Нохом ашё товарлар экспорти: Қозоғистон чет элга қандай товарлар жўнатади
ASTANA. Kazinform – Қозоғистон экспорт тузилмаси нефть, уран ва металларга анъанавий қарамликдан воз кечиб, босқичма-босқич диверсификация қилинмоқда. Дон ва ёғли ўсимликлар, фармацевтика маҳсулотлари, тайёр озуқа ва хизматлар улуши ортиб бораётганига қарамай, хом ашёга боғлиқ бўлмаган экспортининг реал имкониятлари қай даражада тўлиқ фойдаланилмоқда? Бу мамлакат иқтисодиётига қандай фойда келтиради? Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси шу саволларга жавоб излади.
Хорижга экспорт қилинадиган маҳаллий маҳсулотлар
Сўнгги йилларда Қозоғистон иқтисодиёти босқичма-босқич диверсификация қилинмоқда. Иқтисодий тадқиқотлар институти маълумотларига кўра, буғдой асосий экспорт товарлари қаторига киради, унинг йиллик сотилиши тахминан 236 миллион долларни ташкил этади. Бундан ташқари, кунгабоқар ёғи асосий экспорт маҳсулотларидан бири бўлиб, унинг даромади йилига 109 миллион доллардан ошади.
Нохом ашё экспортининг ривожланиш кўрсаткичларига мамлакатлар бўйича эътибор қаратадиган бўлсак, аниқ манзара намоён бўлади. Қозоғистондан АҚШ бозорига водород, инерт газлар ва бошқа нометалл товарлар экспорт қилинади. Бу тахминан 16 миллион долларни ташкил этади. Шунингдек, оптик толалар, линзалар, призмалар, ойна, буғдой елими каби элементлар ҳам муҳим бўлиб, уларнинг ҳар бири қарийб 4 миллион долларга экспорт қилинади.
Туркия бозоридаги асосий хом ашё бўлмаган маҳсулотлар қаторига нефть маҳсулотлари, пропилен полимерлари, қуритилган дуккаклилар ва пахта толаси киради. Ушбу маҳсулотлар умумий қиймати 78 миллион долларлик экспортни ташкил этади.
Қирғизистонга экспорт қилинадиган товарлар ассортименти ҳам хилма-хил: нефть маҳсулотлари, шакар қўшилган минерал ва газланган сувлар, тамаки маҳсулотлари, буғдой, кокс ва нефть битумлари, буғдой ёки жавдар уни, цемент ва қотишмаган пўлат таёқчалар. Ушбу маҳсулотлар экспорти ҳажми 72 миллион долларни ташкил этади.
Европа бозорига Қозоғистон фармацевтика, фанера, панеллар, озиқ-овқат маҳсулотлари, гречка, косметика ва терини парвариш қилиш воситаларини экспорт қилади. Германияга нохом ашё экспорти асосан фосфордан иборат.
Хитой билан савдода Қозоғистоннинг анъанавий товарлари ҳамон устунлик қилса-да, сўнгги йиллардаги диверсификация жараёни экспортга ҳам таъсир кўрсатди. Ҳозирда экспортнинг ўнталигидан туз, олтингугурт, цемент ва қўрғошин каби анъанавий маҳсулотларни сиқиб чиқарадиган тайёр чорва озуқаси ва нефть маҳсулотлари жой олган. Бундан ташқари, биринчи марта ускуналар, қозонхоналар ва пластмассаларда катта ҳажмдаги экспорт кузатиляпти. Хом ашёдан ташқари янги йўналиш пайдо бўлди - "реакторлар учун ёқилғи элементлари". Уларнинг экспорт ҳажми 255-279 миллион долларга етади.
Шундай қилиб, Қозоғистоннинг хом ашёдан ташқари экспорт салоҳияти мамлакат иқтисодиётининг диверсификацияланганлигини кўрсатади. Бу қадам, шубҳасиз, мамлакатимизни жаҳон бозорида нафақат хом ашё етказиб берувчи, балки рақобатбардош сифатли товар ва маҳсулотлар етказиб берувчи сифатида ҳам муносиб ўрин эгаллайди.
Қозоғистон маҳсулотлари халқаро брендга айланмоқда
Мисоллардан кўриниб турибдики, Қозоғистон нефть маҳсулотларининг халқаро брендга айланиши имкониятлари чекланган. Чунки бозорда рақобат жуда юқори, хом ашёмиз баъзан оғир бўлиб, таркибида олтингугурт ҳам бўлади. Ёрма, айниқса қаттиқ буғдой, аксинча, халқаро брендга айланишга қодир. Айни пайтда ушбу маҳсулот жаҳон бозорида харидоргир. Қозоғистон мойли ўсимликлари ҳам бозорда ўз ўрнини топмоқда.
Умуман олганда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ташқи бозорда ўз ўрнини топиш имконияти юқори, бироқ бунинг учун самарали қўллаб-қувватлаш, маркетинг, сифатли қадоқлаш, халқаро стандартларга мувофиқлиги ва рақобатбардош нархлар каби омилларни ҳисобга олиш зарур.
Хизмат кўрсатиш соҳасининг экспорт салоҳияти
Қозоғистоннинг саноат базаси ва ишлаб чиқариш салоҳиятидан ташқари, хизмат кўрсатиш экспорти ҳам муҳим ўрин тутади. Охирги ўн йилликда экспорт икки баравар, хизматлар савдоси баланси эса тўрт баравар яхшиланди. 2013-2024 йиллар давомида экспорт 5,9 миллиард доллардан 11,8 миллиард долларга ошган, импорт эса 14,1 миллиард доллардан 13 миллиард долларга қисқарган. Натижада хизматлар савдоси баланси 6,8 миллиард долларга яхшиланди. Экспортга салмоқли ҳисса қўшган асосий тармоқлар: транспорт хизматлари (қувур, темир йўл, ҳаво), қурилиш, молия, компьютер, телекоммуникация, архитектура ва муҳандислик хизматлари, қишлоқ хўжалиги ва тоғ-кон саноати, суғурта, бизнес-консалтинг ва бошқарув хизматлари, ходимларсиз асбоб-ускуналарни ижарага бериш (оператив лизинг) соҳасидаги хизматлар.
Хизматлар импорти бўйича шахсий саёҳатлар, молиявий хизматлар, интеллектуал мулк, IT-телеком ва компьютер хизматлари, бизнес ва менежмент бўйича маслаҳатлар, реклама ва бозор тадқиқотлари, архитектура, муҳандислик ва бошқа техник хизматлар, аудиовизуал хизматлар, ходимларсиз ускуналар ижараси юқорилигича қолмоқда.
Бундан ташқари, 2013 йилдан буён фаолиятнинг ўнга яқин соҳаси бўйича экспорт кўрсаткичлари жуда паст. Бу тармоқлар ҳали тўлиқ ривожланмаган. Уларнинг ривожланиши алоҳида давлат томонидан қўллаб-қувватланиши ва хусусий инвестицияларни жалб этишни талаб этади. Масалан, қурилиш соҳасида барпо этилаётган бино ва иншоотлар ҳали ҳам асосан ички бозор учун мўлжалланган бўлиб, улар хизмат кўрсатиш имкониятига эга бўлса-да, ташқи бозорга тўлиқ чиқмаган. Бироқ, таълим, тиббиёт, логистика, фойдали қазилмаларни қазиб олиш каби соҳалардаги хизматларнинг экспорт салоҳияти юқори.
Экспортнинг ички бозорга таъсири
Асосан, мамлакатлар товар ёки хизматларни ички бозор тўлиқ қондирилгандан кейингина экспорт қилади. Бироқ, глобаллашув даврида жаҳон талаби тез ўзгаради ва нархларнинг ўзгарувчанлиги сезиларли даражада ошади. Шунинг учун Қозоғистондан экспорт ҳажмининг ошиши баъзан ички бозорда нархларнинг ошишига олиб келиши мумкин.
Ҳукумат бу мумкин бўлган вазиятни ҳисобга олиб, ишлаб чиқарувчилар уюшмалари ва хўжалик бирлашмалари билан аниқ шартномалар тузмоқда. Масалан, ёғли экинлар ишлаб чиқарувчилар билан тузилган шартномаларга кўра, ўсимлик мойининг бир литри ички бозорда 750 тенгедан сотилади. “Озиқ-овқат контракт корпорацияси” механизми буни тартибга солади. Худди шундай шартномалар бошқа соҳаларда ҳам қўлланилади. Масалан, “Теңізшевройл” ширкати 2025 йилгача ички бозорга 240 минг тонна суюлтирилган газ етказиб бериш мажбуриятини олган. Нефть маҳсулотлари бўйича ҳам шундай шартномалар мавжуд. Бундай механизмлар нархларнинг ошишини чеклаш имконини беради.
Сифат масаласига келсак, жаҳон бозоридаги шиддатли рақобат қозоғистонлик ишлаб чиқарувчиларни доимий равишда ишлаб чиқариш қувватларини янгилашга, кадрлар тайёрлашга ва маҳсулот қадоқланишини яхшилашга мажбур қилади. Бу талаблар хом ашёдан бошқа маҳсулотлар сифатининг ошишига, товарларнинг маркаланишига, халқаро бозорда машҳурлигини оширишга хизмат қилмоқда.
Муаллиф: Венера Жоламанқизи
