Ғалла экспорти: қозоғистонлик деҳқонлар мўл ҳосилини қаерга сотмоқчи
Шундай қилиб, 2024 йил қозоғистонлик фермерлар учун самарали даврлардан бири бўлди. Маълумки, ўрим-йиғим кампанияси якунланиб, мамлакатда 26,5 миллион тонна ғалла хирмонга урилди. Деҳқонлар ҳар гектардан 16 центнердан ҳосил олди. Энди мамлакатда кўп миқдорда ғалла экспорти масаласи кун тартибига чиқди. Қозоғистон қайси давлатларга ғалла етказиб бермоқчи, тадбиркорлар қандай қийинчиликларга дуч келмоқда? Каzinform мухбири шу мавзуни таҳлил қилди.
Европа ва Африка бозорларига қизиқиш бор
Яқинда Савдо ва интеграция вазирлиги мамлакат 12 миллион тонна ғалла экспорт қилишни режалаштираётганини маълум қилди. Яъни Қозоғистон ҳар ой бошқа мамлакатларга 1 миллион тонна ғалла етказиб бериши керак.
Юқорида қайд этилган 12 миллион тоннанинг 7,5 миллион тоннаси буғдой, 1,4 миллион тоннаси арпа, 300 минг тоннаси маккажўхоридир. Мойли экинлар салоҳияти 1 миллион тоннадан ошади.
Савдо вазирлиги режасига назар ташлайдиган бўлсак, мамлакат Марказий Осиё ва Афғонистонга 4,2 миллион тонна буғдой етказиб беради. 2023 йилда Хитойга ялпи ғалла экспорти 1,43 миллион тоннани ташкил этди ва ўтган йилга нисбатан 5,5 баравар ошди. Улар орасида буғдой улуши 538,8 минг тоннани ташкил этади. Эндиликда Хитойга экспорт ҳажмини 1,6 миллион тоннага етказиш имконияти мавжуд. Бироқ, расмийлар Хитой чегарасида кечикишлар ва лицензиялаш шартлари ҳали ҳам қийинлигини тан олди.
Ҳозирги вақтда глобал талабнинг ортиши ва ҳосилдорликнинг пасайиши туфайли Италия, Латвия, Испания каби Европа Иттифоқи мамлакатлари муҳим бозор ҳисобланади. Умуман олганда, Туркия ва Яқин Шарқ мамлакатларига 1 миллион тоннага яқин буғдой экспорт қилиш мумкин. Эронга арпа етказиб беришни тиклаш учун савдо ва логистика масалалари ҳал қилинмоқда. Қозоғистон буғдой брендини Покистон, Индонезия, Бразилия ва Малайзия бозорларида реклама қилиш бошланди.
Шунингдек, Савдо вазирлиги Арманистонга 600 минг тонна, Италияга 1 миллион тонна буғдой жўнатиш бўйича музокаралар олиб борилаётганини маълум қилди. Шимолий Африка мамлакатларига 200 минг тонна экспорт қилиш бўйича келишувлар ишлаб чиқилмоқда.
Дарвоқе, Президент топшириғига кўра, Ҳукумат захирасидан ажратилган маблағ ҳисобидан мамлакат фермерларидан 150 минг тонна ғалла харид қилинмоқда. Ўз навбатида “Озиқ-овқат контракт корпорацияси” МК вакиллари ҳозирда 20 миллион долларлик 5 та шартнома тасдиқлангани, фермерларнинг ташқи бозорга чиқиши учун кенг кўмак берилаётганини алоҳида таъкидлади. Аниқроғи, фермерга тўғридан-тўғри шартнома таклиф қилади ва ҳеч қандай комиссиясиз бозорга киришига ёрдам беради. Тожикистон компанияси билан қўшимча 100 минг тонна учун шартнома имзоланган. Энди ташқи бозорда рақобатбардош бўлиш учун транспорт харажатларини субсидиялаш зарурати пайдо бўлди.
Бош вазир ўринбосари Серик Жуманғариннинг аниқлик киритишича, 1,5-2 миллион тоннага яқин ғалла Ғарбий Европа ва Шимолий Африкага кетади. Бундан ташқари, Ғарбий Афғонистон ва Шарқий Эронга 1,5-2 миллион тонна ғалла жўнатилади. 6-8 миллион тоннаси анъанавий тарзда етказиб берилаётган Марказий Осиё ва қўшни давлатларга кетади. Масалан, Ўзбекистонга 3,5 миллион тонна жўнатиш бўйича келишув тузилди.
- Келгуси йил бошида Шинжонда (Хитой) учрашув бўлади. Мен ўзим у ерга бораман. Гонконг раҳбари ва Шинжон-Уйғур мухтор райони раҳбари бўлади. Учаламиз бу мавзуни муҳокама қиламиз. Бизда буғдойни Гонконг ва Вьетнамга олиб бориш режамиз бор, контейнерлар орқали етказиб берамиз, — дея қўшимча қилди Ҳукумат раҳбари ўринбосари.
Жуманғариннинг сўзларига кўра, кейинги 2 ойда 2,1 миллион тонна ғалла экспорт қилинган. Агар шундай давом этса, келгусида мамлакат экспорт ҳажмини 12 миллион тоннага етказиши мумкин.
Умуман, йил бошидан буён Қозоғистон бошқа давлатларга 6 миллион тонна ғалла экспорт қилди. Улардан гречка экспорти 10 баробар, ясмиқ 7 баробар, ловия 3 баробар, маккажўхори экспорти 2,5 баробар ошди. Йил охиригача Хитойга 250 миллион долларлик ёғ маҳсулотларини экспорт қилиш режалаштирилган.
Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларига кўра, жаҳон бозорида ғаллага талаб жуда юқори. Бироқ, кўпчилик сифатли ғаллани хоҳлайди. Европа Иттифоқи давлатлари қизиқиш билдирган бўлса-да, мамлакат экспорти бир неча мамлакатлар билан чекланган. Бу ерда ҳеч қандай муаммо йўқ.
Даромад экиш харажатларини оқламайди
Келинг, соҳанинг нафас олишига тўсқинлик қилаётган ҳақиқий муаммолар ҳақида ўйлаб кўрайлик. “Атамекен” МТП бошқаруви раиси ўринбосари Ербол Есенеевнинг айтишича, бу йил Қозоғистон каби қўшни давлатларда ҳам ғалладан мўл ҳосил олинди. Жорий йилда Россия 100 миллион тоннадан ортиқ ғалла йиғиб, ташқи бозорга 53 миллион тонна буғдой экспорт қилишни режалаштирган.
– Маълумки, Хитой Қозоғистоннинг ғалласини чеклайди, чунки улар аввало ўз маҳсулотларини тўлиқ ўзлаштиради, етишмай қолганда эса импортга ўтади. Мамлакатдан қанча ғалла олиниши тахминан келгуси йил баҳор бошида маълум бўлади.
Ваҳоланки, Эрон, Афғонистон, Тожикистон каби давлатлар буғдойга қизиқиш билдирмоқда. Бироқ Қозоғистонда ҳали ҳам кўп ғалла қолади. Масалан, Қозоғистон ички бозори учун зарур бўлган умумий ғалла миқдори 8-9 миллион тоннани ташкил этади. Бу йил 26,5 миллион тонна ғалла йиғиб олдик. Шунда 17-18 миллион тонна ғалла ортиб қолади. Мана "буларнинг ҳаммасини қаерга экспорт қиламиз?" деган саволга бош қотираяпмиз. Сотиш мумкин эди, лекин денгиз портлари биздан жуда узоқда. Агар давлат йўл харажатларини тўласа, фермерларга имконият бўлади. Аммо харажатлар қопланадими ёки йўқми, номаълум. Масалан, ҳозир 1 тонна буғдойнинг нархи 100 доллардан ошмайди. 1 вагонга 60 тонна буғдой юкланади. Яъни, 1 вагон буғдойнинг нархи бор-йўғи 6 минг доллар, - дейди мутахассис.
Есенеевнинг сўзларига кўра, бундан ташқари, сифат муаммоси ҳам тўсқинлик қилмоқда. 3-навни четга суриб қўйсак, бу йил мамлакатдаги буғдойнинг кўп қисми 4-5-навли. Ривожланган мамлакатлар бу турдаги маҳсулотлардан фақат ҳайвонлар учун озуқа сифатида фойдаланади. Албатта, Яқин Шарқ мамлакатлари бу навдаги буғдойни олишда давом этади. Бироқ деҳқонлар ер унумдорлигини олдиндан ҳисоблаб чиқмагани маълум. Қолаверса, бу йилги ёғингарчиликнинг кўплиги ҳам салбий таъсир кўрсатди.
Ҳозир тадбиркорлар қийналаётгани рост. Биринчидан, декабрь ойида кредитларини тўлашлари керак, иккинчидан, маҳсулотларни сотиш қийинлашмоқда. Мижозлар йў эмас, кўп, лекин улар тайёр эмас, балки 2-3 ой ичида "уйғонади". Ҳукумат маҳаллий фермерлардан 1,5 миллион тоннагача ғалла сотиб олишини эълон қилди, аммо соҳа мутахассислари қўшимча чегирмаларни сўрамоқда.
— Дарҳақиқат, бу йилги ҳолат фермерлар учун огоҳлантиришдек бўлди. Бир пайтлар экин экишдан келадиган даромад юқори эканини билгани учун тадбиркорлар шу соҳага мурожаат қилишган. Энди қуруқ экинлар билан чекланиб қолмай, қўшимча чорвачилик билан шуғулланган маъқул. Шунда уйғунлик бўларди ва харажатлар қопланиши мумкин эди. Бундан ташқари, агар улар чуқур қайта ишлашни бошлашса, акс ҳолда улар ҳозир хом ашё билан чекланиб қолаётганини билишади. Аслида, тайёр маҳсулотни таклиф қила олмайди.
Ҳар ҳолда, яқин орада банкрот бўладиган фермерлар сони кўпаяди. Бизнинг ҳисоб-китобларга кўра, тадбиркорлар 1 гектар ерга буғдой экиш, етиштириш ва ҳосил олиш учун ўртача 100 минг тенге сарфлаган. Гектаридан 15-18 центнердан ҳосил олгач, 55-60 минг тенге даромад олди. Яъни, ҳар гектардан 40-45 минг тенге зарар кўрган, – дейди Ербол Есенеев.
Экспертнинг фикрича, Ҳукумат бу мавсумдан хулоса чиқариши аниқ. У экспорт қилишнинг янги усулларини излашни давом эттиради ёки бизнес йўналишини соддалаштириш учун ҳаракат қилиши мумкин.
Аввал бошқа бозорлар билан шартномалар тузиш керак
Қозоғистон фермерлар ассоциацияси бошқаруви раиси ўринбосари Акпар Мауленовнинг сўзларига кўра, мамлакатдан 12 миллион тонна ғалла экспорти белгиланган муддатда амалга оширилмоқда. Масъул идораларнинг маълумотларига кўра, Ғарбий Европа ва Шимолий Африка учун 2 миллион тонна, Яқин Шарқ ва қўшни Ўзбекистон бозори учун ҳам худди шундай миқдорда прогноз қилинган.
– Режани амалга ошириш учун аввало мазкур бозорлар билан шартномалар тузиш керак. Мисол учун, бошқа бозорларни кўзлаётганда кўпинча чекловлар қўядиган Хитой буғдой сотиб олишдан бош тортиши мумкин. Тўғри, Европа ёки Африкага етказиб бериш йўлини топиш мумкин, лекин у ерга кетаётган ғаллани қабул қилишга рози бўлмаса, муаммо туғилади.
Иккинчидан, Ҳукумат фермерлардан кредитларини 2024 йил 15 декабргача қайтаришни сўрамоқда. Бундай шароитда барча фермерлар захирадаги ғалласини сотишга шошилади. Шу билан бирга, таклиф ошганидан кейин бозор нархи пасаяди. Бу имкониятдан унумли фойдаланишни ўрганган қўшни Тожикистонлик фермер ғалласини сотишга шошаётган фермерни арзон нархга кўндириб, маҳсулотнинг катта қисмини сотиб олади. Яъни, фермерларнинг харажатлари оқланмаслиги мумкин, - дейди мутахассис.
Мауленовнинг сўзларига кўра, 12 миллион тонна ғалла экспорт қилиш мумкин, аммо темир йўл транспортида муаммо бор. Европа давлатларига экспорт қилиш учун аввало ғалла Россия орқали ўтиши керак. Қўшни давлатлар ҳудудидан ташиш учун тарифлар белгиланади. Шунинг учун етказиб бериш нархи арзон бўлмайди. Ҳукумат экспорт учун алоҳида субсидия ажратиш масаласини кўриб чиқмоқда, агар у муваффақиятли бўлса, фермерларга катта ёрдам беради.
– Бозор нархларини сақлаб қолиш мақсадида “Озиқ-овқат корпорацияси” орқали фермерлардан ғалла харид қилинади. Бироқ, биринчи марта фақат 150 минг тонна сотилади. Менимча, бу жуда кичик миқдор. Ўн миллионлаб тонна ғалла бўлса, бунинг ҳеч қандай фойдали таъсири бўлмайди. Биз фермерлардан камида 3 миллион тонна ғалла сотиб олишни таклиф қилдик. Балки яқин кунларда амалга оширилар, - деди Акпар Мауленов.
Бир сўз билан айтганда, темир йўллар ғалла экспорти учун тинимсиз меҳнат қилиши, пул муомаласи тўхтаб қолмаслиги керак. Импорт қилувчи давлатлар ҳам тайёр бўлиши лозим. 12 миллион тонна ғалла экспорти режа босқичида. Бироқ, тегишли идоралар барча имкониятларни ишга солиб, уни амалга оширишга ҳаракат қилаётгандек.
