Хитой, Россия ва АҚШ ўртасида: Қозоғистон кўп векторли стратегиясини қандай амалга оширмоқда
Халқаро муносабатларнинг глобал тизимида Қозоғистон ўзига хос хусусиятларга эга, бу унинг Евроосиё марказида жойлашганлиги билан боғлиқ. Бу жойлашув, аслида, уни автоматик равишда стратегик муҳим ҳудудга айлантиради. Глобал геосиёсатдаги учта асосий ўйинчи - Хитой, Россия ва АҚШнинг манфаатлари бу ерда бирлашади. Қозоғистон кўп векторли стратегиясини қандай амалга ошираётгани ушбу материалда Кazinformнинг халқаро шарҳловчиси томонидан ўрганилади.
Қозоғистон учун геосиёсий хусусиятлар
Сўнгги ўн йилликларда аҳамияти сезиларли даражада ошган минтақа ва унинг атрофидаги бошқа бир қатор мамлакатларни етакчи глобал кучлар рўйхатига қўшиш мумкин: Европа Иттифоқи, Ҳиндистон, Туркия, Эрон, Покистон ва Форс кўрфази давлатлари. Бу мамлакатлар, маълум даражада, Евроосиё марказидаги учта асосий ўйинчи ўртасидаги давом этаётган рақобатга жалб қилинган деб айтиш мумкин. Ахир, глобал халқаро муносабатлар тизимининг "асаб марказларидан" бири шу ерда жойлашган: учта буюк давлат ва бир қатор нуфузли минтақавий давлатлар.
Бу Қозоғистон учун ҳам, бошқа Марказий Осиё давлатлари учун ҳам муайян ноёб қийинчиликларни келтириб чиқаради. Улар кўплаб ўйинчиларнинг манфаатларини ҳисобга олишлари керак, гарчи улар бизнинг минтақамизга ҳар доим ҳам алоқадор бўлмаган кенг кўламли масалалар бўйича келишмовчиликларга дуч келишса ҳам.
Бу ерда Россия ва АҚШ ўртасидаги ҳозирги мураккаб муносабатларни, шунингдек, Пекин ва Вашингтон ўртасидаги савдо низоларини эслатиб ўтиш кифоя. Буларнинг барчаси глобал миқёсда муҳим рол ўйнашини ҳисобга олсак, бу Марказий Осиё минтақаси учун маълум бир хавф туғдиради. Чунки агар вазият ноқулай ривожланса, буюк давлатлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар назарий жиҳатдан бизнинг йўналишимизда ҳам кучайиши мумкин.
Фаол кўп векторли сиёсатга эҳтиёж
Аслида, глобал қарама-қаршиликларга тортилмаслик учун фаол кўп векторли сиёсат айнан минтақа давлатларига керак. Бу, биринчи навбатда, Қозоғистоннинг марказий жойлашувини ҳисобга олган ҳолда, унга тегишли. Аввало, катта державаларнинг улардан бири бу ерда устунликка эга бўлиши мумкин деб ўйлашларига йўл қўймаслик. Бу эса хавотирга сабаб бўлади ва ҳатто уларнинг манфаатлари учун курашнинг кучайишига олиб келади. Энг одатий мисол - Молдовадаги вазият, бу ерда ташқи сиёсат сайлов жараёнига бевосита таъсир қилади.
Бизнинг ҳолатимизда, биз ҳар доим ташқи сиёсатнинг субъекти бўлишимиз, манфаатлар баҳслашадиган объект эмаслигимиз муҳимдир. Чунки субъект билан келишувларга эришилади, лекин объект учун курашилади. Марказий Осиёда Қозоғистон ҳар доим кўп векторли сиёсатга амал қилиб, ҳар қандай кескин ташқи сиёсат маневраларидан қочган. Шу билан бирга, минтақадаги баъзи қўшниларимиз мураккаб халқаро вазиятни, айниқса 1990 ва 2000-йиллардаги вазиятни ҳисобга олишга мажбур бўлишди.
Шу билан бирга, минтақадаги мумкин бўлган ўзгаришларни тушуниш ва ўз кун тартибини халқаро ҳамжамиятга таклиф қилиш учун кўп векторли сиёсат иложи борича проактив бўлиши керак. Бу ҳам стратегик нуқтаи назардан, ҳам ўз тараққиётимиз нуқтаи назаридан, ҳам тактик нуқтаи назардан, катта державалар манфаатлари ўртасида маневралар қилиш нуқтаи назаридан зарур. Буларнинг барчаси жуда муҳим, айниқса ривожланиш дастурлари энг юқори даражада мулоқотни таъминлаши ва кўплаб иштирокчиларни, жумладан, катта державаларнинг ўзларини жалб қилиши билан боғлиқ.
Кичик ва катта державаларнинг ўзаро боғлиқлиги
Сиз битта мамлакат ёки ҳатто бир гуруҳ мамлакатлар чегараларидан ташқарига чиқадиган ривожланиш дастурларини таклиф қилганингизда, сиз глобал муаммолар билан боғлиқ масалалар ҳақида гапирасиз. Бу, айниқса, улар Қозоғистон каби нисбатан кичик, аммо стратегик жиҳатдан муҳим давлат томонидан таклиф қилинган ва илгари сурилганда тўғри келади. Натижада,катта державалар бундай дастурларда иштирок этишдан бош торта олмайди, чунки улар минтақага таъсир ўтказиш учун рақобатчилари нима қилишини билишмайди. Бу кичик ва катта державаларнинг ўзаро боғлиқлигидир.
Бу ерда СССР ташкил топганидан сўнг дарҳол Марказий Осиёдаги учта катта держава ўртасидаги қарама-қаршиликларнинг моҳиятини эслатиб ўтиш керак. СССРнинг қулаши Россиянинг кетиши туфайли геосиёсий бўшлиқни яратди. 1990-йилларнинг бошларида унинг янги ҳокимиятлари сўнгги СССРни либераллаштириш даврида демократик раҳбарларнинг мантиғига амал қилишди ва Осиё республикалари билан боғлиқ юклардан халос бўлишга ҳаракат қилишди. Бу вазиятда бўшлиқ асосан минтақадаги мамлакатларнинг ривожланишини, шу жумладан халқаро молия институтлари орқали қўллаб-қувватлаган Қўшма Штатлар томонидан тўлдирилди.
Хитой, ўз навбатида, уни дунёнинг иккинчи йирик иқтисодиётига айлантирган ислоҳотларни эндигина бошлаган эди. Аммо у Марказий Осиё минтақасидаги янги имкониятларни ҳам, 1990-йилларда Афғонистондаги воқеалар каби ғарбдаги янги хавфларни ҳам эътиборсиз қолдиролмасди. Хитой эҳтиёткор сиёсат юритди, аммо хавфсизлик масалаларини ҳал қилишда изчил эди. Бу охир-оқибат Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти (ШҲТ) нинг ташкил этилишига олиб келди.
Транспорт йўлаклари учун рақобат
1990-йилларнинг бошларида ноаниқ бўлиб туюлган нозик ва мураккаб манфаатлар кураши натижасида катта державалар ўртасида асосий рақобат майдони пайдо бўлди. Бу транспорт йўлаклари атрофида айланиб борди. 1990-йилларнинг бошларидан бери АҚШ Россиядан ташқарига чиқадиган янги йўлакларни очишга интилиб келмоқда. Кавказ бу борада асосий диққат марказида бўлиб, у ерда Боку-Жейҳандан ТРАCЕКАгача бўлган кўплаб лойиҳалар пайдо бўлди. Ғоя қитъанинг марказида яккаланиб қолган минтақа мамлакатларига кўпроқ имкониятлар ва камроқ қарамлик бериш эди.
Транспорт йўлаклари масаласи, айниқса 1990 ва 2000-йилларда кўп мунозараларга сабаб бўлди. Охир-оқибат, Марказий Осиё минтақасининг очилишини максимал даражада ошириш ғояси барча катта державалар ва йирик минтақавий давлатлар томонидан қўллаб-қувватланди. 2010 йил бошидан бери Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" ташаббусида иштирокининг кучайиши айниқса аҳамиятли бўлди. 2020-йилларда бу Ўрта йлак концепциясини амалга ошириш орқали янада ривожлантирилди. 2022 йилдан кейин Россия Шимол-Жануб ўқи бўйлаб ривожланишни бошлади.
Қозоғистоннинг қитъа савдосини ривожлантиришдаги роли
Шу билан бирга, Қозоғистон ҳар доим қитъалараро савдони ривожлантириш тарафдори бўлиб келган. Бу бутунлай қитъанинг марказида, денгиз савдо йўлларидан узоқда жойлашган мамлакат манфаатларига мос эди. Шунга кўра, Қозоғистон орқали ҳар қандай лойиҳани амалга ошириш уни савдо йўллари чорраҳасига қўйган бўлар эди. Аслида, транспорт йўлаклари лойиҳалари кўп векторли сиёсат учун асос яратади. Шу билан бирга, бу минтақада барқарорлик омили ҳисобланади, чунки савдо ҳар доим барча иштирокчилар учун фойдалироқ бўлади.
Натижада, айниқса катта державалар ўртасидаги ҳар қандай манфаатлар тўқнашуви Қозоғистон ва бошқа Марказий Осиё мамлакатлари манфаатларига хизмат қилмайди. Уларнинг бу масала бўйича қўшма позицияси катта ва минтақавий давлатлар ўртасидаги рақобат истиқболлари ҳақида хавотирланмасликлари учун етарли асос яратади. Улар минтақадаги мамлакатларнинг кўп векторли сиёсати бунга асос яратмаслигини билишади. Шунинг учун улар лойиҳалар орқали рақобатлашишлари мумкин.
Шу маънода, Марказий Осиё мамлакатлари ўз лойиҳалари билан кўп векторли сиёсатни қўллаб-қувватлайдилар. Масалан, Қозоғистон барча соҳаларда бир вақтнинг ўзида кўплаб лойиҳаларни амалга оширмоқда. Булар қаторига Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг яқинда Вашингтонга ташрифи давомида имзоланган лойиҳалар, шунингдек, атом электр станцияси қуриш каби аввалги лойиҳалар киради. Россия биттасини, Хитой эса қолган иккитасини қуради. Ва, албатта, Ўрта йўлакни ривожлантиришда Хитой билан лойиҳалар мавжуд.
Лойиҳалардаги рақобат – катта державалар ўртасидаги ўзаро таъсирнинг янги шакли
Шундай қилиб, янги геосиёсий воқелик, барча мураккаблигига қарамай, сўнгги инқирозлар фонида Марказий Осиё мамлакатлари учун кўп векторли сиёсатда маневр қилиш имкониятини камайтирмайди. Сўнгги йилларда бундай ғоялар вақти-вақти билан пайдо бўлган бўлса-да, кўпчилик минтақа мамлакатлари ўз йўналишларини белгилашлари кераклигини таъкидлади. Аммо бу нотўғри ёндашув бўлиб чиқди.
Аксинча, уларнинг маневр қилиш имконияти ошди ва бу асосан Марказий Осиё мамлакатларининг ўзлари туфайлидир, улар ўз саъй-ҳаракатларини бирлаштира олдилар ва характерли равишда Қозоғистон ва Ўзбекистонни ўз гуруҳидан етакчи сифатида аниқлай олдилар. Албатта, биринчи навбатда, сўнгги 30 йилдаги доимий саъй-ҳаракатлар ва БМТ Бош котиби ўринбосари бўлиб ишлаган Президент Тоқаевнинг шахсий тажрибаси туфайли халқаро сиёсатда катта тажрибага эга бўлган Қозоғистондир.
Бу ерда ушбу формат катта державалар учун ҳам қулай бўлиши муҳим. Улар энди ривожланиш лойиҳалари бўйича рақобатлашмоқдалар, бу эса геосиёсий қарама-қаршиликни тубдан ўзгартиради. Яна бир бор, инглиз адабиётида хитой тилининг машҳур талқинини эслашимиз мумкин, бу ерда "инқироз" сўзи иккита белгидан - "хавф" ва "имконият"дан иборат. Баъзилар иккинчи белги имкониятни эмас, балки "танқидий нуқтага етиб боришни" англатади, деб таъкидлашса-да. Шунга қарамай, биринчи талқин, гарчи ундай бўлмаса ҳам, кўпроқ фалсафий кўринади.
