инвестиция қилишингиз мумкин, — деди Б. Исқақов.
Қозоғистонда турли тоифадаги эмитентлар ва брокерлар мавжуд. Оммабоп қонуний инвестиция платформалари қаторига глобал биржаларга киришни таъминлайдиган Freedom Finance ва Freedom Broker киради. Халқ Банк брокери Halyk Invest ва бошқалар. Бу платформаларнинг барчаси Қозоғистон биржаларининг расмий иловалари бўлиб, масофадан туриб брокерлик ҳисобини очгандан сўнг тўғридан-тўғри смартфондан инвестиция қилиш имконини беради.
Инвестиция қилиш учун воситачи шарт эмас. Бугунги кунда ҳар ким асосий тренингдан ўтиши мумкин. Масалан, Freedom Finance бундай тренингларни таклиф қилади ва Jusan янги бошловчи инвесторлар учун бепул курсларни таклиф қилади.
... Бу ҳикоя ҳатто энг ишончли реклама ҳам ёлғон бўлиши мумкинлигини эслатади. Машҳур одамларнинг исмлари ва давлат дастурларидан фойдаланиш ишонч иллюзиясини яратади. Виктор Сиздиқовнинг тажрибаси шуни кўрсатадики, инвестиция қилишдан олдин манбани текшириш, расмий органлар билан маслаҳатлашиш ва улкан ваъдаларга ишонмаслик муҳимдир. Ҳушёрлик ва ахборот фуқаролар манфаатларини ҳимоя қилишнинг асосий воситалари бўлиб қолмоқда.
