Хитой қандай қилиб ягона миллий электр энергияси бозорини яратмоқда
ASTANA. Kazinform — Хитой 2025 йил охиригача ягона миллий электр энергияси бозорини ишга туширишни режалаштирмоқда. Кazinform мухбири янги механизм қандай ишлашини ўрганиб чиқди.
Бозор рақамларда
Кўп йиллар давомида мамлакатда электр энергияси ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш нотекис ривожланди. Асосий шамол, қуёш ва гидроэлектр ресурслари ғарб ва шимолда, йирик саноат ва шаҳар марказлари эса марказий ва шарқий ҳудудларда жойлашган. Хитой Давлат энергетика бошқармаси маълумотларига кўра, 2025 йилнинг январидан августигача электр энергияси бозоридаги савдо ҳажми ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 7 фоизга ошиб, 4,34 триллион кВт/соатга етди. Республика бўйича умумий истеъмол қилинадиган электр энергиясининг 63,2 фоизи бозор операцияларига тўғри келди.
Савдонинг асосий қисми провинциялар ичида амалга оширилди. Уларнинг ҳажми 3,31 триллион кВт/соатни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан 6,3 фоизга кўпдир. Провинциялараро ва ҳудудлараро транзакциялар 1,03 триллион кВт/соатни ташкил этиб, 9,4 фоизга ўсди.
Яшил электр энергияси савдо сегментининг ўсиши айниқса сезиларли бўлиб, ҳажми 205 миллиард кВт / соатдан ошди, бу эса 43 фоизга ўсди. Ўрта ва узоқ муддатли шартномалар 4,2 триллион кВт/соатни, спот операциялар эса 165,7 миллиард кВт/соатни ташкил этгани мамлакат энергетика соҳасида бозор механизмлари изчил ривожланиб, мустаҳкамланаётганини тасдиқлади.
Ҳудудий савдодан ягона бозоргача
Ягона миллий электр энергияси бозорини яратиш 2015 йилда бошланган ислоҳотларнинг асосий йўналишларидан бири бўлди. 2022 йилда ҳудудий энергетика тизимларини интеграциялаш ва электр энергияси савдоси самарадорлигини ошириш мақсади белгилаб берилган “Ягона миллий электр энергияси бозорини шакллантиришни жадаллаштириш бўйича йўриқнома”нинг эълон қилиниши билан ривожланишнинг янги босқичи бошланди.
Сўнгги йилларда Хитой алоҳида пилот лойиҳалардан ҳудудлараро савдони тизимли бошқаришга ўтди. Дастлабки натижалар Пекин–Тяньцзинь–Хэбэй Янцзи дарёси дельтаси ва Гуандун–Гонконг–Макао минтақаси каби кластерларда кўрилмоқда, у ерда маъмурий тўсиқлар олиб ташланган ва доимий аҳоли пунктлари механизмлари жорий этилган. Ушбу чора-тадбирлар энергия тизимида мослашувчанликни оширишга ёрдам берди ва ҳудудлар ўртасида электр энергияси алмашинувини тезлаштирди.
2022 йилда бошланган спот бозорининг фаол ривожланиши энергетика соҳасида тўлақонли бозор моделини шакллантириш йўлидаги муҳим қадам бўлди. Бундай савдо майдончаларида нархлар талаб ва таклиф асосида реал вақт режимида аниқланади. Бугунги кунда спот бозор энергетика ислоҳотининг асосий элементи бўлиб, шу билан бирга унинг энг мураккаб таркибий қисмларидан бири бўлиб қолмоқда. Айни пайтда Хитойнинг 25 провинциясида спот савдолар олиб борилади, улардан 7 таси тўлиқ ишламоқда. Йил охиригача яна 10 дан ортиқ ҳудуд узлуксиз ҳисоб-китоб тизимига ўтишни режалаштирмоқда.
Асосий операторлар - Давлат ва жанубий электр тармоқлари ҳам ҳудудлар ўртасидаги мувофиқлаштиришни кучайтириб, мунтазам бозор савдо механизмини ишга туширди. Хитой электр энергетика ассоциацияси маълумотларига кўра, ягона бозор архитектураси аллақачон яратилган ва такомиллаштирилмоқда.
Ўн йиллик режа
2024 йил ноябрь ойида Хитойда "Ягона миллий электр энергияси бозорини ривожлантиришни режалаштириш бўйича кўк китоб" нашр этилди. Ушбу ҳужжат биринчи марта лойиҳанинг батафсил йўл харитаси ва босқичма-босқич амалга ошириш жадвалини белгилаб берди ва келгуси ўн йилликда соҳа учун асосий йўналиш бўлди.
Ҳужжатга кўра, тайёргарлик босқичини 2025 йилда якунлаш режалаштирилган.Бу умумий бозор архитектурасини шакллантириш, асосий савдо қоидаларини мувофиқлаштириш, мамлакатнинг барча ҳудудлари учун ягона техник стандартларни ўрнатишни ўз ичига олади.
Ягона миллий электр энергияси бозорини тўлиқ ташкил этиш мақсади 2029 йилга белгиланган. Бунга ягона институционал қоидаларни, ягона тартибга солиш стандартларини жорий этиш, ўзаро боғланган бозор инфратузилмасини яратиш киради. 2035 йилгача тизимни янада ривожлантириш, унинг шаффофлиги ва самарадорлигини ошириш, етук ва барқарор миллий энергия бозорини ташкил этиш режалаштирилган.
Мутахассислар нима дейишади
Хитой Халқ Республикаси Миллий тараққиёт ва ислоҳотлар комиссияси қошидаги кенг қамровли тизим ислоҳоти департаменти директори Ван Жэньфэй миллий электр энергияси бозори учун ягона меъёрий-ҳуқуқий база аллақачон яратилганлигини таъкидлади. У ўрта муддатли, узоқ муддатли ва спот шартномалар бўйича савдо қоидалари, иштирокчиларни рўйхатдан ўтказиш, ҳисоб-китоб тартиблари ва маълумотларни ошкор қилишни ўз ичига олади.
Унинг қўшимча қилишича, ҳозирда мамлакатнинг иккита энг йирик электр тармоқлари – Миллий ва Жанубий электр тармоқлари ўртасида “юмшоқ уланиш” таъминланган. Жанубий ҳудудий бозор узлуксиз ҳисоб-китоб режимига ўтди, бунда ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ягона савдо ва биргаликда нархларни белгилашни бошладилар.
— Миллий тармоқ бошқаруви ҳудудида 26 та провинция ва округ электр энергиясининг ортиқча ва тақчиллигини ўзаро мувозанатлашнинг мунтазам тизимига ўтди. Йил охирига қадар бозор қоидалари, савдо турлари ва вақт жадвалларини янада унификация қилиш режалаштирилган, бу эса тармоқлараро савдони доимий асосда йўлга қўйиш имконини беради, — деди спикер.
Бироқ, экспертларнинг таъкидлашича, маъмурий бошқарувдан бозор бошқарувига ўтиш ҳали тугалланмаган. Улар электр энергияси бозори замонавий бозор тизимининг энг мураккаб шаклларидан бири эканлигига ишонишади. Ушбу модел қоғозда идеал кўриниши мумкин бўлса-да, амалда у кўплаб қийинчиликларга дуч келади.
Хитой электротехника ассоциациясининг режалаштириш ва ривожлантириш департаменти директори ўринбосари Хань Фаннинг сўзларига кўра, ҳозирги босқични "девори аллақачон қурилган уй билан таққослаш мумкин, аммо ички безатиш ва тизим интеграцияси ҳали ҳам якунланиши керак".
Хитой Ижтимоий фанлар академияси энергетика иқтисодиёти маркази директори ўринбосари Фэн Юншэн вилоят бозорларининг нотекис ривожланиш суръатлари ҳудудлараро мувофиқлаштиришни қийинлаштираётганини таъкидлади.
— Энергетика компаниялари бир вақтнинг ўзида иккита савдо тизимида - провинциялар ичида ва провинциялараро - иштирок этишга мажбур бўлмоқдалар, бу эса транзакция харажатларини оширади ва ноаниқликни келтириб чиқаради. Ўрта муддатли, узоқ муддатли ва спот савдо ўртасидаги, шунингдек, электр энергияси бозори ва ёрдамчи хизматлар бозори ўртасидаги ўзаро алоқалар мувофиқлаштирилмаган бўлиб қолмоқда, - дея таъкидлайди у.
Цинхуа университетининг электроэнергетика кафедраси доценти Го Хуннинг фикрича, институционал тўсиқлар провинциялар ўртасида электр энергияси оқимини чеклайди. Маъмурий тузилмалар, бозор моделлари ва савдо қоидаларидаги фарқлар оптимал ресурсларни тақсимлаш самарадорлигини пасайтиради.
— Режали тизимдан бозорга асосланган тизимга ўтишда улар ўртасидаги чегаралар ноаниқ бўлиб қолмоқда, бу эса нарх белгилаш механизмини инерт ҳолга келтирмоқда ва энергия тизимининг мослашувчанлигини тўлиқ амалга оширишга тўсқинлик қилмоқда, — деб таъкидлайди у.
Мутахассисларнинг фикрича, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни жадал стандартлаштириш, ягона савдо майдончасини яратиш ва техник стандартларни бирлаштириш бутун мамлакат бўйлаб энергия ресурсларининг эркин ва самарали айланиши йўлидаги муҳим қадам бўлади.
Янги ўйинчилар
2024 йил охирига келиб, Хитой электр энергияси бозори иштирокчилари сони 816 минг кишига етди, бу ўн йил аввалгига нисбатан қарийб 20 баравар кўп. Анъанавий ишлаб чиқариш ва тарқатиш компаниялари билан бир қаторда, янги ўйинчилар, жумладан, энергия сақлаш тизимининг операторлари, виртуал электр станциялари ва юк агрегаторлари бозорга фаол киришмоқда.
Ушбу янги ўйинчилар тармоқнинг мослашувчанлигини таъминлайди ва юкларни мувозанатлашда фаол иштирок этади, бу қайта тикланадиган энергия манбаларининг улуши ортиб бораётгани фонида айниқса муҳимдир. Шу билан бирга, экспертларнинг қайд этишича, кичик истеъмолчилар ва тақсимланган манбаларни тўлиқ жалб этиш савдо майдончаларини модернизация қилиш, рақамли инфратузилмага сармоя киритиш ва аниқ кириш стандартларини ишлаб чиқишни талаб қилади.
Ягона қоидалар ва манфаатлар баланси
Ягона электр энергияси бозорини ривожлантириш нафақат технологик, балки институционал муаммодир. Хитой аста-секин маъмурий марказлаштиришдан "бозорнинг кўринмас қўли" ва "давлатнинг кўринадиган қўли"ни бирлаштириб, бошқариладиган рақобат моделига ўтмоқда.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, ислоҳотлар муваффақияти кўп жиҳатдан давлат бошқарувининг барча даражаларида мувофиқлаштирилган ҳаракатлар, ягона стандартлар ва самарали назоратга боғлиқ. Спот ва “яшил” сегментларни ривожлантириш, рақамлаштириш ва қайта тикланадиган энергия манбаларини интеграциялаш келгуси йилларда асосий йўналишлар бўлади.
— Келажакдаги асосий вазифалар бозор қоидалари ва нарх механизмларини бирлаштириш, спот ва ёрдамчи бозорлар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ривожлантириш, бозор савдосига кўпроқ иштирокчиларни жалб қилиш ҳамда хавфсизлик, экологик тозалик ва иқтисодий самарадорликни ўзида мужассамлаштирган мувозанатли тизимни яратиш бўлади, бунда бозор воситалари ресурсларни оптимал тақсимлаш ва тармоқ барқарорлигини таъминлайди, — деб таъкидлади Шимолий Хитой электр университети профессори Лю Дуньнан.
Мутахассисларнинг эътироф этишича, бозор иштирокчилари, айниқса, спот савдода турли хил қизиқиш ва эҳтиёжларга эга. Шу боис давлат органларининг роли нархларни белгилаш ва муомала ҳажмига бевосита аралашиш эмас, балки бозор иштирокчилари ўртасида шаффофлик ва масъулиятли хулқ-атворни таъминлашдан иборат бўлиши керак.
Келгуси йилларда Хитой энергия бозорини иқтисодий ўсишнинг асосий омилига айлантириш ниятида. Бозор механизмлари, рақамлаштириш ва экологик устуворликларнинг уйғунлиги нафақат ресурсларни тақсимлаш самарадорлигини оширади, балки кам углеродли энергияга ўтишни ҳам тезлаштиради.
Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Хитойда генератив СИ фойдаланувчилари сони 515 миллионга етди.
