Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартнома: қандай лойиҳалар амалга оширилади
2022 йил декабрь ойида Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги Битим имзоланди – бу икки давлат ўртасидаги ҳамкорликнинг барча спектрлари бўйича алоқаларини мустаҳкамлаш, жумладан, ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини ошириш, сармояларни жалб қилиш, саноат, фармацевтика, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транзит салоҳияти ва транспорт логистикаси ва бошқа соҳаларда ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган ҳужжат. Ўтган йил охирида Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев шартномани ратификация қилиш тўғрисидаги фармонни имзолаган эди. Қозоғистон томони тез орада уни ратификация қилади. Эртага мазкур ҳужжат Мажилисда кўриб чиқилади. Қозоғистон Республикаси Мажилисининг Халқаро ишлар, мудофаа ва хавфсизлик бўйича қўмитаси раиси Айгул Қуспан Каzinform агентлиги мухбирига Шартнома нимадан иборатлиги ва ҳужжат яна қандай масалаларни қамраб олгани ҳақида батафсил маълумот берди.
– Айгул Сайфоллаевна, 2022 йил 22 декабрда Тошкент шаҳрида тузилган Қозоғистон Республикаси ва Ўзбекистон Республикаси ўртасида иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартномадан мақсад нима эканлигини айтсангиз? Бу иттифоқчилик муносабатларига доир мамлакат томонидан имзоланган ягона ҳужжатми?
– Қозоғистон Республикаси ва Ўзбекистон Республикаси ўртасида иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги битимдан кўзланган мақсад икки томонлама ҳамкорликнинг барча имкониятларини рўёбга чиқаришдан иборат. Бунинг салоҳияти жуда катта. Масалан, биргина сўнгги йилларда мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш сезиларли даражада ошди, бу эса барча соҳаларда ҳамкорлигимизни ошириш имконияти мавжудлигини англатади. Битим ташқи сиёсат, мудофаа ва хавфсизлик, иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш, энергетика соҳасидаги ҳамкорлик, сармоявий фаолият, маданий-гуманитар алоқалар соҳаларида яқинроқ узоқ муддатли ҳамкорлик қилиш учун шартномавий-ҳуқуқий базани яратишни назарда тутади. Трансчегаравий сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш, экологик ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш масалалари мамлакатларимиз учун жуда муҳим. Ушбу соҳаларнинг барчасини қамраб олиш учун иттифоқчилик муносабатлари тўғрисида битта катта келишув керак эди. Бу икки давлат ўртасидаги ҳамкорликнинг энг юқори даражасидир. Қирғизистон (2003 йилда имзоланган) ва Россия (2013 йилда) билан ҳам шундай шартномаларимиз бор. Бизнинг фаровонлигимиз, хавфсизлигимиз ва мустақиллигимиз бевосита қўшниларимиз билан қандай муносабатлар ўрнатишимизга боғлиқ. Билишимча, ҳозир Тожикистон билан иттифоқ шартномаси тайёрланмоқда.
– Ўзбекистон билан бундай Битим тузишга нима асос бўлди?
– Халқларимизни кўп асрлик тарихий, маънавий, маданий ҳамжамият бирлаштириб туради. Динимиз бир ва тилларимиз жуда яқин. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб давлатларимиз ўртасида изчил алоқалар ўрнатилди. Аммо сўнгги беш йилда ҳамкорлигимиз анча фаоллашди. Президентларимиз деярли ҳар йили учрашиб, ҳар сафар жуда муҳим келишувларга эришадилар. Шу тариқа, 2021 йил декабрь ойида Астана шаҳрида Шавкат Мирзиёевнинг расмий ташрифи чоғида Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги декларация имзоланган бўлиб, унда Президентлар ҳукуматларга Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартномани ишлаб чиқиш бўйича топшириқлар берган эди. Натижада, орадан роппа-роса бир йил ўтиб, ҚР Президенти давлат ташрифи билан Тошкентга борганларида ушбу Шартнома тузилди.
– Ушбу Шартнома асосида қандай асосий тамойиллар ва қадриятлар ётади?
– Дарҳақиқат, иттифоқчилик муносабатлари муайян тамойиллар ва умумий қадриятлар асосида қурилиши керак. Бу Шартномада мустақиллик, суверенитет, ҳудудий яхлитлик ва давлат чегараларининг дахлсизлигини ўзаро ҳурмат қилиш, ишонч, тенглик, миллий манфаатларни ўзаро ҳисобга олиш киради. Ва, албатта, бир-бирини қўллаб-қувватлаш ва ўзаро мажбуриятларни виждонан бажариш... Шуни таъкидлашни истардимки, Шартномага мувофиқ ҳамкорликнинг янги механизми – бу Давлат раҳбарлари даражасидаги Олий давлатлараро кенгаш яратилмоқда. Ушбу кенгаш фаолияти Ташқи ишлар вазирлари кенгаши томонидан мувофиқлаштирилади. Зарур ҳолларда икки давлат парламентлари раҳбарлари ва хавфсизлик кенгашлари вакиллари иштирок этишлари мумкин. Биринчи учрашув Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг давлат ташрифи доирасида жорий йилнинг 8 август куни Астана шаҳрида ўтказилиши режалаштирилган.
– Ушбу Шартноманинг мақсадларидан бири ташқи сиёсат, мудофаа ва хавфсизлик соҳаларида узоқ муддатли яқинроқ ҳамкорлик учун ҳуқуқий асос яратиш эканлигини таъкидладингиз. Бу йўналишларда ҳамкорликни мустаҳкамлаш бўйича қандай аниқ чора-тадбирлар кўзда тутилган?
– Умуман олганда, Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартнома асосдир, яъни ҳамкорликнинг умумий руҳи, мақсад ва йўналишларини белгилайди. Бироқ, Шартноманинг халқаро сиёсатда, мудофаа ва хавфсизлик соҳасида ўзаро ҳамкорликка бағишланган бўлими жуда аниқ. Бу ерда халқаро майдонда ўзаро ҳамкорлик ва қўллаб-қувватлаш, қуролсизланиш, оммавий қирғин қуролларини тарқатмаслик, терроризм, диний экстремизм ва сепаратизмга қарши курашиш, хавфсизликка янги таҳдидлар каби амалий келишувлар келтирилган. Мудофаа қобилиятини мустаҳкамлаш бўйича ҳарбий-техник соҳадаги ҳамкорлик ҳақида сўз боради. Учинчи давлатлар томонидан қуролли ҳужум хавфини туғдирадиган вазиятни ҳал қилиш учун зудлик билан маслаҳатлашувлар тақдим этилади. Бу келишув билан мамлакатларимиз блоклар ва иттифоқлар ёки бошқа томонга қарши қаратилган ҳаракатларда қатнашмаслик мажбуриятини олади. Улар ўз ҳудуди ва ресурсларидан, шунингдек, алоқа ва инфратузилма объектларидан бошқа томонга тажовуз қилиш мақсадида фойдаланишга йўл қўймаслик мажбуриятини оладилар. Улар минтақавий можароларни тинч йўл билан ҳал этишга ҳар томонлама ҳисса қўшишга тайёр эканликларини билдирадилар. Эсингизда бўлса, 2022 йилда қирғиз-тожик чегарасида икки давлат ҳарбий хизматчилари ўртасида можаро келиб чиққан, одамлар ҳалок бўлган эди. Бундай вазиятларда Қозоғистон ва Ўзбекистон зудлик билан маслаҳатлашиб, тинчликни тиклашга қандай ёрдам бериш ҳақида келишиб олади. Бундан ташқари, келишув табиий ва техноген хусусиятли фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этишда ўзаро ёрдам кўрсатишни назарда тутади.
– Бу доимий шартномами?
– Шартнома чекланмаган. У фақат томонлардан бири томонидан бекор қилиниши мумкин ва бу томон 12 ой олдин тугатиш тўғрисида огоҳлантириши керак. Ва шундан кейингина у ўз ҳаракатини тўхтатади.
– Бугун Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида яқин иқтисодий алоқалар мавжуд. Икки давлат президентлари товар айирбошлаш ҳажмини 10 миллиард АҚШ долларига етказиш вазифасини қўйдилар. Ушбу Шартнома ушбу мақсадга эришишни қай даражада тезлаштиради?
– Президентларимиз 2022 йилда ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини 10 миллиард долларга етказишга келишиб олдилар. Бу ўрта муддатли истиқболга мўлжалланган вазифа. Айтиш жоизки, 2022 йилда икки давлат ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 30 фоизга ошиб, 5 миллиард долларга етган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич 10 фоизга камайиб, 4,4 миллиард долларни ташкил этди.
Бунинг сабабларидан бири Қозоғистондан Ўзбекистонга енгил автомобиллар экспортининг қисқарганидир. Ўзбекистонликлар Хитой автомобилларини кўпроқ харид қила бошладилар.
Умуман олганда, савдо-иқтисодий ҳамкорлигимиз жуда яхши ривожланмоқда, гарчи у, албатта, ташқи хавф ва тенденцияларга тобе бўлса-да. Бу нормал ҳолат. Бироқ, бизнинг устуворлигимиз савдо эмас, балки саноат кооперациясидир. Умуман олганда, бизнинг тамойилимиз рақобат қилиш эмас, балки тўлдиришдир. Биз иттифоқчилармиз ва бир-биримизни тўлдиришимиз керак. Бунинг учун маҳсулотларимизни учинчи давлатлар – Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон бозорларига етказиб беришимиз мумкин. Бу катта бозорлар. Айнан шу мақсадда ўтган йили UzKazTrade махсус қўшма ташқи савдо компанияси ташкил этилди. Бундан ташқари, барча ҳамкорлик лойиҳаларини назорат қилиш учун Бош вазир ўринбосарлари даражасида махсус ишчи гуруҳимиз бор. Ўзаро савдодаги тўсиқларни бартараф этиш бўйича ҳам ишчи гуруҳ тузилди. Қозоғистон томони қоғозбозликни бартараф этиш учун электрон рухсатнома тизимини, электрон рухсатномани ишга туширишни таклиф қилмоқда.
Бу барча механизмлардан ташқари, бизда Давлат раҳбарларининг келишувларини амалга ошириш бўйича “Йўл хариталари” мавжуд. Улардан бири жуда катта лойиҳа – Қозоғистон-Ўзбекистон чегарасида “Марказий Осиё” саноат кооперацияси халқаро марказини ташкил этишдир. Унинг 50 гектар ҳудудида ишлаб чиқариш майдончалари ташкил этилади. Масалан, у ерда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш йўлга қўйилади, омборлар жойлаштирилади, транспорт инфратузилмаси яратилади. 2026 йил охирида ишга туширилиши кутилмоқда. Яна бир қизиқ лойиҳа бор – Қирғизистонда Қамбарота ГЭС-1нинг биргаликда қурилиши. Минтақамизда сув жуда муҳим эканини биласиз. Умуман олганда, биз Марказий Осиёда халқаро сув-энергетика консорциумини яратишни таклиф қиламиз. Транзит ва транспорт салоҳиятини ривожлантириш бўйича бир қанча лойиҳалар амалга оширилмоқда. Ҳозирда Дарбаза-Мақтаарал темир йўл линияси қурилиши бошланди, темир йўл линияси ва Учқудуқ-Қизилўрда автомобиль йўли лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда. Бизда бир нечта шундай лойиҳалар мавжуд. Биз ҳали ҳам саёҳатимизнинг бошидамиз; бизда улкан салоҳият бор. Шартномамиз уни ривожлантиришга қаратилган. Бундан ташқари, Ўзбекистон чегара ҳудудларида уранни биргаликда қидириш, қазиб олиш ва қайта ишлашга қизиқиш билдирмоқда. Агар бу лойиҳаларнинг барчаси иш берса, икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 10 миллиардга эмас, балки ундан анча ошади.
– Қозоғистон ва Ўзбекистон таълим, маданият, спорт ва туризм соҳаларида яқин алоқада. Шартномада икки давлат ўртасида ушбу соҳалардаги ҳамкорликни яхшилаш бўйича қандай чора-тадбирлар кўрилмоқда?
– Маданият ҳақида гапирадиган бўлсак, биз учун энг муҳими маънавий-маданий яқинликни сақлашдир. Мен Ўзбекистонда бўлиб, анъаналаримиз, менталитетимиз, қадриятларимиз қанчалик яқин ва ўхшашлигини ҳис қилдим. Бу қариндошлигимизни ҳимоя қилиш ва мустаҳкамлаш керак. Қозоғистоннинг Ўзбекистонда, Ўзбекистоннинг Қозоғистонда маданият кунлари мунтазам ўтказилаётганидан жуда мамнунман. Уларда ёзувчиларимиз, рассомларимиз, ҳунармандларимиз иштирок этмоқда. Бир-биримиздан ўрганишимиз керак бўлган нарса кўп. Масалан, қадимий кулолчилик, ёғоч ўймакорлиги, гиламдўзлик санъатини пухталик билан бугунги кунга етказган ўзбек ҳунармандларининг маҳоратига қойил қоламан.
Илм-фан, таълим, тиббиёт, спорт, туризм соҳаларида ҳам алоқаларни чуқурлаштиришимиз керак. Яқинда Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институтининг филиалини очдик. Бу ажойиб, чунки ўзбеклар азалдан ерни суғоришдаги маҳорати билан машҳур бўлган.
Ҳамкорлигимизнинг яна бир муҳим жиҳати диаспоралардир. Шартномада Ўзбекистон қозоқ диаспорасига ўз маданияти ва тилини сақлаб қолишда ёрдам бериш мажбуриятини олади. Биз Қозоғистон ўзбекларининг тили, маданияти, урф-одатлари ва урф-одатларини ривожлантиришга ҳар томонлама кўмаклашиш мажбуриятини оламиз.
Туризмни ривожлантириш жуда муҳим. Энди бизда Марказий Осиёда трансчегаравий туризмни ташкил этиш ғояси бор. Кўпчилик хорижлик сайёҳлар бир вақтнинг ўзида минтақамизнинг бир нечта давлатларига боришни афзал кўришади, чунки бу улар учун фойдали ва қулай. Шунинг учун биз меҳмонларга битта умумий туристик маҳсулотни таклиф қилишимиз мумкин.
– Ўтган йили Тошкентда Қозоғистон ва Ўзбекистон парламентлараро ҳамкорлик кенгашининг биринчи йиғилиши бўлиб ўтган эди. Икки давлат раҳбарлари барча келишувларнинг юқори даражада ўз вақтида ва тўғри бажарилиши, жумладан, Шартноманинг бажарилиши устидан назоратни айнан шу орган зиммасига юклаган эди. Кенгаш фаолияти ҳақида батафсил маълумот берсангиз. У қандай қилиб ишлашни ва ўзига юкланган вазифаларни бажаришни ният қилмоқда?
– 2021 йилда Президент Шавкат Мирзиёев Қозоғистонда давлат ташрифи билан бўлганида Президент Қасим-Жомарт Тоқаевга икки давлат депутатларини эришилган келишувларни амалга оширишга жалб қилишни таклиф қилган эди. Масалан, улар Қозоғистон-Ўзбекистон чегарасида “Марказий Осиё” халқаро саноат кооперацияси маркази қурилишининг боришини кузатиши мумкин. Унинг қандай қурилаётганини, нима қилинаётганини, қурувчилар ўз вақтида етиб келишяптими ва ҳоказоларни кузатиб бориш мумкин. Албатта, амалий ишларни ҳукуматлар ва ҳокимликлар олиб боради, лекин депутатлар назорат қилишлари мумкин. Президентимиз эса бу ғояни қўллаб-қувватлади. Натижада давлат раҳбарлари Парламентлараро ҳамкорлик кенгашини тузишга келишиб олдилар. Биз шундай кенгашни туздик ва унинг биринчи йиғилиши ўтган йилнинг октябрь ойида Тошкентда ўтказдик. Сўнгра Спикер Ерлан Қошанов бошчилигидаги Парламент делегацияси Олий Мажлис Қонунчилик палатасидаги ҳамкасблари билан икки томонлама кун тартибидаги барча масалалар юзасидан жуда самарали ишлади. Парламентлараро ҳамкорлик кенгашининг навбатдаги йиғилиши шу йилнинг баҳорида Алматида ўтказилиши режалаштирилган. Дарвоқе, Иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартномада мамлакатларимиз нафақат парламентлараро ҳамкорликни, балки партиялараро алоқаларни, жамоат ташкилотлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни ҳам ривожлантириши қайд этилган.
Бу Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги муҳим, кенг қамровли ва ўз вақтида имзоланган шартнома бўлиб, биз уни 28 февраль, чоршанба куни Мажилисда ратификация қилишни режалаштирмоқдамиз.
